Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Vat.lat.1493

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q96420

  • Autre forme de la cote :
    • Vat. lat. 1493
    • Bibliothèque vaticane, Vat. lat. 1493
    • Vatican. BAV, Vat.lat.1493
    • Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Vat.lat.1493
  • Conservé à : Vatican. Biblioteca apostolica vaticana
  • Date de fabrication :
  • Lieu de fabrication :

Manifeste IIIF

Aspects codicologiques

  • Papier (filigranes, rares et souvent peu visibles, Briquet 7693: Naples 1459-1465, Rome 1461-1479 etc.; var. Briquet 7451?; mont, manque dans Briquet et autres non identifiés), XVe s., I + 96 ff. + 9 ff. blancs (à certains feuillets, surtout ceux qui portent le début d’un traité, trace d'une ancienne foliotation: f. 7 = ancien 7; 19 = anc. 31; 25 = anc. 37; 33 = anc. 45; 38 = anc. 50; 68 = anc. 80; 74 = anc. 98..., 86 = anc. 110, 89 = anc. 113; 95 = anc. 118; + f. 51a; f. I, 2v°-4v°, 18v°, 52-55v°, 70v°-73v°, 87-87v°, 95-[105] blancs); 220 x 148 mm. Au f. Iv°, table du contenu d'une main contemporaine, incomplète avec renvois à l'ancienne foliotation, inc.: «In hoc codice continentur insimul colligata de arte metrica opuscula ista uidelicet Prisciani opusculum de accentibus... 7», en haut (add. ?): «Carisius f. 1»; au f. 88v°: lettres de l’alphabet grec avec leurs noms en caractères latins.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Présentation du contenu

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • f. 2://Fercydes Sirus quod metrum

    f. 1-2 (add.); Isidorvs Hispalensis, Etymologiae (extrait: I, 39, 1-16: De Charisio).

    titre: «EX CARISIO GRAMMATICO».

    f. 5-6v°: Ps. Petronivs, Glossarium (ms. Vt de Campanile).

    pas de titre.

    inc. incomplet: «Italia dicta est quod in ea magna bouum [sic] copia fuerit qui greca uetere lingua italos uocitati sunt...» (n° 26 - éd. cit. infra, p. 127).

    expl.: «... Peta impetus gladiorum: Vnde Cicero: Crusta est glacies» (nos 53-54 - éd. E. Campanile, op. cit. infra, p. 127-130).

    f. 7-14: Ps. Priscianvs, De accentibus.

    titre: «Prisciani grammatici de accentibus libellus incipit feliciter».

    f. 14v°-18: Priscianvs, De figuris numerorum (extraits).

    titre: «PRisciani Grammatici de numeris et ponderibus libellus Incipit».

    (praef.) inc.: «‹O›Mni te Simace [sic] nobilitatis splendore...».

    f. 15: «... et [un blanc] industria uestri nititur culminis».

    (texte) inc. incomplet précédé de: «Obmissis quibusdam sequitur sic», «As numus [sic] est libralis et per .i. scriptam...» (II, 9 - éd. H. Keil, Gramm. lat., 3, p. 407, l. 27).

    expl. incomplet ou inachevé: «... similiter cȩteri trigeni quadrageni» quinquageni (VI, 24 - éd. Keil, op. cit., p. 413, l. 34).

    f. 19-32v°: Donatvs, Ars maior (I et III).

    1) titre (add.): «Donat».

    texte avec interpolations.

    inc.: «‹V›Vox [sic] est aer ictus sensibilis auditu...».

    l. 4: «... Confusa que scribi non potest», texte suivi d'une interpolation de 12 lignes: «Vox unde dicitur a uocando ut dux a ducendo uel rex a regendo... -... Quae scribitur et non intelligitur ut uoces cornorum et ranarum coapx (?) chrali».

    f. 24v°, l. 17: «... cuius partes sunt cola et comata» (I, fin), texte suivi d'une interpolation (ou add.) de 13 lignes: «Equa diuisio est quotiens arsim et thesim equali temporum demensione [sic] partimur...».

    f. 25: «... habet in se minorem numerum totum et insuper eius tertiam partem».

    2) titre (add.): «dona. De Figuris».

    inc.: «‹B›arbarismvs est una pars orationis...» (Pars III).

