Point d'entrée sur le patrimoine écrit du Moyen Âge et de la Renaissance en Occident du VIIIe au XVIIIe siècle
Moteur de recherche de manuscrits et livres anciens numérisés et intéropérables
Plateforme collaborative de gestion de publication des données d'autorité Biblissima
Aide à la lecture et apprentissage des langues anciennes, outils et environnements de travail en XML
Service d’expertise autour des standards IIIF
Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q89472
Numérisation (intégrale)
Numérisation :
Parch., IXe s. (ca. 2ème quart), XIII (f. I et III-XIII pap.) + 160 ff. (+ f. 8 bis, 28 bis et 149 bis; pas de f. 17 ni 23; f. I v°, III-XIII v°, 5-8 bis v°, 14-16 v°, 21 -21 v°, 28 bis-28 bis v°, 40-41 v° 149 bis-149 bis v° et 151-159 v° blancs), 280 x 196 mm. Titres rubriqués en onciale ou en capitales rustiques. Aux f. 1, 2, 3 et 4, personnages en couleurs avec légendes ajoutées au XVIe s. par Metellus Sequanus (cf. infra, Possesseurs): au f. 1, médaillon en couleur d’un jeune empereur cuirassé, avec la légende: «Imperatoris tamquam Agrimensoriae supremi iudicis ac principis effigies » (cf. C. Thulin, Die Handschriften..., pl. V, 1); au f. 2, neuf hommes assis en rond, drapés dans des toges multicolores discourent, livres en main, sauf un qui écrit, avec la légende: «IX. uiralis de Agrorum finibus .s. consilii iudiciique; typus » et au-dessus du président: «Praeses consilii » (cf. C. Thulin, op. cit. infra, pl. V, 2); au f. 3, même thème qu’au f. 2, avec la légende: «Idem qui proximus superior .s. consilii iudiciique de finibus et controuersiis agrorum; typus » (cf. C. Thulin, op. cit. infra, pl. VI, 1); au f. 4, un homme barbu, en toge, assis sur un siège et tenant un rouleau, parle avec un empereur assis sur son trône, couronné d’un diadème et portant un manteau sur l’épaule droite (cf. C. Thulin, op. cit. infra, pl. VI, 2), le premier a pour légende: «Iudex referens », le deuxième: «Imperator consultus » et on lit au-dessus: «Iudex de finibus et controuersiis, refert ex supplicibus Libellis, de quibus consulendus est Imperator; ut iis decidendis, eius iussa sequatur ». Nombreuses figures en couleurs illustrant le texte. Les f. I et 160 sont des fragments remployés d’un bréviaire du XIVe s. noté en notation carrée.
Source des données : Bibliothèque numérique de l'université d'Heidelberg
Langue(s) des textes dans le manuscrit : latin
Titre(s) : 9r-149v - Agrimensores9r - Codex Theodeosianus9r - Pauli Sententiarum ex libro quinto9r-10r - De sepulchris10r-11r - Nouellae posttheodosianae11r - Iustinianus: Digestus11r-12r - Frontinus: De agrorum qualitate12r-13v - Frontinus: De controuersiis agrorum18r-20r - Ps. Agennius Urbicus: Commentum Frontini De controuersiis agrorum22r-28v - (suite de figures en couleurs illustrant le) Liber Diazografus29r-44v - Siculus Flaccus: De conditionibus agrorum45r-46v - Ex librs Dolabellae47r-47v - Iunius Nipsus: Limitis repositio47v-48r - Ex libris Latini De terminibus48v - Genera lapidum finalium48v-50r - Auctores Gaius, Vitalis Faustus et Valerius50v-51v - Ex libris Latini De terminibus51v-62r - Casae litterarum62r-62v - Mensurarum genera63r-73v - Liber coloniarum I63r - Nomina agrorum63r-66r - Prouincia Tuscia66r-67r - Prouincia Piceni67r - Mensurare termino rum67v - Prouincia Valeria68r - Prouinciae Apulia et Calabria68v - Prouinciae Dalmatiarum69r-72v - Ciuitates Campaniae73r-73v - Balbus: Expositio et ratio omnium formarum79r-82r - Euclides: Elementa82v-108v - Hyginus gromaticus: De limitibus constituendis108v-112v - Hyginus gromaticus: De limitibus et De conditionibus agrorum112v-122r - Digesta Gromatica122r-124r - De iugeribus metiundis124r-126v - Finium regundorum126v-127v - Lex Mamilia Roscia Peducea Alliena Fabia128r-132v - Liber coloniarum II133r - Litterae singulares133r-139v - Ratio limitum regundorum140r-147r - Casae litterarum147v-149r - Isidorius: Etymologiae149r-149v - Hyginus gromaticus: De limiti bus constituendis149v - Radbodus Traiectensis: Versus de hirundine150r - Vergilius: Eclogae seu Bucolica150v - Metellus Sequanus: Epistula ad Iohannem
Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI
f. 9-149 v°: Agrimensores (extraits - ms. P des éditeurs).
