Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Vat.lat.3233

Biblissima authority file: https://data.biblissima.fr/entity/Q98043

  • Other Form of the Shelfmark :
    • Vat. lat. 3233
    • Bibliothèque vaticane, Vat. lat. 3233
    • Vatican. BAV, Vat.lat.3233
    • Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Vat.lat.3233
  • Held at : Vatican. Biblioteca apostolica vaticana
  • Date of Origin :
  • Place of Origin :

Codicological aspects

  • Papier (filigranes, f. II: fruit?; f. 1-19: Briquet 7698, Naples-Rome, 1480-1487 et 7834: Rome, 1470; f. 20-22, 24-25 et 27-29: var. Briquet 12149, Rome, 1484; f. 23 et 26: var. Briquet 13874 (?), Rome, 1487-1490; f. 22 et 27: var. Briquet 4774 (?), Venise, 1476; f. 30-48: var. Briquet 13873, Rome, 1487; f. 49-90: Briquet 13882, Rome-Naples, 1490-1498; f. 91-120: huchet, manque dans Briquet; f. 121-161: var. Briquet 12204, Naples-Rome, 1482-1495), XVe s. (fin), II + 163 ff. (pas de f. 15 par erreur; f. Iv°, 121-121v°, 142, 147v°-148, 157-157v° et 161v°-163 blancs), 4 col. au f. 4 et 3 col. aux f. 4v° et 6, 235 x 175 mm, sauf f. 5 ajouté: 217 x 170 mm et f. 7 ajouté: 222 x 115 mm. Abondantes gloses, corrections et variantes marginales et interlinéaires de la main de Pomponio Leto, parfois en rouge, aux f. 1-80v° et 109v°-120, plus rares aux f. 122-161. En marge du f. 53, dessin à la plume de Jupiter Stator.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Contents

Data Source: Persée - DER-IRHT, XXI

  • f. 2: //occupationibus eius

    f. I: Lvcilivs, Saturae (extrait)

    titre: «Lucilius».

    inc.: «Terricolas Lamias Fauni quas instituere Pompilique... ».

    expl.: «... signis cor esse ahenis pergula pictorum» (XV, 484-489 selon l'éd. F. Marx, Teubner, 1904, éd. F. Charpin, Lucilius, Satires, Paris, Les Belles Lettres, 2, 1979, p. 76; v. 512-517 selon l'éd. N. Terzaghi, Florence, 1934, réimpressions en 1944 et 1964).

    - Cicero, De natura deorum ? (extrait très remanié)

    titre: «Cicero ait ».

    texte: «Facilius possim dicere quod non est quam quid sit, significat falsa se intelligere uera nescire » (cf. II, 1, 2).

    ~ - col. 2: ‹Glossarium graeco-latinum› (9 mots).

    ~ - col. 1: ‹Inscriptio T. Tettieni› (C. I. L., X, 531).

    - Anthol lat. Carmina epigraphica 1110.

    titre: «Via Appia Initio secundi Lapidis sinistra ».

    inc.: «Qui colitis Cybelen et qui Phryga plangitis Attin...».

    (glose) en marge: «in marmor/ non erat diphtongi in palestra » (cf. v. 7).

    expl.: «... Quae facis exigua ne iaceamus humo» (10 v. - éd. F. Buecheler, Anthologia latina. Carmina epigraphica, 2, Teubner, 1897, p. 510-511).

    ~ f. II-IIv°: ‹Breuiarium Romanum› (extraits: ad matutinum et ad nocturnum dominicae Resurrectionis).

    f. 1: Cicero, Epistulae ad Atticum (extraits).

    titre: «Cicero li. XIII epistolarum ad Atticum ».

    inc.: «Commotus tuis litteris Quod ad me de Varrone... » (XIII, ep. 13, 1).

    suivie des ep. XIII, 19, 3-5; IV, 2, 4-5.

    expl.: «... quod neque negarim neque uehementius postularim » (IV, ep. 2, 5 -29 lignes).

