Douai. Bibliothèque municipale, Ms. 318

  • Other Form of the Shelfmark :
    • Douai, Bibliothèque municipale, 0318
    • Bibliothèque municipale, 0318
    • Bibliothèque municipale, Ms. 318
    • Douai. Bibliothèque municipale, Ms. 318
    • DOUAI, Bibl. mun. 318
    • Douai, BM, 0318
  • Held at : Douai. Bibliothèque municipale
  • Date of Origin :
  • Place of Origin :
  • Support Material : parchemin
  • Composition :
    • 174 ff.
  • Dimensions :
    • 340 x 220

Codicological aspects

  • Parch., XIIe s. (milieu), 174 ff., 345 X 232 mm., just. : 245 X 160 mm., 2 col., 43/44 lignes, réglure à la mine de plomb. Cahiers : 14(-1), 2-218, 228(-1), signés I-XXI à la fin de chaque cahier, sans réclames. Au f. 4, initiale d’or sur fond bleu encadrée de rouge et ornée de palmettes et rinceaux verts, initiales à décor géométrique au début de chaque livre des Étymologies, autres initiales vertes, rouges ou bleues ornées de palmettes et de têtes de dragons, initiales dans le texte alternativement rouges et vertes, titres rubriqués ou rouges et verts, premiers mots de chaque livre des Étymologies en capitales, numérotation des livres en lettres ou en chiffres romains dans la marge sup. des f. 2-164 v°. Table du XVIe s. au f. 1 v°, complétée par une note datée de 1736.

    inc. : « -torum distributionem et... » (f. 3).

    expl. : «... pagani dicti sunt » (f. 172 v°).

    : « quasi uillani longe... » (f. 173).

    (Source : Persée - DER-IRHT, XLI)

Contents

Data Source: Persée - DER-IRHT, XLI

  • ~ f. 1 : Hymnus « Stella maris que uirgo paris sine semina... ».

    les textes qui suivent se retrouvent, parfois dans un ordre différent, dans les mss. Douai, Bibl. mun. 319 et 320 (cf. infra).

    ~ f. 2 col. 1-164 v° col. 2 : ISIDORVS HISPALENSIS, Etymologiae (Clavis n° 1186).

    titre : « In hoc codice continentur .XX. libri ethimologiarum Ysidori habentes quidam eorum plures partes et hii tituli eorum ».

    précédé de la table des différents livres, f. 2 col. 1 et des Epistulae I-VI f. 2 col. 2-3 v° col. 2 (éd. W. M. Lindsay, Isidori Hispalensis episcopi etymologiarum siue originum libri XX, 1, Oxford, 1911).

    titre après l’expl. de l’ép. VI, f. 3 v° col. 2 : « Incipit liber Ysidori iunioris Spalensis episcopi ad Braulionem Cesaraugustanum episcopum scriptus ».

    chaque livre est précédé de sa table des chapitres.

    ordre des livres : I f. 3 v° col. 2-17 col. 1, II f. 17 col. 1-27 col. 2, III f. 27 col. 2-35 v° col. 2 IV f. 35 v° col. 2-39 col. 1, V f. 39 col. 1-46 col. 1, VI f. 46 col. 1-54 col. 2, VII f. 54 col. 2-64 v° col. 1, VIII f. 64 v° col. 1-73 col. 2, IX f. 73 col. 2-83 col. 2, X f. 83 col. 2-89 v° col. 2, XI f. 89 v° col. 2-96 col. 2, XII f. 96 col. 2-106 v° col. 2, XIII f. 106 v° col. 2-112 col. 2, XIV f. 112 col. 2, 120 col. 1, XV f. 120 col. 1-127 col. 2, XVI f. 127 col. 2-136 col. 2, XVII f. 136 col. 2-145 v° col. 2, XVIII f. 145 v° col. 2-151 v° col. 1, XIX f. 151 v° col. 1-160 col. 1, XX f. 160 col. 1, 164 v° col. 2.

    à la fin : « EXPLICIT LIBER XX ETHIMOLOGIARVM YSIDORI IVNIORIS SPALENSIS EPISCOPI ».