1) f. 9: ‹Codex Theodosianus › (extrait).
inc. mutilé (14 feuillets manquent): «// finalibus iurgiis omnem modum quem praescribimus... » (éd. K. Lachmann, Gromatici ueteres, dans F. Blume, K. Lachmann et A. Rudorf, Die Schriften der römischen Feldmesser, 1, Berlin, 1848, p. 269, l. 15-16).
expl.: «...Arcadio .II. et Rufino sss. [sic] » (éd. Lachmann, op. cit., p. 270, l. 2-3).
2) f. 9: Pauli Sententiarum ex libro quinto.
titre: «PAVLI SENTENTIARVM EX LIBRO QVINTO DE POENIS ».
inc.: «Qui terminos effodiunt uel exarant...».
expl.: «... tertia parte bonorum religabuntur» (éd, Lachmann, op. cit., p, 270, l. 4-9).
3) f. 9-10: De sepulchris.
titre: «DE SEPVLCHRIS ».
inc.: «Imperator Tiberius Caesar de ea lege agrorum custodienda...».
expl.: «...ut aere contineatur. Data Romae Kalendas Apriles Tiberio Cesare consule» (éd. Lachmann, op. cit., p. 271, l. 1-272, l. 23).
4) f. 10-11: ‹Nouellae posttheodosianae› (tit. 24, 4, 20: a. 443., 438, 440).
titre: «IM̅P̅P. THEODOSIVS ET VALENTINIANVS A̅A̅. Numo magno magistro officiorum post alia ».
inc.: «Praecipimus itaque agri mensoribus...».
expl.: «...haec agri mensorum semper esse iudicia » (éd. Lachmann, op. cit., p. 273-275; cf. aussi Th. Mommsen, Gesammelte Schriften..., p. 474).
5) f. 11: ‹Ivstinianvs, Digestus› (extrait: tit. 10, 1).
titre: «PAVLUVS LIBRO. XXIII. AD EDICTVM POST ALIA ».
inc.: «Sed etsi mensor ab altero solo...».
expl.: «... de finibus cognoscere potest » (éd. Lachmann, op. cit., p. 276, l. 24-26 et 277, l. 10-11).
f. 11-12: Frontinvs, De agrorum qualitate.
titre: «IVLII FRONTINI DE AGRORVM QVALITATE » (éd. Lachmann, op. cit., p. 1-8; C. Thulin, Corpus agrimensorum Romanorum, I, 1, Teubner, 1913, p. 1-3).
f. 12-13 v°: Frontinvs, De controuersiis agrorum
titre: «ITEM CONTROVERSIAE ».
expl. mutilé: «... fuerint quae aliquis possederit ut alueum // » (éd. Lachmann, op. cit., p. 20, l. 10; Thulin, op. cit., p. 8, l. 15).
f. 18-20 v°: Ps. Agennivs Vrbicvs, Commentum Frontini De controuersiis agrorum.
pas de titre.
inc. mutilé: «//cum centuria expleri non potuit...» (éd. Lachmann, op. cit., p. 20, l. 17).
expl.: «...etiam mentiri artifices coguntur» (éd. Lachmann, op. cit., p. 26, l. 25).
f. 22-28 v°, suite de figures en couleurs illustrant le Liber Diazografus (éd. Lachmann, op. cit., fig. 42-67).
f. 25 v°, deux légendes:
1) «DE POSITIONE TERMINORVM CONTROVERSIA ».