    à la fin: «DONATI GRAMMATICI LIBELLVS FINIT DE FIGVRIS». (éd. crit. L. Holtz, Donat et la tradition de l’enseignement grammatical. Etude sur l'«Ars Donati» et sa diffusion (IVe-IXe s.) et édition critique, Paris, 1981, p. 603-612 et 653-674).

    f. 33-37v°: Servivs, De finalibus.

    titre (add.): «SERVIVS».

    f. 37v°-39v°: Sergivs, De littera, de syllaba... (extraits remaniés et interpolés?).

    titre f. 37v°: «Eiusdem Seruii libellus de littera incipit».

    inc. f. 38: «Lictera est minima pars uocis articulate dicitur autem littera quasi legitera eo quod legendi iter prebeat...».

    f. 38v°: «... Nam sicut corpus non mouetur sine anima sic nec consonantes sine uocalibus unde et hoc nomen precipue defendunt sibi».

    (De syllaba): «Syllaba est uox licteralis que sub uno accentu et uno spiritu indistanter profertur...».

    expl. inachevé (?) f. 39 (De pedibus ?): «... et medium posite in metris in loco uocalium interdum in loco».

    f. 39v°: «Finit de lictera et syllaba Seruius grammaticus» (texte très différent de l'éd. Keil, Gramm. lat., 4, p. 475-485).

    ~ f. 40-45v°: ‹Ars grammatica›.

    inc.: «‹A›rs est uniuscuiusque discipline comprehensio rationabilior ordinatione percepta. Disciplina dicta est quod discendo conquiritur...».

    f. 41v°: «‹S›yllaba est lictera uocalis uel litterarum coitus per aliquam uocalem...». (Interfectiones) expl.: «... orationis exemplo ea quarum similes erunt iudicande sunt ut pape».

    f. 40 et 46 (add. au bas des pages): Cicero, Opera (extraits).

    1) f. 40: De oratore.

    titre: «Quid sit ars Cicero inquit li‹br›o p‹rim›o ad Q. fratrem de oratore».

    inc.: «Artem uero negabat esse illam nisi que cognitis...».

    expl.: «... fallentibus rebus continetur» (4 lignes -I, 20, 92).

    2) f. 46: Orator.

    a) titre: «Cicero de oratore ad Brutum».

    inc.: «Sunt enim qui iambicum putent quod sit oratori simillimum...».

    expl.: «... magniloquentie sit accomodatior» (3 lignes -57, 191).

    b) titre: «Idem in eodem».

    inc.: «Sed in uersibus res est aptior [sic] quamquam etiam a modis...».

    expl.: «... cantu spoliaueris nuda pene remaneat oratio» (3 lignes -55, 183).

    f. 46-50v°: Ps. Servivs, De arte et metris.

    titre: «Proemium».

    (prol.) inc.: «Decussis syllabis uniuersis pedes tam simplices quam duplices... -... qualitasque uulgaris est post eos metra memoremus» (5 lignes).

    (texte) inc.: «Metrum est mensura pedum qua monstratur quantum tendi uel contrahi quisque debeant...».

    expl.: «... et sensus teneros nulla prolixitate confundant contuli semel ut potui. Finis. Seruii grammatici institutiones de arte et metris feliciter finiunt» (même texte sans le prologue dans le ms. Florence, Bibl. Laurenz., Conventi soppressi 428 (XVe s.), f. 65v°-69v° - cf. C. Jeudy, op. cit. infra, p. 101).

    f. 51-5la v°: Servivs, De centum metris.

    pas de titre.

    (praef.) inc.: «‹C›larissimo uiro Albino Maurus Seruius...».

    expl. inachevé: «... Saphicum constat trimetro brach‹yca›talecto ut rex paterque Iuppiter deorum» (éd. H. Keil, op. cit., 4, p. 456-459 l. 23).

    f. 56-58: Commentarius in Donati artem maiorem (extrait: De littera).

    texte sur l'invention de l'alphabet.

    inc.: «‹P›RIMVM ante diluuium Enoc licteras repperit. Post diluuium Kham filius Noe...».

    l. 16: «A lictera sex potestates habet id sunt uocales littera syllaba pars orationis. Nota numeri maioris et minoris...».