    ~ - ‹Pomponivs Laetvs?, Nota de Aristotelis operibus›.

    inc.: «Libri Aristotelis alii sunt ἐξωτερικοί... » (7 lignes).

    f. 1v°: ‹Argumentum in Ciceronis Orationem pro Q. Ligario›.

    inc.: «C. Considius a Senatu Aphricam regendam missus... ».

    expl.: «... et causam ponit cur antea non scripserit » (8 lignes).

    note en marge: «Ligarii III Quintus Titus Lucius ».

    f. 1v°-3: Cicero, Epistulae ad familiares (extraits: VI, 13 -14)

    pas de titre.

    inc.: «Cicero Q. Ligario. Etsi tali tuo tempore me aut consolandi... ».

    expl.: «... sicut adhuc feci libentissime supplicabo. Bene uale ».

    f. 3: Cicero, Epistulae ad Atticum (extraits).

    titre: «Libro XIII epistularum ad Atticum ».

    inc.: «Ligarianam ut uideo preclare auctoritas tua... -... tu mihi antea scripseras» (XIII, 19, 2).

    titre: «Et in eadem epistula [sic]».

    inc.: «Brutus mihi T. Ligarii uerbis ... -... ante esse mortuum » (XIII, 44, 3)

    suivi de: «μνηστίας » (?) αμαρτημα memorȩ uicium ».

    ~ f. 3-3v°: ‹Series regum Aegypti›.

    inc.: «Ptolemeus Lagi F‹ilius› successit Alexandro Ptolemeo Philadelphus...» (jusqu'à Cléopâtre).

    f. 3v°: ‹Nota de A. Gabinio›.

    ce personnage, tribun et consul, est fréquemment cité dans les œuvres de Cicéron

    inc.: «Gabinius accusatus dedit penas lege Pompeia omnia Eius bona publicata fuerunt... ».

    expl.: «... Lucanus: Noxia ciuili tullus [sic] Egyptia... -... Estate tumentis ‹Lvcanvs, De bello ciuili, VIII, 823-826›. Gabinius tamen penas dedit ».

    ~ - en bas à gauche: ‹Epitaphium C. Artori Iuli Augedi›.

    inc.: «Memoriae / C. Artori Iuli...» (C. I. L. VI, 4, 32304).

    f. 4-4v° et 6: ‹Tabula epistularum Plinii iunioris›.

    inc.: «Liber I Septicio / Hadriano [sic] / Caninio Rufo... ».

    les livres VIII et IX sont intervertis.

    expl. f. 6: «... Liber VIIII [sic pour VIII]... Geminio / Marcellino / Maximo ».

    f. 4v° (add.) en bas: Qvintilianvs, Institutio oratoria (extrait: VII, 2, 6)

    titre: «Quinctilianus inst. (?) ».

    texte: «Animi coniectura non dubie in o‹mnia› tempora cadit: Qua mente Ligarius... -... si Ptolomeus Pompeium occiderit. Queritur per coniecturam et per qualitatem [sic] ».

    f. 5-5v°: ‹Pomponivs Laetvs?, Argumenta in Ciceronis orationes›

    pas de titre.

    inc.: «Exordium est prima pars orationis qua preparamus auditorem ut sit nobis... ».

    f. 5v°: «... ideo Cicero dissimiles numeros habet pro Milone, pro Cluentio, pro Ligario. Narratio est rei facte aut ut (?) facte utilis ad persuadendum expositio... ».

    «... finis narrationis perducitur eo unde questio oritur ».

    lignes 27-33: ‹In Orationem pro Q. Ligario?›.

    inc.: «Inseremus expositioni (?) et breuem cum res poscet defensionem et rationem factorum... ».

    expl.: «... et ratione fecit credibile et affectus quoque impleuit (?) ».