2) «RIGOR FINALIS LATITVDO EIVS VSQVE TRICINTA ».
f. 29-44 v°: Sicvlvs Flaccvs, De conditionibus agrorum.
titre: «SAECVLI [sic] FLACCI DE CONDICIONIBVS AGRORVM ».
inc.: «Condiciones agrorum per totam Italiam... ».
f. 39 v°: ...si enim quibus agris uiae reddantur iussi //» (éd. Lachmann, op. cit., p. 134, l. 16-156, l. 24; Thulin, op. cit., p. 98, l. 8-113, l. 9).
les feuillets 40 et 41 manquants ont été remplacés par des feuillets blancs en papier.
f. 42: «// Coloniam illam ubi ciuis deductus fuerit... ».
expl.: «...diligenter intuendum erit et leges respiciendae, EXPLICIT SAECVLI FLACCI LIBER » (éd. Lachmann, op. cit., p. 160, l. 10-165, l. 24; Thulin, op. cit., p. 124, l. 24-130, l. 10-11).
f. 45-46 v°: Ex libris Dolabellae.
titre: «EX LIBRIS DOLABELLAE ».
inc.: «OMNIS TERMINVS ab oriente lympidum... ».
expl.: «...ut scriberent antica et postica» (éd. Lachmann, op. cit., p. 302-304, l. 7).
f. 47-47 v°: Ivnivs Nipsvs, Limitis repositio (extrait).
inc.: «SI IN AGRO ASSIGNATO VENERIS...».
expl.: «... pars sinistrata sed hoc in re presenti » (éd. Lachmann, op. cit., p. 290, l. 17-292, l. 1).
f. 47 v°-48: Ex libris Latini De terminibus.
titre: «EX LIBRIS LATINI DE TERMINIBVS ».
inc.: «TERMINVS si caput de aquila factum...».
expl.: «...si in quattuor acies, quadrifinium facit» (éd. Lachmann, op. cit., p. 305-306, l. 18).
f. 48 v°: Genera lapidum finalium.
titre: «GENERA LAPIDVM FINALIVM ».
inc. : «LAPIS fluuialis cromatica uocatur. . . ».
expl.: «... non habet fidem finitionis» (éd. Lachmann, op. cit., p. 306, l. 19-29).
f. 48 v°-50: Auctores Gaius, Vitalis Faustus et Valerius.
titre: «GAIVS AVCTOR V̅P̅ ».
inc.: «Nam et naturales lapides cecidimus...».
expl.: «... et si tres fuerint, trifinium faciunt » (éd. Lachmann, op. cit., p. 307-308).
f. 50 v°-51 v°: Ex libris Latini De terminibus.
titre: «LATINVS .V̅P̅. TOGATVS ».
inc.: «Terminus siue petra naturalis...».
expl.: «...ipse fons trifinium facit» (éd. Lachmann, op. cit., p. 309, l. 1-28).
f. 51 v°-62: Casae litterarum (extrait).
titre: «EX LIBRO .XII. INNOCENTIVS .V̅P̅. AVCTOR DE LITTERIS NOTIS IVRIS EXPONENDIS ».
inc.: «CASA PER A NOMEN HABENS fines... ».
expl.: «...dextra leuaque habet et flumen inferius» (éd. Lachmann, op. cit., p. 310-327, l. 2).
f. 62-62 v°: Mensurarum genera.
titre: «MENSVRARVM GENERA SVNT .XII. ».
inc.: «DIGITVS uncia palmus semipes...».
expl.: «... .1. as duodecim unciae» (éd. Lachmann, op. cit., p. 339, l. 1-340, l. 8).
f. 63-73 v°: Liber coloniarum I (extraits).
1) f. 63: Nomina agrorum.
titre: «NOMINA AGRORVM ».
inc.: «AGER assignatus, ager centuriatus... ».
expl.: «...AGER cineribus deputatis» (éd. Lachmann, op. cit., p. 246-247 et app. crit. de la p. 247).
