Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Pal.lat.1625

Codicological aspects

  • Papier (filigranes nombreux: f. 1-83 et 86-91: var. Briquet 11794, Darmstadt, 1464; f. 95-160: var. Briquet 14873, Leipzig, 1483; f. 161-171: var. Briquet 2406, Bavière, 1466-1471; f. 172-182: var. Briquet 14853-14855, Bavière, 1453-1467; f. 183-205 et 217-228: var. Briquet 14857; f. 210-216 et 229-265: var. Briquet 14883, Lunebourg, 1476; f. 266-269: var. Briquet 14550, Neustadt, 1471), XVe s. (f. 1-112 v°: a. 1471; f. 125-160: a. 1472; f. 266-269: a. 1479), 269 ff. (f. 120-124 v°, 156-160, 181 v°-182 v°, 212 v°-216 et 266 blancs), 303 x 205 mm. Abondant commentaire marginal contemporain, parfois de la main des copistes, aux f. 1-112 v°, 125-137, 153 v°-155 v°, 160 v°-181 et 266 v°-269.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Contents

Data Source: Heidelberger historische Bestände – digital

  • Langue(s) des textes dans le manuscrit : latin

    Titre(s) :
    1r - Epitaphium Terentii
    1r-112v - Terentius: Comodiae
    1r-18r - Andria
    19r-39v - Eunuchus
    40r-59v - Heautontimorumenos
    59v-78r - Adelphoe
    78v-93v - Hecyra
    93v-112v - Phormio
    113r - Iacobus Publicius: Intimatio lectionis de comoediis Terentii
    113v-119r - Commentum in Terentium
    114r-115v - Andria
    115v-117v - Eunuchus
    117v-119r - Heautontimorumenos
    125r-137r - Adolphus Vindobonensis: Doligamus
    137r-147r - Alanus de Insulis: Parabolae
    147v-153r - Salutaris: Carmen
    153v-155v - Lucianus: De praestantia ducum seu Scipio
    160v-181r - Sallustius: De coniuratione Catalinae
    183r-212r - Aeneas Silvius Piccolomeneus: Historia de duobus amantibus
    216v-242r - Augustinus Datus: Elegantiae
    242v-248r - Epistula de amore
    248r-256v - Franciscus Petrarca: Griseldis Boccacii historia
    257r-265v - Antonius Haneron: De epistolis breibus conficiendis
    266v-269r - Ps.-Vergilius: Moretum

Data Source: Persée - DER-IRHT, XXI

  • f. 1: Epitaphium Terentii (Anthol. lat. 487c).

    titre ajouté dans l’interligne: «Illud est eppithauium [sic] Therencii ».

    (gloses) inc. marge supér.: «Item cum Anthyochus epiphanes regnauit Publius Therencius Carthaginensis comediarum scriptor... ».

    expl. marge de gauche: «... inde hic leno onis id est mercator qui plaudiendo se dicat ».

    f. 1-112 v°: Terentivs, Comoediae (cum commentario).

    titre (avant l'Epitaphium): «Publii Therencii Affri liber incipit».

    f. 1-18: Andria.

    titre: «Argumentum in Andria ».

    (gloses) inc. f. 1 marge de droite: «Istud argumentum nihil aliud est nisi quam succincta narratio materie dicende... ».

    expl. f. 18 (interl.): «...plaudite cum manibus ostendite, recensui, illam comediam recitaui ».

    f. 18 v°-39 v°: Eunuchus.

    f. 18 v°, glose précédant le texte, inc.: «Romani uoluerunt ipsos qui scribebant habere licentiam recitandi et maximam in comediis... ».

    ligne r6: «Acta ludis megalensibus. Ita est intelligendum acta id est recitata est gesta fabula Menandri de Eunucho... ».

    expl.: «...ideo uocatur gabulam Fasinam id est apparicionem » (58 lignes).

    (texte) titre avec didascalie f. 19: «Incipit Eunuchus. Tempora recitationis. ‹A›cta ludis Megalensibus...».

    (gloses) inc. f. 19 marge supér.: «Megala ciuitas fuit Grecie in qua reperti fuerunt («comedie » exponctué) ludi quibus hec comedia est recitata... ».

    (texte) avec aussi l’argument «Meretrix adolescentem » (éd. cf. supra, Pal. lat. 1621, f. 16 v°).