    ~ f. 5v°, l. 34-36: ‹Nota de coniectura›.

    inc.: «Coniectura aut de facto constat aut de persona (?) aut de utroque...».

    ~ -l. 37-39: ‹Nota de grammatica›.

    texte: «ἐξιδάζον καὶ ἰσάζον idem est et significat paR et Equiualet... -... et paR est quod opponitur ut hic et Tubero pompeianus et Ligarius pompeianus ».

    ~ f. 6 col. 3: Digestum uetus (extrait).

    titre?: «Pomponius de origine iuris sic (“loquitur” raturé) ait ».

    inc.: «Post hos quoque Q. Tubero fuit qui sub Ofilio operam dedit, fuit autem patricius... » (13 lignes - I, 2, 46).

    - ‹Pomponivs Laetvs?, Argumenta in Ciceronis orationes›.

    inc. marge gauche: «Post narrationem debemus statim aperire quid nobis conueniat cum aduersariis ... » .

    expl.: «... eas partes posuerit» (25 lignes).

    - marge droite (ou col. 3), lignes 12-23, texte encadré de rouge:

    inc.: «Diuisionis (?) II sunt partes seiunctio et distributio: illa aperit quid nobis conueniat... ».

    expl.: «... prescriptio esse non potest sine lege ideo et legalis etiam est ».

    f. 6-6v°, 8-16v°: Cicero, Oratio pro Q. Ligario

    pas de titre.

    (Argumentum Pomponii Laeti) titre f. 6 (2ème moitié): «Arg‹umentu›m pro Q. Ligario »

    inc.: «Ligarii III fuerunt (?) germani diuersas secuti partis [sic]. Nam duo Cȩsaris usi fortuna in urbem rediere... ».

    expl.: «... Status est uenialis per coniecturam a uoluntate Ligarii » (18 lignes).

    le texte commence au f. 6v°.

    (gloses) inc. f. 6v° en marge supér.: «Status siue constitutio est unde nascitur causa, status facti si coniectura firmatur... ».

    f. 7-7v° (add.): ‹Nota de clausulis Ciceronianis›.

    inc.: «Libera est oratio et plane ut dicitur uinculis soluta. Fluit omnino numerus inquit Cicero in oratore a primo tum incitatus...».

    expl. f. 7v°: «... Iambum optime ‹...› claudit. Amphibrachus si precesserit pyrichius ».

    f. 7v°: Caesar, De bello ciuili (extraits).

    titre: «In primo Cȩs‹aris› Commentario de bello ciuili sic legitur».

    inc.: «Africam sorte Q. Tubero optinere debebat, et paulo post, Tubero cum in Africam uenisset... ».

    expl.: «... sublatis anchoris excedere eo loco cogit » (I, 30, 2 fin et 31, 2-3).

    ~ f. 7v°: ‹Nota de grammatica›.

    inc.: «Incisum dicitur cum sensus non est expletus numero tamen inclusus... ».

    expl.: «... Narratio ipsa constat longioribus membris [sic] breuibus periodis » (11 lignes).

    f. 16v°-42v°: Cicero, Orationes.

    f. 16v°-27: Pro M. Marcello

    titre: «PRO M. MARCELLO ».

    (glose ou accessus précédant le texte) inc.: «Quidam putant in oratione pro Marcello statum esse uenialem sed errant... ».

    expl.: «... ne uideatur timore fecisse » (16 lignes).

    (Argumentum Pomponii Laeti) titre f. 17: «Argumentum ».

    inc.: «M. Marcellus collega Lentuli in consulatu et factionis (?) pompeian‹e› pertinaci odio est Cȩsarem insecutus... » .

    expl.: «... in quo laudes Cesaris exequitur orator» (14 lignes).

    f. 27-42v°: Pro rege Deiotaro.

    titre f. 27v°: «M. T. CICERONIS PRO DEIOTARO REGE ».