2) f. 63-66: Prouincia Tuscia.
titre: «EX COMMENTARIO CLAVDII CAESARIS ».
a) inc.: «LEX agris limitandis metiundis partis Tusciae...».
expl. f. 65 v°: «...agri sunt assignati, cuius ratio sic ostenditur » (éd. Lachmann, op. cit., p. 211 l. 23-220, l. 12).
b) f. 65 v°: «PARS VERO camporum et siluae, regionis Campaniae...».
expl.: f. 66: «... distant a se in ped. DCCCC et CC et CCCC XL » (éd. Lachmann, op. cit., p. 223, l. 6-225, l. 2).
3) f. 66-67: Prouincia Piceni.
titre: «PARS PICENI ».
inc.: «AGER ANCHONITANVS ea lege qua et ager Florentinus...».
f. 66 v°: «...acceperunt uel ex litteris Graecis».
titre f. 66 v°: «EX LIBRO BALBI PROVINCIA PICENI ».
inc.: «Ager Spolitinus in rigoribus et limitibus...».
expl.: «...in Piceno fines terminantur ita et per Tusciam» (éd. Lachmann, op. cit., p. 225, l. 3-228, l. 2 et app. crit.).
4) f. 67 l. 11-67 v° l. 4: Mensurae terminorum.
inc.: «ITEM DIVI IVLI Augustei pro hac ratione sunt... ».
expl.: «... reliquum pro ut regio habet » (éd. Lachmann, op. cit., p. 242, l. 11-243, l. 16 et app. crit.).
5) f. 67 v° l. 4-68 l. 8: Prouincia Valeria.
titre: «PROVINCIA VALERIA ».
inc.: «AGER ANITERNINVS iter populo non debetur... ».
expl.: «... est assignata qua et Corfinius » (éd. Lachmann, op. cit., p. 228, l. 3, 229, l. 9).
6) f. 68 l. 9-68 v° l. 5: Prouinciae Apulia et Calabria.
titre: «IN MAPPA ALBENSIVM INVENIVNTVR HAEC ».
inc.: «AGER HECLANENSIS, iter populo non debetur...».
expl.: «...et iussu iter populo non debetur » (éd. Lachmann, op. cit., p. 210, l. 4-211, l. 9).
7) f. 68 v° l. 5-69 l. 7: Prouincia Dalmatiarum.
titre: «PROVINCIA DALMATIARVM ».
inc.: «In diuersas regiones siue uocabula... ».
expl.: «...quae ad publicum ius pertinent» (éd. Lachmann, op. cit., p. 240, l. 16-242, l. 6).
8) f. 69 l. 8- f. 72 v°: Ciuitates Campaniae.
titre: «CIVITATES CAMPANIAE EX LIBRO REGIONYM ».
inc.: «AQVINVM, muro ducta colonia...».
expl.: «... distinxit ac declarauit » (éd. Lachmann, op. cit., p. 229, l. 129-239, l. 19).
9) f. 73-73 v°: Limites et agri.
titre: «NOMINA LIMITVM ».
inc.: «LIMITES orientales dicuntur decumani...».
expl.: «...limites perpetui» (éd. Lachmann, op. cit., p. 247, l. 21-249, l. 28).
f. 73 v°-79: Balbvs, Expositio et ratio omnium formarum (extraits).
titre: «INCIPIVNT GENERA LINEAMENTORVM ».
inc.: «Gradus habet pedes duo semis...».
expl.: «... ex tribus circumferentibus et duabus rectis » (éd. Lachmann, op. cit., p. 95, l. 5-10; p. 96, l. 21-97, l. 13; p. 98, l. 11-103, l. 11; p. 103, l. 17-104, l. 6; p. 104, l. 13-104, l. 12; p. 105, l. 16-106, l. 8).
~ f. 79-82: Evclides, Elementa (transl. lat. Ps. Boethii).
titre: «EVCLIDIS LIBER PRIMVS ».
inc.: «Punctum est cuius pars nulla est, linea uero preter latitudinem...».
expl.: «... ea quae est A̅G̅ quod oportebat facere » (éd. Lachmann, op. cit., p. 377, l. 1-381, l. 21).
f. 82 v°-108 v°: Hyginvs gromaticus, De limitibus constituendis (extrait).
titre: «INC. HYGENI [sic] AVGVSTI LIBERTI DE LIMITIBVS CONSTITVENDIS ».
inc.: «Ab hoc exemplo antiqui mensuras agrorum...».
expl.: «...secundum quod rei praesentis forma describamus» (éd. Lachmann, op. cit., p. 167, l. 3-208, l. 4).
f. 108 v°-112 v°: Hyginvs gromaticus, De limitibus et De conditionibus agrorum (extraits).
titre: «INCIPIT EIVSDEM ».