    expl.: «... ut a potestate si a litterarum multis modis quod legendo meliusque interrogando possumus annotare» (non identifié - même texte dans le ms. Oxford, Bodl. Libr., Addit. C. 144 (XIe s.), f. 42v°-43v°).

    f. 58-60: Sergivs, Explanationes in artem Donati (extrait: De littera).

    pas de titre.

    inc.: «Lictera est quasi legitera eo quod iter legentibus prebeat uel quod in legendo iteretur...».

    expl. (la fin du chapitre manque): «... quod nos Dauos dicimus ergo apud nos hoc facit u littera» (éd. H. Keil, op. cit., 4, p. 518, l. 31 -521, l. 16).

    f. 60-66v°: Servivs, Commentarius in artem Donati (extraits).

    pas de titre.

    inc.: «Licteras latinas constat Carmentem inuenisse matrem Euandri que ideo dicte sunt...» (chap. De littera).

    (De syllaba) f. 62v°: «Syllaba dicta est e greco uocabulo...».

    (De accentibus) f. 64v°: «Accentus dictus est quasi cantus secundum grecos...».

    expl.: «... non possumus in una syllaba ponere et b et d in sequenti» (fin du chapitre). suivi de cette interpolation: «Vt Vergilius speluncis abdidit atris. FINIT DE LITTERA» (éd. H. Keil, op. cit., 4, p. 421-425 et 426-427).

    f. 66v°-70: Marivs Victorinvs, Ars grammatica (extrait - ms. c de Mariotti).

    titre: «Incipiunt fragmenta ex Mario Victorino de orthographia».

    inc.: «‹N›vnc res admouit [sic] ut non absurdum uideatur de orthographia paucis scribere...».

    expl.: «... tam in foro quam in naui et torculari πασνωα [sic] finis. Marii Victorini finiunt fragmenta» (I, 4: De orthographia - éd. H. Keil, op. cit., 6, p. 7-26; éd. Mariotti, op. cit. infra, p. 70-90; le même extrait se trouve aussi parfois incomplet dans les mss. Chigi L.VII.241, f. 78v°-79; Ottob. lat. 1795, f. 77-80; Urb. lat. 452, f. 224v°-226v° (cf. supra)] Vat. lat. 2725, f. 72-76v°; 2930, f. 63-65v°; 5245, f. 133-133v° et 8086, f. 59-59v° (cf. infra), cités par Keil, op. cit., 6, p. IX - ajouter le ms. Florence, Bibl. Laurenz., Conv. soppr. 428 (XVe s.), f. 84-87, cf. C. Jeudy, op. cit. infra, p. 101).

    f. 74-76: Rvfinvs Antiochensis, Commentarius in metra Terentiana (fragment).

    le début du texte se trouve dans le ms. Vat. lat. 6891, f. 45v°-46v° (cf. infra).

    inc. mutilé: «// Ex his alia integra alia clauda quae scazonta...».

    quelques passages, notamment les citations grecques, sont supprimés ou abrégés.

    expl.: «... Discipulusque [sic] dedi munera pulcra libens» (éd. H. Keil, op. cit., 6, p. 557, l. 27-565).

    f. 76-8 lv°: Rvfinvs Antiochensis, Commentarius de numeris oratorum.

    titre: «Versus Ruffini v. a. de licteraturis de compositione et metris oratorum».

    expl.: «... nec inimicis restitisti. Explicit Comentariolum Ruffini In metra terentiana et numeris ac pedibus oratoriis. Deo gratias. Amen» (éd. Keil, op. cit., 6, p. 565-578).

    ~ f. 81v°: ‹De metro heroico›.

    inc.: «Notandum heroicum uersum non pauciores XII syllabas nec plures habere decem et septem...».

    expl.: «... sed cum admictuntur finalitatis iure. hec apud grecos Theodosius apud nos Diomedes scribit. Deo gratias» (22 lignes).

    f. 82-85: ‹Calendarium romanum (Ianuarius -Iunius)›.

    f. 82: faux début du calendrier.

    Anthol. lat. 680a (extrait).

    chaque vers est copié en tête du mois correspondant.

    inc.: «Iani prima dies et septima fine timetur...».

    expl.: «... Iunius in decimo quindenum a fine salutat» (v. 7-12).

    ~ f. 85v°-86v°: De ultimis syllabis.