    (gloses) expl. f. 39 v° (interl.): «...recensui recitaui uobis comediam ».

    f. 39 v°-59: Heautontimorumenos.

    f. 49 v°, glose précédant le texte, inc.: «Introducit in hac fabula quendam senem nomine Menedemum... ».

    expl.: «... moreque suo in prologo maledictis emularum respondet » (31 lignes).

    (texte) titre avec didascalie f. 40: «Incipit Heautontumerumenon. Tempora recitationis. ‹A›cta ludis Megalensibus... ».

    (gloses) inc. f. 40 marge supér.: «Hec fabula appellatur He. quod hebraice sonat se ipse excrucians siue in sua crucione permanens... ».

    expl. f. 59 marge de gauche: «...in fine recitationis plaudebant auditores ad uocem recitatoris ».

    f. 59 v°-78: Adelphoe.

    f. 59 v°, glose précédant le texte, inc.: «Acta est ista fabula Adelphe quam Therentius latine composuit post Menandrum ludis funebribus... ».

    expl.: «...dilatat idem poeta legere plenius uidebuntur » (46 lignes).

    (texte) titre avec didascalie f. 60: «Incipit Adelphe. Tempora recitationis. ‹A›cta ludis funebribus... ».

    (gloses) inc. f. 60 marge supér.: «Adelphis dicitur quia duo discordantes in aliquo facto ideo principaliter hic introducuntur...».

    expl. f. 77 v° marge de droite: «... indiscreta profusio et habundans conclusio ».

    f. 78-93 v°: Hecyra.

    f. 78, marge infér., glose précédant le texte, inc.: «Hechira dicta est a loco non longe distante ab Athenis ubi hec acta referuntur... ».

    expl.: «...legimus plenius aduertere poterit» (38 lignes).

    (texte) pas de titre, mais didascalie au f. 78 v°: «Tempora recitationis. ‹A›cta ludis Romanis Sexto Iulio Cesare Eneio Cornelio edilibus... ».

    (gloses) inc. f. 78 v° marge de gauche: «Hic autor premittit huic comedie prologum in quo captat beniuolenciam ab auditoribus... ».

    expl. f. 93 marge de droite: «... quem Bachis uidens apperit dicens salue Pamphile ».

    f. 93 v°-112 v°: Phormio.

    f. 93 v°, marge infér. glose précédant le texte, inc.: «Appollodorus grecus comedus fecit fabulam quam appellat epicacominos... ».

    expl.: «...patre Demiphone et patruo Chremete sequentia planissime manifestabunt » (27 lignes).

    (texte) pas de titre, mais didascalie au f. 94: «‹A›cta ludis Romanis L. Postumio... ».

    (gloses) inc. f. 94 marge de droite: «In hoc prologo poeta in persona recitatoris beniuolentiam captat...»

    expl. f. 111 v° marge de gauche: «... aduersus maritum uehementer furiose incesa tandem filii in odio atque iudicio mittigat ».

    texte suivi du distique souligné de rouge:

    «Andria uel Eunuchus Euton. Adelphis. Echira

    Phormio succedens fabula sexta datur » (éd. Y. -F. Riou, Notes..., 1971, p. 224).

    «Therency Affri comediarum codex finitur...».

    f. 113: Iacobvs Pvblicivs, Intimatio lectionis de comoediis Terentii.

    inc.: «Si quisquam est qui doctiorem se in dicendo meliorem et sagacem intelligendo et agendo reddere cupit... ».

    expl.: «... ab aliis autem octo tantum principio soluendo exigimus. Iacobi Publicy intimacio » (15 lignes - éd. d’après ce manuscrit L. Bertalot, op. cit. infra, p. 11 n° 20).

    ~ — ‹Epistula›.

    inc.: «Quanquam numquam aliquid meritum in te contulero, liberalitate tamen et fama incredibilis benignitatis et benificiencie tue persuasus... » (8 lignes).

    — Intimatio lectionis de comoediis Terentii.

    inc.: «Ex quo inter omnia humani generis studia nihil uerum doctum et sapientem plus ornat quam pulcra et ornata... ».

    expl.: «... Si quisquam igitur est cui animo sit huiuscei exposicioni interesse hodie hora etc. ad etc. conueniat, ad conspiciendum exemplar concordandumque de pastu horis et ceteris etc. » (13 lignes - éd. d’après ce manuscrit L. Bertalot, op. cit. infra, p. 13 n° 27).