1) inc.: «Igitur omnem sortem ponere debent...».
expl.: «... cum omnes in ęquo sint » (éd. Lachmann, op. cit., p. 113, l. 13-18).
2) f. 108 v°, inc.: «Quaestorii autem dicuntur agri...».
expl.: «...haec sunt condiciones agrorum quas cognoscere potui» (éd. Lachmann, op. cit., p. 115, l. 15-123, l. 17).
f. 112 v°-122: Digesta Gromatica (extraits).
1) f. 112 v°: Litterae singulares.
inc.: «Litterae singulares quae in terminis prouinciae Tuscae...».
expl.: «...et in p. I̅I̅I̅I̅. LXI » (éd. Lachmann, op. cit., p. 340, l. 10-22).
2) f. 112v°-114v: Terminorum diagrammata.
inc.: «Terminus egregius qui et robustus...».
expl.: «...lapis damnatus» (éd. Lachmann, op. cit., p. 340, l. 24-342, l. 12).
3) 115-121 v°: Ordines finitionum ex diuersis auctoribus.
titre: «ORDINES FINITIONVM EX DIVERSIS AVCTORIBVS ».
inc.: «Termini si duo in unum fuerint...».
expl.: «... sic quaero pedaturam » (éd. Lachmann, op. cit., p. 342, l. 13-353, l. 9).
4) f. 121 v°-122: Litterae singulares.
inc.: «Littere singulares quae in diversis locis inueniuntur... ».
expl.: «... et in .I̅I̅. CCCLX. » (éd. Lachmann, op. cit., p. 353, l. 10-29).
f. 122-124: De iugeribus metiundis.
titre: «DE IVGERIBVS METIVNDIS ».
inc.: «Kastrensis iugerus quadratas habet perticas... ».
expl.: «...quadratas perticas in hoc agro esse dicimus» (éd. Lachmann, op. cit., p. 354, l. 1-356, l. 20).
f. 124-126 v°: Finium regundorum.
titre: «FINIVM REGVNDORVM».
inc.: PAVLUS libro XXIII ad edictum finium regundorum... ».
expl.: «... nam illic ita est » (éd. Lachmann, op. cit., p. 276, l. 1-280, l. 19).
f. 126 v°-127 v°: Lex Mamilia Roscia Peducea Alliena Fabia.
titre: «LEX MAMILIA ROSCIA PEDVCEA ALLENA FABIA ».
inc.: «K. L. III. Quae colonia hac lege deducta... ».
expl.: «... ob eam rem hac lege damnas esto » (éd. Lachmann, op. cit., p. 263, l. 1-266, l. 4).
f. 128-132 v°: Liber coloniarum II
inc.: «ADRIANVS AGER limitibus maritimis et Gallicis...».
expl.: «... atque rationem ueritas declaretur EXPLICIT» (éd. Lachmann, op. cit., p. 252, l. 2-262, l. 12, et app. crit. pour addition de GP).
f. 133: ‹Litterae singulares›.
inc.: «A. L. prima linea, A. M. prima mensura...».
expl.: «... N. S. norma secunda, X. P. decem pedes» (éd. Lachmann, op. cit., p. 357, l. 2-30).
f. 133-139 v°: Ratio limitum regundorum.
titre: «INCIPIT RATIO LIMITVM REGVNDORVM ».
inc.: «Haec est auctor Theodosius et Neuterius... ».
expl.: f. 139: «...et in uia terminum scriptum habet» (éd. K. Lachmann, op. cit., p. 358, l. 9-366, l. 9).
Suivent au bas du f. 139 et aux f. 139 v°-140 plusieurs figures.
f. 140-147: Casae litterarum (extraits: IV et III).
1) titre: «INCIPIT ET DE CASIS LITTERARVM MONTIVM IN P̅E̅D̅. V. F̅A̅C̅. REDE VNO ».
inc.: «A. Casa quae per a nomen habuerit...».
expl. f. 144 v°: «... latus pentagoni quod habet ped. I̅I̅I̅. LVIII. » (éd. K. Lachmann, op. cit., p. 331, l. 8-338, l. 27).
