Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Reg.lat.2080

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q281138

Manifeste IIIF

Aspects codicologiques

  • Parch. sauf f. 2-5 et 8-11 en papier (filigrane: mont, manque dans Briquet), 288 ff. (+ f. 195 bis).

    Recueil de manuscrits et de fragments.

    1) f. 1-12 (f. 6 v°-12 v° blancs), XIVe-XVe s., 222 x 150 mm., justification: 145 x 90 mm. Assez nombreuses gloses marginales et interlinéaires aux f. 1-5.

    2) f. 13-65 (ancienne foliotation de 16 à 84 dont les f. 36-39 et 44-55 manquent), XVe s., 216 x 165 mm., justification: 160-165 x 120 mm. Les f. 15, 28 et 55, plus petits, sont ajoutés sur onglets. Assez nombreuses gloses marginales et interlinéaires.

    3) f. 66-95, XIIIe s., 219 x 155 mm., justification variable, environ 165 x 55 mm. Texte encadré d’un abondant commentaire marginal, parfois intercalé entre les passages du texte, avec gloses marginales. Cahiers signés Ius, IIIIus et Vus avec lacunes, les feuillets sont à lire dans l’ordre suivant: 66-68, 72-75, 69-71 et 76-95.

    4) f. 96-110, XIIe s. (fin), 229 x 145 mm., justification: 180 x 60-65 mm. Assez abondantes gloses marginales et interlinéaires contemporaines et du XIVe s. Les f. 96-102 sont à lire dans l’ordre suivant: 96, 98-102, 97.

    5) f. 111-160 (f. 132 v° blanc), XIVe s., 229 x 145 mm., justification variable: 160-190 x 90-100 mm. Complément du fragment précédent. Assez nombreuses gloses marginales et interlinéaires contemporaines. Au f. 160 v° essais de plume: suite de chiffres romains et série de dates de mars à février (XIVe s.) et croquis d’un grand écu avec fleurs de lys, personnage et rosaces.

    6) f. 161-166, XIe s., 235 x 152 mm., justification: 205-210 x 90-115 mm. Pas de gloses.

    7) f. 167-172, XIIIe s., 210 x 125 mm. Assez abondantes gloses marginales et interlinéaires.

    8) f. 173-192 (f. 191 v°-192 blancs), XIVe s., 171 x 110 mm.

    9) f. 193-211 (+ f. 195 bis ; f. 211 blanc), 2 col., XIVe s., 236 x 162 mm.

    10) f. 212-213, XIVe s., 235 x 173 mm.

    11) f. 214-224, XIIe s. (fin), 236 x 135 mm. Assez abondantes gloses marginales interlinéaires contemporaines et plus récentes.

    12) f. 225-248, XIIe s., 235 x 165 mm. Abondantes gloses marginales et interlinéaires contemporaines et du XIVe s.

    13) f. 249-250, XIIe s., 235 x 165 mm.

    14) f. 251-252, XIIe-XIIIe s., 234 x 134 mm. justification: 185 x 65-70 mm. Quelques gloses marginales et interlinéaires contemporaines.

    15) f. 253-280, XIIIe s., 236 x 174 mm.

    16) f. 281-288, XIVe s., 253 x 167 mm. justification: 155 x 85-100 mm. Au f. 281 bordure dans la marge de gauche de grosses feuilles d’acanthe et pastilles d’or, dans l’initiale enluminée personnage à mi-corps. Fragment endommagé, le texte est partiellement effacé.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Présentation du contenu

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • 1 - f. 1: Epitaphium Terentii (Anthol. lat. 487c).

    titre: «Epithaphium Terentii» (6 v.).

    f. 1-6: Terentivs, Andria.

    titre: «Argumentum Andrie».

    (argum., glose interlinéaire): «qui credebatur esse soror cuiusdam meretricule Crisidis».

    en haut titre moderne: «Terentii Andriae fragmentum».

    (prol., gloses) inc. f. 1 en marge: «In isto prologo a‹ucto›r (?) captat beniuolentiam a 4or scilicet a persona propria ab...».

    (comoedia, glose) inc. f. 1 v° en marge: «Incipit primus actus de simulatione nuptiarum. In hac prima scena introducitur Symo laborans pro correctione filii...».