    ~ f. 164 v° col. 2 : FVLBERTVS CARNOTENSIS, Epistula 51 (58) ad Guillelmum ducem Aquitanorum (extrait).

    titre : « Sententia Fulberti episcopi de fide seruanda ».

    inc. : « De forma fidelitatis aliquid scribere monitus... ».

    expl. incomplet : «... deprehensus fuerit perfidus et periurus » (P. L., 141, col. 229-230 ; éd. F. Behrends, The letters and poems of Fulbert of Chartres, edited and translated (Oxford Medieval Texts), Oxford, 1976, p. 90-92).

    ~ f. 164 v° col. 2 : ‹AMBROSIASTER›, Quaestiones Veteris et Noui Testamenti (Clavis n° 185, extrait).

    titre : « Augustinus in libro Questionum Veteris et Noui Testamenti capitulo CIIII ».

    inc. : « Quare sententia data est ut qui accipit gladium... ».

    expl. : «... ut dolorem faceret non quod occideret » (3 lignes — P. L., 35, col. 2314, lignes 54-58).

    f. 164 v° col. 2-166 v° col. 2 : FVLGENTIVS PLANCIADES, Expositio sermonum antiquorum.

    titre : « INCIPIT FABII PLANTIADIS [sic] FVLgentii .VC. expositio sermonum antiquorum ad grammaticum Calcidium cum testimoniis ».

    f. 166 v° col. 2-167 col. 2 : ‹MARTIANVS CAPELLA, De nuptiis Philologiae et Mercurii› (extrait).

    titre : « Augustinus de expositione alfabeti ».

    inc. : « A. congruo sono spiritus sub hiatu oris... ».

    expl. : «... dentes mortui dum exprimitur fingit » (III, 261).

    suivi d’un texte non identifié : « Littere autem hebree quia non omnibus sunt note... in aperto habeantur » et des lettres de l’alphabet hébreu avec translittération latine.

    le texte continue : « Cognitis hiis litteris cum computatione... scias semper supputari » (18 lignes — même groupe de textes dans les mss. Douai, Bibl. mun. 319, f. 1 et 148 v°-149 ; 320, f. 1 v° col. 1 et 2, cf. infra).

    f. 167 col. 2-167 v° col. 2 : ‹CICERO, Paradoxa ad Brutum› (extraits).

    inc. : « Nichil est tam incredibile quod...» (préf., 3).

    expl. : «... cum ipse se egere sentiat » (VI, 1, 44 fin).

    f. 167 v° col. 2-170 v° col. 1 : PVBLILIVS SYRVS, Sententiae.

    titre : « Prouerbia Senece ».

    inc. f. 168 col. 1 : « Alienum est omne quicquid optando euenit... ».

    expl. : «... Zelum de deo tantum habeas non contra hommes. Zelari autem hominibus uitiosum est » (Prou. 148-149 — éd. E. Wölfflin, Publilii Syri Sententiae ad fidem codicum optimorum primum recensuit, Leipzig, Teubner, 1869, p. 113).

    f. 170 v° col. 1-2 : ‹Ps. SENECA, Liber de moribus› (extraits).

    titre : « Precepta Phitagore [sic] ».

    inc. : « Extrudenda sunt omnibus modis languor a corpore...» (Sent. 144).

    expl. : «... memoria beneficiorum fragilis est, iniurie tenax » (Sent. 128).

    ~ f. 170 v° col. 2-171 col. 2 : Ps. VICTOR III papa, Admonitio.

    titre : « Ammonitio Victoris pape ».

    inc. : « ERGO doma carnem qui uis euadere mortem... ».

    expl. : «... Quique dat esse tibi sit Deus omne tibi. AmeN » (92 v. — éd. cf. supra, Cambrai, Bibl. mun. 802 (710) (XIIe s.) f. 80-80 v°).

