Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Vat.lat.1577

Biblissima authority file: https://data.biblissima.fr/entity/Q96502

  • Other Form of the Shelfmark :
    • Vat. lat. 1577
    • Bibliothèque vaticane, Vat. lat. 1577
    • Vatican. BAV, Vat.lat.1577
    • Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Vat.lat.1577
  • Held at : Vatican. Biblioteca apostolica vaticana
  • Date of Origin :
  • Place of Origin :

Codicological aspects

  • Parch., f. 1-114, l. 22: XIIe s., f. 114, l. 23-202: XIIIe s., sauf les f. 19 et 49-50 ajoutés par le glossateur du XIIIe-XIVe s. et les f. 72-73 et 188 refaits au XVe s., f. II-V, add. du XIVe s., VI + 202 ff. (le f. 195 est intercalé par erreur entre les f. 201 et 202, la numérotation de ce dernier a été corrigée au crayon en 203 à tort; f. I-Iv°, IVv°, Vv°-VIv° et 13v°-14v° blancs), 229 x 141 mm. Au f. 1, initiale ornée, peut-être ajoutée au XIIIe s., avec filets et rinceaux blancs à l'intérieur et tiges à feuillages; aux f. 19 et 19v°, croquis illustrant le texte de Virgile ajoutés par le glossateur (cf. infra), celui du f. 19v° en couleur (sépia et rouge). A certaines pages surtout au début, le texte pâli a été «repassé» d’une main du XIIIe s. Depuis le f. V abondantes gloses marginales et interlinéaires de plusieurs mains du XIIIe-XIVe s., postérieures à la continuation du manuscrit au XIIIe s. (depuis le f. 114).

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Contents

Data Source: Persée - DER-IRHT, XXI

  • f. 1: ... solemus//

    f. 2:// Hinc alta

    f. II (add. du XVe s., plutôt essai de plume): Vergilivs, Eclogae seu Bucolica (extrait).

    texte: «O formose puer nimium ne crede colori

    Alba ligustra cadunt nimium ne crede [sic]» (II, 17-18 début et 17 fin - le v. 17 est répété 3 fois, une fois incomplet, d'une autre main).

    f. IIv° (add. XIVe s.) Svetonivs, Vitae Caesarum (extrait).

    texte: «Tarpeio quondam consedit culmine cornix Est bene non potuit dicere dixit erit» (Vita Domitiani, 23, 2 - cf. supra, Chigi H.V.164, f. 28, même extrait avec la même variante au début du v. 1).

    — Anthol. lat. 256.

    pas de titre.

    — Anthol. lat. 257.

    pas de titre.

    le v. 1 est suivi de: «Sic uos non uobis» copié 4 fois, puis de 4 v.: «Sic uos non uobis nidificatis aues...».

    expl.: «... Sic uos non uobis fertis aratra boues».

    — Anthol. lat. 663.

    pas de titre.

    ~ — «Versus dearum».

    inc.: «Naiades fontis sunt Horeades tibi montis...» (4 v.).

    puis: «Horeades dee montium

    Driades dee siluarum...».

    «... Amadriades dee arborum que cum arboribus nascuntur et moriuntur» (6 lignes - même texte dans le ms. Milan, Bibl. Braid, AH.IX.22 (XVe s.), f. 61).

    f. III: Vita Vergilii Bernensis I.

    pas de titre.

    inc.: «Publius Virgilius Maro origine Mantuanus...» (éd. J. Brummer, Vitae Vergilianae, Teubner, 1933, p. 66-67; K. Bayer, Vergilviten, dans Vergil Landleben, Wurzburg, 1970, p. 248).

    — Ps. Ovidivs, Argumenta Aeneidos (praefatio).

    titre: «Carmina Ouidii».

    inc.: «Virgilius magno quantum...» (10 v.).

    f. IIIv°: Anthol. lat. 672.

    titre: «Carmina Ottauiani» (36 v.).

    f. IV: ‹Carmina›.