    (Argumentum Pomponii Laeti) titre f. 27: «Argumentum orationis Pro Deiotaro »

    inc.: «Post pugnam pharsalicam C. Cesar omnibus ueniam petentibus pepercit... ».

    expl. f. 27v°: «... et de facto et de persona igitur necessaria est coniectura ».

    f. 42v°: Sallvstivs, De coniuratione Catilinae (extrait: 31, 4-6)

    titre: «SALLustius sic scribit ».

    inc.: «At Catilinȩ crudelis animus eadem quȩ antea mouebat tametsi presidia... ».

    expl.: «... utilem reip‹ublice› quam postea scriptam edidit »

    suivi de l'Argumentum: «L. Sergius... » (cf. infra).

    - Cicero, Oratio in L. Pisonem (extrait: 2, 5 -3, 6).

    titre: «M. Tullius in L. Pisonem sic meminit ».

    inc.: «Ego L. Serg‹ium› Catilinam cedem senatus interitum... ».

    expl.: «... deorum immortalium templa patefecit ».

    - Cicero, Oratio pro L. Flacco (extrait: 40, 102-41, 103).

    extrait précédé de cette glose rubriquée: «Constituerat. Coniurati saturnalibus urbem incenderunt hoc est Nonis decembR. priore nocte cum Cicero nouisset omnia prouidit ».

    titre: «Cicero pro L. Flacco ».

    inc.: «O Nonȩ illȩ decembR. quȩ me consule fuistis...».

    expl.: «... fausta huic urbi » (3 lignes).

    - Martialis, Epigrammata (extrait: IX, 70, 1-2).

    titre: «Martialis ».

    texte: «Dixerat o mores o tempora Tullius olim

    Sacrilegum strueret (?) cum Catilina nefas ».

    - Cicero, Oratio pro rege Deiotaro (extrait).

    titre: «pro Deiotaro ».

    texte: «O tempora o mores » suivi d’un texte remanié: «quod seruus adhibitus testis contra dominum non pulsus sed auditus sit » (cf. 11,31).

    f. 42v°-161: Cicero, Orationes.

    f. 42v°-80v°: Cicero, Orationes in L. Catilinam (I-IV)

    pas de titre.

    (gloses) inc. marge supér.: «QVOVSQVE TANDEM. hic modus loquendi instantis est, Quintilianus ait ut pro Ligario: Quid enim tuus ille Tubero in acie pharsalica gladius agebat ‹Qvintilianvs, Institutio oratoria, VIII, 4, 27›... ».

    marge gauche: «Cicero in Bruto [sic]: A nobis homo audacissimus Catilina... obmutuit» ‹Cicero, Orator, 37, 129› «Vnde uideri potest inesse in hac actione... » ‹Argumentum› après l’extrait de Sallustius (cf. supra).

    inc.: «L. Sergius Catilina cum plerisque contra patriam coniuraverat. Res delata est ad M. Tullium... ».

    expl.: «... ut metu liberi ciues melius patrie consulerent».

    le texte commence au f. 43.

    (Catil. II, Argum.) f. 53: «Postquam Catilina ex urbe decessit et ad Manlium in Etruriam profectus est... ».

    (Catil. III, Argum.) f. 62, marge gauche et infér.: «Lentulus uti Catilina iusserat iuuentutem accendit, legatos Allobrogum... ».

    (Catil. IV, Argum.) f. 72: «Postquam coniurati decreti sunt hostes agit Cicero in senatu quo supplicio... ».

    (après l’ Argum. in Catil. IV): Sallvstivs, De coniuratione Catilinae (extrait)

    titre: «Sallustius sic ait ».

    inc.: «Consul ubi ea parari cognouit dispositis presidis... ».

    expl.: «... frequens senatus iudicauerat eos contra rem p. fecisse » (50, 3).

    f. 80v°-109v°: De lege agraria (II)

    pas de titre.

    inc.: «E‹ST› hoc in more positum... ».

    f. 109v°-120v°: Pro A. Licinio Archia poeta.