    ~ f. 171 col. 2 : ‹EVGENIVS TOLETANVS, Carmen 38 (20) de decem plagis Aegypti› (Clavis n° 1236).

    titre : « De decem plagis Egyptiorum ».

    inc. : « PRima plaga Egypti limphas in sanguine uertit...» (P. L., 87, col. 366 ; éd. F. Vollmer, FI. Merobaudis Reliquiae, Blossii Aemilii Dracontii carmina, Eugenii Toletani episcopi carmina et epistulae (M. G. H., Auct. antiq., 14), Berlin, 1905, p. 256 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 14585 ; D. Schaller et E. Könsgen, Initia carminum, n° 12500).

    — HILDEBERTVS CENOMANNENSIS, Carmen 34 de decem plagis Aegypti.

    titre : « Hildebertus Cynomannensis episcopus de decem plagis ».

    inc. : « Prima rubens unda ranȩ tabesque secunda...» (P. L., 171, col. 1436 ; éd. A. Brian Scott, Hildeberti Cenomannensis episcopi carmina minora, Leipzig, Teubner, 1969, p. 21 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 14595).

    — HILDEBERTVS CENOMANNENSIS, Carmen de quatuor animalibus.

    titre : « Item idem de IIIIor animalibus ».

    inc. : « Conspicit in cȩlis mens prudens Iezechielis... ».

    expl. : «... Trita hominem tentat, aquilam tetrarda retentat » (4 v. — cf. H. Walther, Initia carminum, n° 3202).

    — ‹ EVGENIVS TOLETANVS, Carmen 37 (19) Heptametrum de primordio mundi› (Clavis n° 1236).

    titre : « De septem diebus ».

    inc. : « PRimus in orbe dies lucis primordia sumpsit...» (P. L., 87, col. 365-366 ; éd. F. Vollmer, cit. supra, p. 256 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 14669 a ; D. Schaller et E. Könsgen, Initia carminum, n° 12551).

    — Carmen « Quomodo sciantur primi et ultimi dies mensium... ».

    titre : « Quomodo sciantur primi et ultimi dies mensium ».

    inc. : « Altitonans Dominus diuina gerens bonus extat...» (4 v. — éd. d’après le ms. Berne, Burgerbibliothek 704, H. Hagen, Catalogus codicum Bernensium, Berne, 1875, p. 508; cf. A. Cordoliani, Contribution à la littérature du comput ecclésiastique au Moyen Age (Studi medievali, 2, 1, 1961, p. 183) ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 869).

    ~ f. 171 v° col. 1 : ‹Ps. BEDA, Carmen de cyclo Paschali›.

    titre : « De annis incarnationis Domini ».

    inc. : « Linea, Christe, tuos prima est que continet annos... » (8 v. — P. L., 90, col. 860 et 139, col. 578 ; éd. cf. supra, Avranches, Bibl. mun. 114-II (XIIe s.) f. 134).

    ~ — ‹Carmen›

    titre : « Hoc epitaphium inuentum est in sepulchro Domini ».

    inc. : « ORtum praedestinatio paruo sabbati spatio... ».

    expl. : «... Refloruit e tumulo summo mane diliculo » (8 v. — cf. H. Walther, Initia carminum, n° 13504 ; autres mss., cf. infra, Douai, Bibl. mun. 319 (XIIe s.), f. 151 et Sélestat, Bibl. mun. 95 (22) (XIIe s.), f. 1).

    ~ — ‹ THOMAS SCOTTVS, Problema arithmeticum. Solutio II›.

    titre : « Sors cuiusdam episcopi de .XV.cim Christianis totidemque Iudeis ».

    .IIII.

    inc. : « Bis duo nam niuei presunt et quinque nigelli...» (8 v. — éd. K. Strecker, Poetae latini aevi carolini (M. G. H., Poet. lat. med. aevi, IV, 3), Berlin, 1896, p. 1120 ; cf. supra, ms. Cambrai, Bibl. mun. 802 (XIIe s.), f. 79 v°.

    — ‹ THOMAS SCOTTVS, Problema arithmeticum›.

    addition de 2 v. au poème précédent dans certains manuscrits.

    titre : « Item de sorte supradicti episcopi ».

    texte : «.IIII. .V. .II. .I. .III. .I. .I.