    (texte) expl. inachevé: «... Is obiit mortem ibi tum hanc eiectam» (v. 223).

    2 - f. 13-65 v°: Terentivs, Comoediae.

    f. 13-14 v°: Andria (fragment).

    titre, (add. moderne) en haut: «fragmentum Terentii».

    titre courant: «Andria».

    inc. mutilé: «// accedit [sic] sed quid ego cur me excrucio...» (v. 885-886).

    à la fin: «Terentii Affri Andria finit».

    suivi d’une glose: «Dicitur andria ab Andro insula Grecorum».

    (glose) expl. en marge: «... Vos ualete , etc. Consuetudo erat ut finita narratione tum plaus [sic] discederet ad quod inuitat eos recitator, recensui id est recitaui et racitatione [sic] finiui».

    f. 14 v°-32: Eunuchus.

    titre: «Prologus. Incipit Comedie secunde Eunuchi» suivi d’une glose: «Hic captat beniuolentiam a prima persona dicendo hoc esse suum studium ut bonis placeat».

    inc. (prol.): «si Quisquam est...».

    f. 15 v° (add.): «Aliud Argumentum, sororem falso dictam...».

    suivi d’un accessus, inc.: «Sicut in prima ita et in hac artificiali utitur ordine. Si enim naturali utentur sic incepisset. Laches quidam senex duos filios habuit...» (9 lignes).

    f. 16, à la suite du prologus, autre argument: «Argumentum secunde Comedie Eunuchi. MEretrix adolescentem...» (cf. supra, Reg. lat. 1356, f. 17 v°).

    f. 32-36 v°: Heautontimorumenos.

    titre: «Comedi‹a› tertia heutontumerumenos Incipit et primo Argumentum».

    (Accessus) inc.: «Summa fabule subscripte hec est Cremes paupertate coactus interminatus uxori sue est grauide...» (10 lignes).

    f. 32 v° (olim 35 v°) titre et didascalie: «Heutontumerumenos Comedia tertia. Argumentum primo deinde prologus. Incipit heutontumerumenon. Acta ludis magalensibus [sic] Lutio...».

    (gloses) inc. en marge: «Hic notatur primus actus qui est de diminutione senum scilicet Cremetis et Menedemi...».

    (texte): «... hic non negat neque se id piger‹e› //» (Prol. v. 18-19).

    les anciens feuillets 36-39 manquent.

    f. 33 (olim 40): «// facinus magnum et memorabile...» (v. 314).

    expl. mutilé f. 36 v° (olim 43 v°): «... Sy. Hui dubium ne id est //», réclame «Ego sic putaui» (v. 607).

    Les anciens feuillets 44-55 manquent.

    f. 37-44 v°: Adelphoe.

    inc. mutilé f. 37 (olim 56): «// dimidium mine id destributum [sic] est sane ex sententia...» (v. 370-371).

    à la fin: «Explicit Adelphos».

    f. 44 v°-54 v° et 56: Hecyra.

    titre et didascalie: «Incipit Hechira pr‹imo› prologus, INcipit echira. Acta ludis Romanis Sexto...».

    (Accessus) inc.: «Summa fabule hec est Pamphilus Laches meretricem amabat qui Philomenam Philippi...».

    f. 45-45 v° (après le prologue) aussi l’argument «Adolescens qui meretricis...» (cf. supra, Reg. lat. 1815, f. 95).

    (suivi de gloses sur l’argument).

    f. 54 v° les dernières lignes du texte depuis «ne hoc imprudens feci...» (v. 877) sont complétées d’une main du XVe s., bien qu’une note contemporaine renvoie pour la suite du texte au f. 56: «Verte folium nouum non signatum per num‹erum› aliquod et repperies num. 66 et ibi in principio linee inuenies. b. ubi dicit neque hoc imprudens».

    f. 55-65 v°: Phormio.

    titre f. 55 (add.): «Formionis Comedia Incipit et primo Argumentum».

    (Accessus), inc.: «Tangenda est summa fabule ut actus ibi ualeamus assignare Demipho et Cremes fratres duos filios...» (14 lignes).

    f. 55-55 v°, seulement l’argument, «EX DVOBVS fratribus...» (cf. supra, Reg. lat. 1815, f. 75 v°).

    f. 56 titre et didascalie: «Formio eiusdem Incipit. Acta ludis romanis Postumio...».

    expl. mutilé: «... Omnium quantum est qui uiuant [sic] hominum //», réclame: «homo honora» (v. 853).