    ~ 1) inc.: «Cecus et alatus nudus puer et pharetratus...» (22 v. cf. H. Walther, Initia carminum..., n° 2267).

    ~ 2) inc.: «Nobilibus metris elegos ratione subegi...» (4 v. - non identifié).

    — Anthol. lat. 805.

    titre en marge: «Nota de filiis Veneris».

    f. IVv°: Anthol. lat. 634 (extrait).

    texte gratté déchiffré en partie aux rayons ultra-violets.

    inc.: «Primus habet Libicam ueniunt ut Troes in urbem...».

    expl. incomplet: «... Quartus ‹item› misere» (v. 1-4).

    f. V (XIVe s.): Ps. Ovidivs, Argumenta Aeneidos (fragment: XI-XII).

    inc. mutilé: «// Vndecimo uicta est non equo Marte Camilla...».

    au-dessus glose ou var.: «aliter. Undecimo Rutuli superantur morte Camille».

    (glose) inc. en marge: «Hec est prefatio Ouidii que diuiditur in 2 partes primo ponitur sententia generalis huius libri...».

    (texte) expl. (XII): «... Circumfusa acie uita spoliauit et armis».

    (glose) expl. en marge: «... acie circumfusa ex utraque parte et interfecit Turnum».

    f. 1-48v°: Vergilivs, Opera.

    f. 1-13: Eclogae seu Bucolica.

    (glose) titre f. 1 marge supér.: «Publii Virgilii Maronis poete ciuis Mantuani equitis Romani bucolicorum liber incipit».

    (Accessus) inc. avant le texte 1) (Vita Vergilii): «Preposito libri titulo est sciendum quod Publius est prenomen Maro proprium eius nomen Virgilius agnomen...».

    (l. 16) «... et alia insuper obtinuit ab eodem sicut satis aperte infra in textu tangitur».

    2) «Virgilius autem secundum tres stilos tria composuit opera quia secundum humilem stilum composuit bucolica...».

    marge droite (parmi les gloses): «Versus Gasparis Merlati».

    inc.: «Lentus flexibilis mollis tardusque tenaxque... ».

    (4 v. - l'auteur est inconnu).

    (texte) f. 12v°: «... Ethiopum uersemus oues sub sidere cancri// » (X, 68).

    f. 13 (XIIIe-XIVe s.): «// Omnia uincit amor...» (X, 69).

    à la fin: «Decima et ultima egloga bucolicorum Virgilii explicit».

    f. 15-48v°: Georgica (cum argumento Ps. Ovidii I).

    (gloses) f. 15 avant le texte, titre rubriqué: «Publii Virgilii Maronis poete ciuis Mantuani equitisque Romani georgicorum liber primus incipit».

    (Accessus) inc.: «Quia in principio bucolicorum sufficienter est scriptum ad euidentiam tam tituli quam uoluminis uniuersi...» (marge droite).

    «... sicut in bucolicis fuit imitatus Teocritum».

    f. 19 (feuillet ajouté par le glossateur, entre les v. I, 262 et 263):

    croquis circulaire des zones climatiques du globe précédé de cette glose: «Quamuis Virgilius ponat duas esse zonas habitabiles legitur tamen secundum quosdam alios esse unicam qui sic dicit (?). Globus siquidem terre quinque plagis distinguitur...» (14 lignes, dont les 2 dernières sous le croquis).

    f. 19v°: grand croquis du Serpentaire sous la forme d'un serpent et d'étoiles rouges, précédé en haut de 2 lignes: «Hic pictus est anguis celestis circum et per geminas ursas labens de quo in textu in folio precedenti fit mentio» (cf. Georg. I, 244-245).

    (glose liv. II) inc. f. 23 v° en marge: «In hoc secundo libro tractat de agro consitionali qui continet omnia terre nascentia incipiens ab arboribus...».