    — (add. d’une autre main contemporaine): Intimatio lectionis de comoediis Terentii (extrait) .

    texte: «Quia respicere exemplar uite morumque iubet Horatius doctum ymitatorem et uiuas hinc ducere uoces, igitur qui senum et iuuenum, seruorum et leonum mores, uirorum mulierumque curas, humane denique uite exemplar et speculum nouisse desiderant, hodie etc. proficisci uelint etc. » (6 lignes - éd. L. Bertalot, op. cit. infra, p. 12 n° 25).

    f. 113 v°-119: Commentum in Terentium.

    pas de titre.

    1) praefatio.

    inc.: «Nota quod tria erant loca in quibus antiquitus fiebant ludi: circhus theatrum et amphiteatrum... ».

    2) f. 114-115 v°: in Andriam.

    inc.: «Audiui Archillis.

    Incipit primus actus qui est disturbacio nupciarum ad quam 3es persone... ».

    expl.: «... et umbraculo plaudebant qui audierant etc.

    Explicit Andria ».

    3) f. 115 v°-117 v°: in Eunuchum.

    titre: «Incipit Eunuchus.

    . Prologus. ».

    inc.: «Si quisquam est. Quid inuidi non desistebant a maledictis de Therentio premittit poeta... ».

    expl.: «... dicit ergo Phedria mirans duritatem Parmenone: Dii nostram fidem etc. Explicit Eunuchus ».

    4) f. 117 v°-119: in Heautontimorumenon.

    titre: «Nunc detur Heautontumerumenon ».

    inc.: «Cremes Menedemus Senes.

    Quamquam. Primus actus de coniunctione amica senum scilicet Cremetis et Menedemi... ».

    expl. inachevé: «...occulto amore ducit filiam Archonidis sed Chremes numquam daret filiam suam ».

    ~ f. 125-137: ‹Adolphvs Vindobonensis, Doligamus› (cum commentario).

    ~ f. 137-147: Alanvs de Insvlis, Parabolae (cum commentario).

    ~ f. 147v°-149v°: Alanvs de Insvlis (?), Liber fortunae (cum commentario).

    inc.: «Qvid fortuna foret et que sit mansio facit... » (cf. H. Walther, Initia carminum, n° 15801).

    ~ f. 149 v°-153: Salvtaris, Carmen «Aurea lux oritur pratum pete collige flores... » (éd. J. Bujnoch, Die Spruchdichtung des Salutaris poeta, dans Mittellat. Jahrb., 5, 1968, p. 199-241).

    ~ f. 153 v°-155 v°: Lvcianvs, De praestantia ducum seu Scipio (transl. lat. Iohannis Aurispae) (cum commentario) .

    f. 160 v°-181: Sallvstivs, De coniuratione Catilinae (cum commentario).

    f. 160 v°, début à pleine page, du commentaire, qui se poursuivra en gloses marginales, inc.: «Crispi Salustii hystoria Cathilinaria incipit feliciter. Summa huius hystorie est hec. Lucius Catilina Romanus nobili genere natus amplum matrimonium libidinose ac turpiter dilapidans... ».

    (l. 13): «...et per hoc tractatur tota materia presentis hystorie ».

    (l. 14): «Summa ope (1, 1) quia niti possumus non cum magna intencione ideo dicit summa ope. . . ».

    (l. 21) expl.: «. . . contemplatiuo uero speculantibus secreta Dei».

    (texte) f. 161, inc. mutilé: «// cartim ut quaeque res memoria digna uidebatur... » (4, 2).

    (gloses) expl. f. 181 marge de droite: «... Catilina erat de gente Scipionum qui erant nobilissimi in urbe Romana ».

    (texte) à la fin: «Sallustii Crispi historiograui eximii De Catilina uariorum bello conspiracioneque Liber finit feliciter etc. ».

    ~ f. 183-212: Aeneas Silvivs Piccolominevs, Historia de duobus amantibus.

    f. 216 v°-242: Avgvstinvs Datvs, Elegantiae (cum commentario).

    précédé f. 216 v° d’une Intimatio lectionis de Augustini Dati Elegantiis (éd. d’après ce manuscrit L. Bertalot, op. cit. infra, p. 13 n° 29).