    3 - f. 66-68 v°, 72-75: Ps. Cato, Disticha (cum commentario).

    titre (add. moderne) f. 66 en haut: «Catonis Carmina».

    (prol. gloses) inc. marge de gauche: «Animaduertere idem est quod punire in alia significatione (?) unde lex animaduertit latrones...».

    marge de droite: «Dat actor precepta quorum quedam sunt diuina alia humana alia hortatiua...».

    (liv. I) f. 66 v°: «Si deus est animus, etc. Hic incipit primus liber Catonis bene dicitur primus quia sequitur secundus sunt enim IIIIor. Et nota quod de bonis moribus tractat mores autem boni...».

    (glose, liv. II) inc. f. 68: «Hic incipit secundus liber ethice Catonis in cuius principio docet auctor quem doctorem uel preceptorem sequi debeamus...».

    (glose, liv. IV) inc. f. 73 v° marge: «In hac quarta et ultima distinctione nos inuitat ac‹tor› ad sua precepta legenda...».

    expl. f. 75 marge droite: «... Et ita (?) innuit causam distigii q. d. ut breuiter sensum litere colligerem distigium uolui facere».

    à la fin du texte: «Explicit liber Catonis».

    puis accessus: inc.: «Si deus est animus , etc. In principio huius operis quinque sunt prelibanda scilicet que materia. Que intencio. Que utilitas. Cui parti philosophie supponitur. Quis titulus. Materia huius libri sunt quatuor uirtutes scilicet iusticia...».

    expl.: «... est discussa satis sed adhuc sub iudice lis est» (15 lignes).

    (add.) autre main: «Auctor iste primo loco proponit prohemium in quo tangat. X. precepta que continentur in libro decalogi...» (4 lignes).

    ~ f. 75 v°, 69-71 v°, 76-81 v°: ‹Godescalcvs Orbacensis›, Ecloga Theoduli (cum commentario).

    f. 82-89: Avianvs, Fabulae (ms. R1 de Guaglianone).

    titre (add. moderne): «Fragmentum Auieni».

    inc. mutilé: «// Munera natorum quis meliora daret...» (XIV, 2).

    (gloses), en marge: «hic ostendit autor quod nemo debet cum aliquo facile pugnare...» (cf. XV, 1).

    expl. f. 89 en marge: «... de duobus malis minus malum eligendum est».

    à la fin du texte: «explicit Auianus».

    f. 89-95 v°: Maximianvs, Elegiae (ms. R des éditions).

    (Accessus) inc. f. 89 en bas: «Materia Videndum est quid sit materia huius auctoris que intencio Quis titulus. Materia huius actoris sunt mala uite senis...» (4 lignes).

    titre f. 89 v° en bas (add. moderne): «Maximiani Carmina de malis uitę».

    (gloses) inc. f. 89 v° marge supér.: «Hic loquitur Maximianus ad senectutem faciens prosopopeiam que fit quatuor modis scilicet quando res animata loquitur...».

    marge droite, inc.: «Emula, tribus modis sumitur. Emulus idest mundus et imitatiuus...».

    (texte) f. 92 v°: «... Non celum spectare licet sed prona senectus //» (I, 217).

    2 feuillets manquent.

    f. 93: « // Hospicia et pocius non manifesta petis...» (II, 52).

    expl. mutilé: «... Peruigil ad nostras astabat nocte fenestras //» (V, 9).

    4 - f. 96-110 v°: Lvcanvs, De bello ciuili (fragment).

    titre (add. moderne) marge de gauche: «Lucani lib. 6 initio mutilus».

    inc. mutilé: «// Templa potes non tu letis ululare triumphys...» (VI, 261).

    (liv. VII) f. 104 v° en marge, (gloses du XIVe s.), inc.: «In primo uisio Po‹mpeii› in secundo oratio Pompeyanorum 3° prodigia...»; marge droite: «Lex eterna est ut in XXIIII horis faciat reuolutionem...».

    (texte) expl. mutilé: «... Vt uaccet a ferro gentes Mars iste futuras //» (VII, 389) réclame (XIVe s.): «Obruet».