    à la fin du texte (add. XIIIe-XIVe s.): «Virgilii Publii Maronis Mantuani poete georgicorum quartus et ultimus liber explicit».

    f. 49-49v° (add. du glossateur): Commentarius in Vergilii Aeneidem (praefatio).

    titre: «Publii Virgilii Maronis poete ciuis Mantuani equitisque Romani Eneidos liber primus incipit».

    inc.: «Dictum sufficienter existimans in principio libri precedentis bucolicorum ad euidentiam tam tituli quam uoluminis uniuersi superuacuum arbitrans eadem replicare dico materiam Virgilii in Eneide esse historiam Enee...».

    contient, f. 49, la Praefatio Aeneidos, inc.: «Ille ego qui quondam...» (cf. supra, Vat. lat. 1570, f. 55).

    et à la fin, f. 49v°, les v. II, 567-588 de l'Aeneis souvent omis.

    inc.: «Iamque adeo super unus eram...».

    expl.: «... Talia iactabam et furiata mente ferebar

    Cum mihi se ect.» (Aeneis, II, 588-589).

    f. 49v°-50: Anthol. lat. 672.

    texte précédé d'une longue introduction:

    inc.: «Abrogatio autem testamenti Virgilii per quod mandabat opus eneidos utpote non correctum exuri solemniter facta per Octauianum Cesarem Augustum autoritate sua Imperatoria patet uersibus infrascriptis...».

    expl.: «... Versus autem quibus abrogauit Virgilii testamento sunt isti u‹idelic›et» (20 lignes).

    (texte) titre f. 50: «Versus Octauiani Cesaris Augusti quibus abrogat testamento Virgilii» (36 v.).

    f. 50: Anthol. lat. 261.

    texte précédé d’une introduction sur les petits poèmes attribués à Virgile, dont celui-ci:

    texte: «Virgilius ultra predicta tria excellentia opera composuit per modum iocosi exercitii opuscula plurima ut uerisimile credi debet in flore iuuentutis quorum que michi se ad memoriam reducunt hic notare censui non absurdum. Composuit enim opuscula de rosis, de uiro bono, de Copa, de Moreto, de Est et non, et de priapo. Composuit insuper epitaphium dicticum Baliste latronis qui lapidatus sub coniectorum lapidum congerie fuit sepultus in hunc modum uidelicet».

    f. 50-50v°: Anthol. lat. 160.

    titre: «Composuit insuper tetrasticon pulcrum ualde quod est hoc uidelicet» (4 v. - éd. A. Riese, Anthologia latina..., I, 1, Teubner, 1884, p. 148 n., var.).

    f. 50v°: Martialis, Epigrammata (extrait).

    titre: «Composuit et aliud iocosum tetrasticon in Heliam uetulam hoc uidelicet».

    inc.: «Si memini fuerant tibi quattuor Helia dentes...» (I, 19-4 v.).

    — Anthol. lat. 674a.

    titre: «Dicitur composuisse istud hexasticon super suis operibus quod non credo quia nondum publicauerat eneida pro autentica nec uir ut erat modestus de se dixisset uerum amans illius opera in p‹erson›a eius composuit uidelicet».

    — Anthol. lat. 256.

    titre: «Preterea dicitur edidisse in honorem Octauiani cui nondum erat notus cum tota nocte pluuisset et mane fuisset natus filius Octauiano fita (?) celi serenitate clarissima disticon istud uidelicet».

    — Anthol. lat. 257 .

    titre (ou accessus) «Quod quidem cum clam in Cancellaria deposuisset et unus ex scribis dicens illud composuisse multum acceptus factus esset Octauiano Virgilius ita scribens ut sequitur .../... Vnde Mecenas eum colligens in amiciciam conciliauit Octauiano qui eum summe appreciauit et honorauit. Metra fuerunt ista iudelicet» (9 lignes).

    inc.: «Hos ego uersiculos...» (5 v.).