    ~ f. 242 v°-248: «Epistula de amore ».

    inc.: «SAlue plus millesies atque iterum salue et item que cordis mei...».

    ~ f. 248-256 v°: Franciscvs Petrarca, Griseldis Boccacii historia (transl. lat.) (Rer. senil., XVII, 3).

    ~ f. 257-265 v°: Antonivs Haneron, De epistolis breuibus conficiendis (cum commentario) .

    f. 266 v°-269: Ps. Vergilivs, Moretum (cum commentario).

    précédé f. 266 v° d’un Accessus :

    inc.: «Virgilius quamuis plura preclara opera scripserat inter cettera [sic], tamen quoddam opusculum Moretum scilicet de uno rustico futura metuente... ».

    expl.: «... salsamentum ex uariis herbis, puta allio, lacte, caseo, raphano et iis confectum ».

    et d’une Intimitatio lectionis de Ps. Vergilii Moreto.

    inc.: «Quoniam Virgilius optimus poetarum inter cetera preclara... ».

    expl.: «...faciet pronunciacionem. Pastus erit 6 denariorum si audiencium copia affuerit » (8 lignes - éd. L. Bertalot, op. cit. infra, p. 13 n° 28).

    suit à la pointe sèche l’hymne «Conditor alme siderum eterna lux mundi... » (U. Chevalier, Repertorium hymnologicum, Louvain, 1892, n° 3733).

    titre: «Publii Virgilii Maronis poete Mantuani Moretum incipit feliciter ».

    (gloses) inc. f. 267 marge supér.: «Publius est prenomen cuius est facere differentiam propriorum nominum inter se... ».

    expl. f. 269 marge infér.: «... quidam dicunt lentus, id est planus propter hoc uinolentus sompnolentus ».

Participants

Former owner

Formerly part of

Origin

  • Origine: allemande, plusieurs écritures cursives ou semi-cursives assez négligées, quelques-unes penchées. Les f. 1-112 v° sont de la main de Petrus Winterly de Bollingen, qui a achevé son travail à Leipzig le 29 septembre 1471, d’après la souscription du f. 112 v°:

    «Terency Affri Comediarum codex finitur

    laboribus Petri Winterly de Bollingen ».

    et un peu plus bas: «Nunc uigilasse iuuat dulce est meminisse laboris ».

    «In alma uniuersitate Lipzensis

    Anno Domini M°CCCC°LXXI° in festo Mihaheli ».

    Un autre copiste a daté au f. 147: «Anno 1.4.7.2 » et un troisième au f. 269: «... in festo Georii 79 » (23 avril 1479) .

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Provenance

Data Source: Persée - DER-IRHT, XXI

  • Possesseurs: bibliothèque palatine de Heidelberg (auf. 1 cote du transfert: C. 103/1365).

Notes

Data Source: Biblissima

  • J. Fohlen, C. Jeudy, Y.-F. Riou, Les manuscrits classiques latins de la Bibliothèque Vaticane. Tome II, 2me partie. Fonds Palatin, Rossi, Ste-Marie Majeure et Urbinate, Paris, 1982 (https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/fohlen1982/0294)
  • E. Pellegrin, J. Fohlen, C. Jeudy, Y.-F. Riou, avec la coll. d'A. Marucchi et de P. Scarcia Piacentini, Les manuscrits classiques latins de la Bibliothèque Vaticane. Tome II, 2me partie. Fonds Palatin, Rossi, Ste-Marie Majeure et Urbinate par J. Fohlen, C. Jeudy, Y.-F. Riou, Paris, 1982, p. 266 (https://www.persee.fr/doc/dirht_0073-8212_1982_cat_21_22)

Bibliography

    • M. Vattasso, I codici petrarcheschi della Biblioteca Vaticana... (Studi e testi, 20), Rome, 1908, p. 82-83 n° 91
    • L. Bertalot, Humanistische Vorlesungsankündigungen in Deutschland im 15. Jahrhundert (Zeitschrift für Geschichte der Erziehung und des Unterrichts, 5, 1915, p. 2, 11-14 et 18-19), réimpr. dans L. Bertalot, Studien zum italienischen und deutschen Humanismus, 1 (Storia e letteratura. Raccolta di Studi e Testi, 129), Rome, 1975, p. 219
    • P. O. Kristeller, Iter italicum, 2, 1967, p. 394.

Life cycle of this book

Data sources