    5 - f. 111-160: Lvcanvs, De bello ciuili (VII-X).

    inc. (suite du fragment précédent): «// Obruet et populos eui uenientis in orbem...» (VII, 390).

    expl.: «... Obsedit muris calcantem menia Magnum» (X, fin).

    f. 118 v° en marge: Vergilivs, Aeneis (extrait).

    copié comme un argument au liv. VIII de Lucanus:

    inc.: «Fama malum quo non aliud uelocius ullum...».

    expl.: «... Nec dulci declinat lumina sompno» (IV, 174-178, 180 185).

    6 - f. 161-164: Priscianvs, Periegesis (fragment).

    titre (add. signée par Angelo Mai), en marge: «Est Prisciani Periegesis».

    inc. mutilé: «/ Antiochi medius dirimit qui gurgite regna...» (v. 861 - éd. Ae. Baehrens, op. cit. infra, p. 304-312 ; P. Van de Woestijne, La Périégèse de Priscien, édition critique, Bruges, 1953, p. 86-99, qui ne citent pas ce manuscrit).

    ~ f. 164 v°-166 v°: ‹De Sibylla Tiburtina›.

    inc.: «CVM AVTEM circuisset Sibilla nomine Tiburtina in greco in latino nomine Abulnea...».

    11 - f. 214-224: Vergilivs, Aeneis (fragment, cum argumento Ps. Ovidii XII).

    titre (add. moderne), en marge: «Fragmentum Aeneid‹is› Virgilii».

    inc. mutilé: «// Summe diuum sancti custos Soractis Apollo...» (XI, 785).

    (liv. XII) f. 215: Ps. Ovidivs, Argumentum XII Aeneidos.

    (texte) expl.: «... Vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras» (XII, fin).

    suivi, quelques lignes plus bas, de ces 3 vers (argument ?):

    «Hoc spirat Turnus fatali morte subactus

    Palladis hic Turnus moritur hic ueste superbus

    Oppetit hic Turnus aduerso pectore fessus».

    f. 224 v°: Ps. Ovidivs, Argumenta Bucolicon et Georgicon.

    titre: «Carmen Ouidii Nasonis tetrasticon».

    inc.: «Qualis buccolicis...» (4 v.).

    — Anthol. lat. 672.

    titre: «Incipiunt carmina Octauiani Caesaris» (v. 1-11, 13-14, 17-29, 33-42 ; les v. 15-16 sont ajoutés en marge).

    12 - f. 225-227: Vergilivs, Eclogae seu Bucolica (fragment).

    titre (add. moderne) en marge: «Fragmentum Virgilii Eclogarum».

    inc. mutilé: «// Ducite ab urbe domum mea carmina ducite Daphnim...» (VIII, 90).

    en marge (add.): «Talis amor Daphnim qualis cum fessa inuencum...

    ... Talis amor teneat nec sit mihi cura mederi» (VIII, 85-89).

    (Ecl. IX, glose) inc. en marge: «In hac egloga queritur de eredis agrum...».

    à la fin du texte: «P. VIU (?). MAR. CARM‹EN› BVCOLICON IN QVO THEOCRITVS VIC‹IT› EXPLIC‹IT›».

    f. 227-248 v°: Vergilivs, Georgica (cum argumentis Ps. Ovidii I-IV).

    titres (argument): «TETRASTICON OVIDII Nasonis Incipit».

    (texte): «PB. VIRG‹ILII› MARONIS GEORRICCORVM [sic] LIBER PRIMVS INCIPIT».

    (glose) inc. en marge: «Quantum ad agros sationales terra efficitur pinguis tribus modis scilicet intermissione arandi...».

    (texte) expl. mutilé: «... Tantus amor florum et generandi gloria mellis //» (IV, 205).

    14 - f. 251-251 v°: Clavdianvs, De bello Gildonico (fragment).

    titre (add. moderne) marge supér.: «Claudiani fragmentum».

    inc. mutilé: «// Que tenui rexique puer bis noster ad Alpes...» (v. 376).

    expl. mutilé: «... Omnia conueniunt dicto fuluusque tonantis //» (v. 467).

    4 feuillets manquent.

    f. 252-252 v°: Clavdianvs, In Eutropium (fragment).

    inc. mutilé: «// Forsitan et dominus prebet miracula lictor...» (I, 309).

    expl. mutilé: «... Quam suspecta fames quantum discriminis urbi //» (I, 401).