    — (autre main): Anthol. lat. 634.

    pas de titre.

    f. 51-201: Vergilivs, Aeneis (cum argumentis Ps. Ovidii I-IV).

    titre (add. du XIIIe s.): «Publii Virgilii Maronis pote [sic] ciuis Mantuani equitisque romani

    primus liber eneidos incipit».

    le texte est précédé de la Praefatio Aeneidos:

    inc.: «Ille ego qui quondam...» (4 v. - cf. supra, f. 49).

    (gloses) inc. en marge: «In primo uolumine Iuno uenit ad [...] datici (?) Deiopeiam. Iactetur (?) Eneas tempestatibus euadit cum duodecim nauibus (?). Venit Cartaginem...».

    (liv. II) inc. f. 62v° en marge: «Conticuere. Intentio poete est ostendere Troianos fuisse fortes sed deceptos et Eneam fuisse uirtuosum...».

    (texte) f. 71 v°: «... Abnegat excisa uitam producere Troia//» (II, 637).

    f. 72 (XVe s.): «// Exiliumque pati uos o quibus...» (II, 638).

    f. 73v°: «... Querenti et tectis urbis sine fine furenti// » (II, 771).

    f. 74 (XIIe s.): «//Infelix simulachrum atque...» (II, 772).

    f. 114 l. 22: «... Admoneat uolitare caua sub imagine formę» (VI, 293).

    (continuation du XIIIe s.), l. 23: «Irruat et frustra ferro...» (VI, 294).

    f. 187v°: «... Ardet in arma magis paucisque affatur Amatam// » (XII, 71).

    f. 188 (XVe s.): «//Te queso ne me lacrimis ne ue omine tanto...» (XII, 72).

    f. 188v°, les v. XII, 122-128 et 131-134 sont incomplets, les v. 129-130 manquent.

    «... Laurentum Troumque aties urbemque Latini// » (XII, 137).

    f. 189 (XIIIe s.): «//Extemplo Turni sic est...» (XII, 138).

    (gloses) expl. f. 201, après l'explicit du texte: «... Vel uita indignata quia a iuuene discedebat nam ut asserunt philosofi anima inuite recedit a nobis».

    f. 201: Anthol. lat. 392.

    pas de titre.

    (glose) inc. marge infér.: «Ypolite peremit sagitta Teutranta pedestrem filium Epidi Argolicum adolescentem...» (3 lignes).

    — en bas (add. XIVe s. ?): Ovidivs, Ars amatoria (extraits).

    texte: «Non minor est uirtus quam querere parta tueri» (II, 13 - cf. H. Walther, Proverbia... 3, 1965, n° 18042).

    f. 201v°-202: Ps. Vergilivs, Copa (ms. v de Giomini).

    titre (add. marge supér., de la main du glossateur): «Copa Virgilii».

    (gloses) inc. marge supér.: «Sirisca id est de Siria unde confluebant Romam multe meritrices [sic] ut tangit (?) Iuuenalis dicens: Iam pridem Sirus (?) in Tiberim defluxit Orontes: [Saturae, III, 62]...».

    ~ f. 202 (additions du glossateur): ‹Carmen de fluminibus inferni›.

    titre?: «In inferno sunt V flumina unde uersus».

    inc.: «Tartareis horis [sic] nominantur flumina quinque...» (6 v. - cf. H. Walther, Initia carminum..., n° 19025).

    texte suivi d’une glose de la même main, inc.: «Stix id est tristitia est palus infernalis de qua oriuntur Acheron id est sine gaudio...» (3 lignes).

    — Anthol. lat. 800 (extrait).

    pas de titre.

    texte: «De capris pastis de rure sato hosteque subacto

    Nec lac nec segetes nec spolia ulla tuli» (v. 3-4).

    — Anthol. lat. 256 (2 v.) et 257 (5 v.).

    pas de titres.