    Quatuor et pentas duo monas tres mias unus

    .II. .II. .III. .I. .II. .II. .I.

    Hinc dias ambo trias unus dias et duo monas » (2 v. — éd. K. Strecker, op. cit. supra, p. 1119 ; cf. supra, Cambrai, Bibl. mun. 802 (XIIe s.), f. 80 v°).

    ~ — ‹ MARBODVS REDONENSIS, Carmen Commendatio uirtutum per comparationem›.

    inc. : « Virginitas flos est et uirginis aurea dos est... » (7 v. — P. L., 171, col. 1653 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 20475).

    ~ — « De adulatione uitanda ».

    texte : « Cum tres Parisius crescant pro laude magistri

    Quero placere tribus nolo tamen esse trilinguis » (2 v. — cf. infra, ms. Douai, Bibl. mun. 319 (XIIe s.), f. 151 v°).

    f. 171 v° col. 1-172 col. 1 : ‹Ps. OVIDIVS›, De excidio Troiae.

    titre : « Versus pulcherrimi de Troiano excidio ».

    inc. : « Pergama flere uolo fato Danais data solo...» (88 v. — P. L., 142, col. 1205-1210; éd. J. Hammer, op. cit. infra, p. 121-122 ; A. Hilka et O. Schumann, Carmina Burana, 1, 2, Heidelberg, 1971, p. 139-141 n° 101 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 13985).

    ~ f. 172 col. 2 : ‹HILDEBERTVS GENOMANNENSIS›, Carmen « Ad Romam de descensu sui ».

    titre : « Ad Romam de descensu sui ».

    inc. : « Roma nocens manifesta docens exempla nocendi...» (P. L., 171, col. 1441 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 16855).

    ~ — ‹Prouerbia›.

    inc. : « Multa scientia pauca superbia regula morum...» (cf. H. Walther, Proverbia, n° 15427)

    expl. : «... Fractaque stantia, stat super omnia per prius acta » (28 v.).

    ~ — Prouerbium (De curia Romana).

    texte : « Roma manus rodit quas rodere non ualet odit

    Dantes exaudit non dantibus ostia claudit » (2 v. — cf. H. Walther, Initia carminum, n° 16852 ; Proverbia, n° 26929).

    ~ f. 172 v° col. 1-173 col. 1 : ‹ Glossarium›.

    inc. : « Lotium est urina que tantam dicitur habere uirtutem... ».

    expl. : «... Syllogismus dicitur enim absolute arta conclusio » (cf. infra, mss. Douai, Bibl. mun. 319, f. 150-150 v° ; 320, f. 159 v°-160 v° et Exeter, Cath. Chapter Libr., 3549 B (XIIIe s.), f. 135 v°-136 v°).

    suivi de l’explication de quelques mots grecs : « Elemosina opus dei mei... Fabiosus interpretatur tristicia ».

    ~ f. 173 col. 2 : Carmen de mobilitate fortunae.

    titre : « De mutabilitate fortunae ».

    inc. : « Sum rota fortunȩ stans instabilis sine fine...» (10 v. — éd. A. Boutemy, Analyse d’une anthologie poétique de l' abbaye de Saint-Martin de Tournai (Revue belge de philologie et d’histoire, 17, 1938, p. 736) ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 18732).

    ~ Carmen de contemptu mundi seu Chartula II (extrait).

    titre : « Deprauatio huius uitae ».

    inc. : « IN re terrena non est aliud nisi pȩna... ».

    expl. : «... De re terrena dicat mala quȩque Camena » (12 v. — éd. Auctores octo morales, Lyon, 1538, p. 48 sq. ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 9079).

    Ps. AVSONIVS seu Ps. CATO, Nomina musarum (Anthol. lat. 664; cum commentariis).

    titre : « De nouem musis ».

    expl. incomplet : «... Mentes Apollineȩ in has mouet undique musas » (v. 10).