2) titre f. 144 v°: «EXPOSITIO LITTERARVM FINALIVM ».
inc.: «Monticellum habet post montem non transit...».
expl. f. 147: «...aquas uiuas habet et flumen inferius» (éd. Lachmann, op. cit., p. 325, l. 11-327, l. 3; cf. supra, f. 61-62).
~ f. 147 v°-149: Isidorvs, Etymologiae (extraits).
titre: «ITEM INTERPRETATIO VBI SVPRA DE FINIBVS AGRORVM».
inc.: «Fines dictae eo quod agri funiculis sunt...».
expl.: «...agri non efficiunt centuria id est iugera ducenta», (XV, 14, 15 et 13; cf. aussi éd. Lachmann, op. cit., p. 366, l. 10-376, l. 1).
f. 149-149 v°: Hyginvs gromaticus, De limitibus constituendis (extraits) .
1) titre: «DE LIMITIBVS CONSTITVENDIS ».
inc.: «A uoce exemplo antiqui mensuras...».
expl.: «... qui ad meridianum transuersos appellauerunt » (éd. Lachmann, op. cit., p. 167, l. 3-17).
2) inc. f. 149, l. 22: «Omne mensure cuius quadratura dimidio longiorem...».
expl. f. 149 v° l. 2: «...et ab eis strigas et scamna uocauerunt (éd. Lachmann, op. cit., p. 206, l. 15-207, l. 4).
~ f. 149 v° (add. du Xe s.): Radbodvs Traiectensis, Versus de hirundine.
f. 150 (add. du XVe s.): Vergilivs, Eclogae seu Bucolica (extrait).
texte: «Tytire tu patulae recubans sub tegmine fagi
Siluestrem tenui musam » (I, 1-2).
~ f. 150 v° (add. de Metellus Sequanus): Metellvs Seqvanvs, Epistula ad Iohannem Echtium de codice Agrimensorum.
Origine: allemande, région du Bas-Rhin d’après B. Bischoff; belle écriture régulière. Pour B. L. Ullman, op. cit. infra, le manuscrit aurait été écrit à Corbie, qui était un centre d’études de géométrie et d’arpentage, auquel se rattachent les manuscrits les plus anciens des Agrimensores. Le manuscrit de Wolfenbüttel, Herzog-August Bibliothek, Gud. lat. 105 (appelé Gudianus, sigle G) est une copie indirecte du manuscrit Pal. lat. 1564, comme l’a démontré C. Thulin, op. cit., p. 58-69: «apographon apographi codicis P»).
Possesseurs: Johannes Sichard, qui a utilisé le début du manuscrit pour son édition du Codex Theodosianus (p. 170-177) à Bâle en 1528 et le nomme «codex Fuldensis » (cf. P. Lehmann, Johannes Sichardus..., p. 116). Mais le manuscrit ne figure pas dans les anciens catalogues de Fulda: cf. K. Christ, op. cit. infra, p. 49; Jean Matal (Metellus Sequanus) érudit et jurisconsulte franc-comtois, né vers 1520 et mort en 1597 à Augsbourg, qui a ajouté les légendes des illustrations des f. 1-4 et, f. 150 v°, la lettre à son ami Johann Echt, médecin de Cologne, datée de 1564, où il fait allusion à son manuscrit dérivé du manuscrit d’ Angelo Colocci et qu’il a communiqué à l’évêque Jean du Tillet, cf. F. Girard, op. cit. infra ; bibliothèque palatine de Heidelberg (au f. 1, dans la marge inférieure, ex-libris: «Est Bibliothecae Palatinae », au f. I cote du transfert: C. 89/858; Jan Gruter prêta le manuscrit à Nicolas Rigault, qui l’appelle d’ailleurs «Palatinus », pour son édition d’ Innocentius et du Liber coloniarum).
Source des données : Biblissima
Exports RDF à venir…
Vous pouvez visualiser et manipuler ce document directement sur ce site, le comparer à d'autres grâce au visualiseur Mirador, ou glisser-déposer cette icône dans le visualiseur IIIF de votre choix. En savoir plus sur IIIF