    (Argumentum) titre f. 109: «Argumentum orationis pro A. Licinio ».

    inc. «A. Licinius Antiocenus cum Romam se contulisset et maximorum ciuium...».

    (gloses) inc. f. 110 marge droite: «Breuis est quedam degustatio materie in exordio incipitque a cretico ... » .

    f. 122-134v°: Pro C. Rabirio Postumo.

    titre: «M. TVLLI CICERONIS PRO C. RABIRIO («POSTVMO », add. à l'encre) ».

    f. 134v°-147: Pro C. Rabirio perduellionis reo

    titre: «M. T. CICERO PRO RABIRIO PERDVELLIONIS».

    (gloses) inc. en marge: «Extremo tempore M. Tullio Ciceron‹e› et C. Antonio cons‹ulibus› in fine anni T. Labienus... ».

    (texte) f. 141v°: «... iure sumpta concedis interfectum iure Saturninum minime negabis » (6, 19, fin, var.).

    note en marge: «in exemplari deest una charta que abscissa fuit ».

    le texte reprend au f. 142v°: «Fit S. C. ut C. Marius... » (7, 20).

    expl.: «... quod in cliuo Capitolino improborum ciuium occupat erant ».

    f. 148v°-161 : Pro A. Caecina

    titre: «PRO A. CECINA ».

    (glose) inc. en marge: «C. Plinius Li. X°. A. Cecina Volaterranus quadrigarum dominus... -... remeantes illito uictoriȩ colore ‹Plinivs maior, Naturalis historia, X, 24, § 71›... ».

    (texte) expl. inachevé: «... et ocio cum manum fecerit copias pararit » (12, 33).

Participant

Former owners

Formerly part of

Origin

  • Origine: italienne, le copiste est Pomponio Leto († 1498), depuis le f. II, qui a écrit en plusieurs périodes, d'après G. Muzzioli, op. cit. infra, p. 348-349, 1) f. 4-16v°, vers 1470, assez fine écriture cursive penchée plus ou moins soignée, encre jaunie; 2) f. II-IIv°, 1-3v°, 17-161, à une époque plus tardive, grosse écriture, encre noire.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Provenance

Data Source: Persée - DER-IRHT, XXI

  • Possesseurs: Pomponio Leto (cf. supra, Origine) a écrit et glosé le manuscrit pour ses leçons universitaires; Fulvio Orsini († 1600).

Notes

Data Source: Biblissima

  • E. Pellegrin, Les manuscrits classiques latins de la Bibliothèque Vaticane. Tome III, 2ème partie. Fonds Vatican latin, 2901-14740, éds A.-V. Gilles-Raynal, F. Dolbeau, J. Fohlen, Y.-F. Riou, J.-Y. Tilliette, avec la coll. de M. Buonocore, P. Scarcia Piacentini et P.-J. Riamond, Paris, 2010, p. 131 (https://www.persee.fr/doc/dirht_0073-8212_2010_cat_21_32)

Bibliography

    • P. de Nolhac, La bibliothèque..., Paris, 1887, p. 202 et 373 n° 183
    • V. Zabughin, Giulio Pomponio Leto, Saggio critico, Rome, 1, 1909, p. 263, 326 n. 429, 2, Grottaferrata, p. 8-18, 246-260 passim, 255 n. 75 et 256 n. 78 (description), pl. II et VIII
    • G. Muzzioli, Due nuovi codici autografi di Pomponio Leto (Contributo allo studio della scrittura umanistica) (Ital. med. e uman., 2, 1959, p. 338 n. 6, 339, 347-350, pl. XXXI [= f. 8v° en partie])
    • Réf.: BMBV (1991) 12475, (1994) 10948-10950, (2005) p. 644 (5).

Life cycle of this book

Data source