    1) titre: «De ultimis syllabis».

    inc.: «A semper longa est preterquam in nominatiuis accusatiuis et uocatiuis scilicet uocatiuus in a...».

    expl.: «... Omnia pollosyllaba [sic] syllaba ante penultimam indifferenter accipitur» (22 lignes).

    2) (add. autre main) titre: «Item de ultimis syllabis et primo de nomine».

    inc.: «A.E.O. in latinis breues sunt in nominatiuo singulari...».

    plusieurs chapitres courts: «De pronomine, De uerbis... De interlectione».

    expl.: «... Monosyllabe interiectiones longe sunt. Alie uero regulam aduerbiorum sequuntur aut aliarum partium».

    ~ f. 88 et 89-94v°: Gvarinvs Veronensis, De diphtongis praecepta.

    f. 88: faux début (titre et premier mot de la praef.).

Anciens possesseurs

Anciennement dans

Origine

  • Origine: italienne, plusieurs écritures humanistiques cursives; entre les f. 73 et 74 (anciennement foliotés 84 et 99), il manque un feuillet, un senion (qui se trouve aujourd’hui dans le ms. Vat. lat. 6891, f. 3546, anciennement foliotés 86-97) et un feuillet.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Historique de la conservation

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • Possesseurs: probablement Priamus Pontanus, peut-être aussi copiste des f. 1-2 et 89-94v°?, qui inscrit ces deux notes en caractères grecs, f. Iv° après la table: «οπουσκουλα χομπλουρα δε αρτε μητρηκα σημουλ χωλληγατα Πριαμη Ποντανη» [= «Opouscoula comploura de arte metrica simoul colligata Priami Pontani»], et f. 2 à la fin du texte: «φηνης δεω γρατιας αμεν Πριαμους Πωντανους» [= «finis deo gratias amen Priamous Pontanous»], et f. 89 en haut: «Πρηαμους [sic]» (XVe s.); au bas du f. Iv° un grattage, énergique au point de trouer le parchemin, a sans doute fait disparaître un ex-libris du XVe s., on lit seulement au bout de la ligne: «...he(?) sino»; en haut du f. [105v°], note de prix en italien: «piu operette grammaticali lire («sette» biffé) cinque e mezo» (XVe-XVIe s.); d’après I. Mariotti, op. cit. infra., quelques titres et les renvois aux pages de la table du f. Iv° seraient de la main d' Angelo Colocci († 1549), év. de Nocera; le manuscrit est décrit dans l'inventaire de sa bibliothèque rédigé en 1558 et dans une liste complémentaire établie par les Ranaldi.

Notes

Source des données : Biblissima

  • E. Pellegrin, F. Dolbeau, J. Fohlen, J.-Y. Tilliette, avec la coll. d'A. Marucchi et P. Scarcia Piacentini, Les manuscrits classiques latins de la Bibliothèque Vaticane. Tome III, 1re partie. Fonds Vatican latin, 224-2900, Paris, 1991, p. 77-81 (https://www.persee.fr/doc/dirht_0073-8212_1991_cat_21_31)

Bibliographie

    • H. Keil, De Vaticanis grammaticorum latinorum codicibus (Rhein. Mus., n.s. 2, 1847, p. 318), description détaillée
    • H. Keil, Grammatici latini, 6, Teubner, 1874, p. IX (brève mention)
    • C. Barwick, Charisii Artis grammaticae libri V, Leipzig, Teubner, 1925, p. X (brève mention)
    • E. Campanile, Un glossario medioevale attribuito a Petronio (Studi Urbinati, 35, 1961, p. 123), simple mention
    • I. Mariotti, Marii Victorini. Ars grammatica, introduzione, testo critico e commento, Florence, 1967, p. 391 (brève description)
    • C. Jeudy, L'«Institutio de nomine pronomine et uerbo» de Priscien. Manuscrits et commentaires médiévaux (Rev. hist. textes, 2, 1972, p. 101, n. 1), brève mention
    • M. Passalacqua, I codici di Prisciano, Rome, 1978, p. 332-333
    • L. Holtz, Sur les traces de Charisius, dans J. Collart et alii, Varron, grammaire antique et stylistique latine, Paris, Les Belles Lettres, 1978, p. 232.

Vie du livre

Source des données