    16 - f. 281-288 v°: Ovidivs, Heroides (fragment, ms. Vr de Dörrie).

    titre (add. moderne) marge supér.: «Ouidii fragmentum».

    inc.: «HAnc tua Penelope...» (I, 1).

    expl. mutilé: «... Sy tamen (?) ille prior quo me sine crimine gessi //» (IV, 31) réclame: «Candor».

    suite du texte dans le ms. Ottob. lat. 1676 (cf. supra).

Origine

  • Origine: 1 -italienne, écriture humanistique cursive ou préhumanistique, légèrement brisée.

    2 -italienne ?, écriture cursive assez régulière au début, plus négligée depuis le milieu du f. 37 v°, les f. 15 v°, 28-28 v° et 55-55 v° sont d’une autre écriture plus ronde.

    3 - française, écriture semi-cursive légèrement brisée.

    4 - française ou italienne, écriture régulière assez arrondie.

    5 -italienne, f. 111-146: écritures semi-cursives négligées, f. 146 v°-160: écriture gothique arrondie régulière.

    6 - française ou italienne ?, écriture assez épaisse et régulière.

    11 -italienne ?, petite écriture assez ronde ; f. 224 v° à la fin du texte invocation de copiste:

    «Gratia sit Christo quoniam laudor opere isto

    Lauda scriptorem donec inueneris meliorem».

    12 -italienne, écritures régulières arrondies.

    14 - française, écriture régulière ; ces deux feuillets sont à rattacher au ms. Vat. lat. 2807 où ils se trouvaient après le f. 32, précédés et suivis d’un feuillet manquant (cf. A. D. E. Cameron, op. cit. infra).

    16 -italienne, écriture gothique arrondie ; ce fragment formait le début du ms. Ottob. lat. 1676 (cf. supra).

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Historique de la conservation

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • Possesseurs: 1-16 -aucune indication. Recueil de fragments reliés ensemble à la Bibliothèque Vaticane, probablement au XVIIIe s. (la reliure date du pontificat de Pie VI, † 1799).

Notes

Source des données : Biblissima

  • E. Pellegrin, J. Fohlen, C. Jeudy, Y.-F. Riou, avec la coll. d'A. Marucchi, Les manuscrits classiques latins de la Bibliothèque Vaticane. Tome II, 1re partie. Fonds Patetta et Fonds de la Reine par E. Pellegrin, Paris, 1978, p. 505 (https://www.persee.fr/doc/dirht_0073-8212_1978_cat_21_21)

Bibliographie

    • Ae. Baehrens, Poetae latini minores, 5, Teubner, 1883, p. 316
    • Th. Birt, Claudii Claudiani Carmina (M.G.H., Auct. Antiq., 10), Berlin, 1892, p. cxxvi
    • L. Hervieux, Les fabulistes latins depuis le siècle d'Auguste, 3: Avianus et ses anciens imitateurs, Paris, 1894, p. 110-111
    • M. Boas, De librorum Catonianorum historia atque compositione (Mnemosyne, 42, 1914, p. 22, n° 12), brève description
    • E. M. Sanford, The use of classical authors..., 1924, p. 237 n° 389
    • A. Guaglianone, Aviani Fabulae, Turin, Paravia, 1958, p. xx
    • H. Dörrie, Untersuchungen zur Ueberlieferungsgeschichte von Ovids Epistulae Heroidum, I (Nachrichten der Akad. der Wiss. in Göttingen. Phil. hist. Kl., 5, 1960, p. 124), brève mention
    • A. D. E. Cameron, A Vatican manuscript of Claudian (Scriptorium, 17, 1963, p. 316)
    • W. Schetter, Studien zur Ueberlieferung und Kritik des Elegikers Maximian, Wiesbaden, 1970, p. 6 (brève mention)
    • R. Badali, I codici romani di Lucano (III), 1975, p. 27-29 n° 49 (description détaillée).
    • F. Munari, Mathei Vindocinensis opera, I, Catalogo dei manoscritti (Storia e letteratura, Raccolta di studi e testi, 144), Rome, 1977, p. 112-113 (brève mention)

Vie du livre

Source des données