    (comm.) 1) titre : « Interpretatio eiusdem ».

    inc. : « Clio id est fama, Euterpe id est bene delectans... ».

    expl. : «... Calliope id est optimȩ pacis » (6 lignes).

    2) titre : « Hec officia earum ».

    inc. : « Clio historias, Euterpe tibias... ».

    expl. : «... Calliope litteras et carmina » (4 lignes — même texte et mêmes commentaires dans le ms. Douai, Bibl. mun. 319 (XIIe s.), f. 151, cf. infra).

    ~ f. 173 col. 1 : ‹Textus›.

    titre : « Nomina .VII. Pleiadum ».

    texte : « Athobrosia, Euaora, Pulide... ».

    suivi de : Nomina Arpiarum, Furiarum, Parcarum, Gorgonum, Hesperiadum, nimpharum, Eumenidum.

    expl. : «... Peregnerentis, Furma ».

    ~ f. 173 v° add. du XIVe s. : Hymnus « Gaude uirgo mater Christi quae per aurem concepisti Gabriele nuncio, Gaude quia Deo plena peperisti... » (cf. U. Chevalier, Repertorium hymnologicum, n° 7017).

    ~ f. 174-174 v° : Genealogia comitum Flandriae Bertiniana.

    titre : « Genealogia Flandrensium comitum ».

    inc. : « Hidricus Harlebeccensis comes genuit Ingelrannum... ».

    le texte s’arrêtait au bas du f. 174 : «... Guillelmus filius Rotberti comitis Normannie » et a été poursuivi par plusieurs mains.

    expl. f. 174 v° : «... et Guydo filius eius in comitatu Flandrensi » (P. L., 209, col. 933-936).

    — add. marge gauche du f. 174 : Nomina .XXIIII. seniorum.

    (texte) : « Iarim, Bide ... Matua » (6 lignes).

Text in this manuscript

Data Source: Initiale

Former owner

Formerly part of

Origin

Provenance

Data Source: Persée - DER-IRHT, XLI

  • Possesseur : abbaye de Marchiennes d’après l’ex-libris inscrit dans un cercle qui entoure la signature du cahier au f. 71 v° : « Sancte Rictrudis liber est hic Marceniensis » (XIIe s.) et au f. 174 v° : « Iste liber est sancte Rictrudis Marcheniensis si quis inuenerit anathema sit nisi ecclesiȩ reddiderit. Amen » et d’une autre main à l’encre plus pâle : « Liber ecclesie Rictrudis Marchianensis » ; cotes anciennes « G. 683 » et D. 697 » dans la marge sup. du f. 1.

Notes

Data Source: Biblissima

Bibliography

    • Cat. gén., in-4°, 6, Paris, 1878, p. 167-169
    • P. Wessner, Fabii Planciadis Fulgentii expositio sermonum antiquorum (Commentationes Philologicae Ienenses, 6, 1899, p. 73)
    • F. Behrends, Kingship and feudalism according to Fulbert of Chartres (Mediaeval Studies, 25, 1963, p. 96-99)
    • R. Rouse, The « A » text of Seneca’s Tragedies in the thirteenth century (Rev. hist. textes, 1, 1971, p. 97-98)
    • Y.-F. Riou, Quelques aspects de la tradition manuscrite des « Carmina » d’Eugène de Tolède : Du « Liber Catonianus » aux « Auctores octo morales » (Rev. hist. textes, 2, 1972, p. 23, 25)
    • B. Munk Olsen, L’étude des auteurs classiques, 1, 1982, p. 164-165 n° [C. 199].
  • Chrétien DEHAISNES, Douai (CGM in-4° 6), Manuscrits 1-1239, 1878 (Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques des départements. Tome VI (série in-4°))
  • Elisabeth PELLEGRIN (éd.), Jean-Paul BOUHOT (éd.), Colette JEUDY, Denis ESCUDIER, Catalogue des manuscrits médiévaux de la bibliothèque municipale d'Orléans, Paris, CNRS Editions, 2010 (Documents, études et répertoires, 78)

Life cycle of this book

Data sources