    — Epitaphium Vergilii.

    inc.: «Mantua me genuit...» (2 v. - cf. supra, Vat. lat. 1572, f. 203v°).

    f. 202v° (autres mains): Anthol. lat. 261.

    titre: «Disticon Virgilii ad tumultum baliste latr‹onis›».

    ~ — ‹Carmina et Prouerbia›.

    1) inc.: «Primam pone prius tripodam prepone rotundo...» (2 v. - éd. H. Walther, Proverbia..., 3, 1965, n° 23276 var., cite ce manuscrit).

    au-dessus, d'une autre main, variante des deux vers:

    inc.: «Primo (?) triangula sit tripodem prepone rotunde...».

    2) inc.: «Si (?) non (?) nobis Adam pater est ac mater et Eua Cur non sumus omnes nobilitate pares...» (4 v. - cf. H. Walther, Initia carminum..., n° 17833, var., et éd. des v. 1-2: H. Walther, Proverbia..., 4, 1966, n° 28792 var.).

    ~ — ‹De grammatica›.

    inc.: «Cunta (? ou «Cetera» ?) relatiua atque infinita et geminata

    Reddique tuta etiam uerbum fecere secundum...» (7 v.).

Origin

  • Origine: italienne, f. 1-114, écritures assez grosses régulières; encre grisâtre parfois pâlie jusqu'au f. 31 plus noire ensuite; f. 114, l. 23-201 v°: écritures gothiques plus anguleuses; f. II-IV: additions d'écritures gothiques semi-cursives du XIVe s.; f. V: écriture gothique assez grosse de type «bononiensis»; les f. 72-73v° et 188-188v° sont d'une grosse écriture humanistique ronde; f. 202-202v° additions de plusieurs du XIIIe-XIVe s., celle du f. 202 ressemblant à celle des gloses, celles du f. 202v° semi-cursives, sauf le Carmen 1 qui est en grosse écriture gothique. Les gloses marginales et interlinéaires sont de plusieurs mains du XIIIe-XIVe s. dont une plus arrondie et soignée surtout depuis le f. 51 (Aeneis).

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Provenance

Data Source: Persée - DER-IRHT, XXI

  • Possesseurs: on lit ces notes, f. 202 en bas, d'une écriture très cursive et en partie effacée:

    «Ego... filius (?) domini / Franchisci (?) mor... scripsi...» (XVe s. fin) et f. II au milieu en italien: «Io o grandissima consuetudine con Lucio Egnacio Elquale / ... lier (?) romam lui a molte fazende in Asia» (XVe-XVIe s.); acquis par la Bibliothèque Vaticane après 1518, le manuscrit est attesté dans les inventaires de 1533 et 1550 (où il portait le n° 1031).

Notes

Data Source: Biblissima

  • E. Pellegrin, F. Dolbeau, J. Fohlen, J.-Y. Tilliette, avec la coll. d'A. Marucchi et P. Scarcia Piacentini, Les manuscrits classiques latins de la Bibliothèque Vaticane. Tome III, 1re partie. Fonds Vatican latin, 224-2900, Paris, 1991, p. 146-151 (https://www.persee.fr/doc/dirht_0073-8212_1991_cat_21_31)

Bibliography

    • F. Saxl, Verzeichnis astrologischer und mythologischer illustrierter Handschriften des lateinischen Mittelalters in römischen Bibliotheken (Sitz. ber. der Heidelberger Akad. d. Wiss. Phil. hist. Kl., 1915, p. 76), brève mention
    • R. Giomini, Appendix Vergiliana, testo, introduzione e traduzione, Florence, 1953, p. XXVI et 84 (brèves mentions)
    • V. Edden, Early manuscripts of Virgiliana (The Library, Ser. V, 28, 1973, p. 24), brève mention
    • C.E. Murgia, Prolegomena to Servius..., 1975, p. 59
    • J. Fohlen, Les manuscrits classiques..., 1985, p. 21 et 44 (simples mentions).

Life cycle of this book

Data source