Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 11219

Biblissima authority file: https://data.biblissima.fr/entity/Q59031

  • Attested titles :
    • Opuscula medicalia
    • Opuscula medicalia.
  • Other Form of the Shelfmark :
    • BnF lat. 11219
    • Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 11219
    • Paris. BnF, Latin 11219
  • Held at : Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits
  • Languages : Latin
  • Date of Origin :
  • Place of Origin :
  • Script :
    • Minuscule caroline très régulière de petit module ; plusieurs mains (voir par ex. f. 140v-141r les ajouts postérieurs faits par trois mains différentes) ; titre en capitales rubriquées.
  • Support Material : parchemin / Parch.
  • Composition :
    Europeana regia
    233 ff.
    BnF Archives et manuscrits
    233 f. à deux col. (f. 14 mutilé); récolé le 3 juillet 1893
  • Dimensions :
    Europeana regia
    225 x 180 mm.
    BnF Archives et manuscrits
    225 x 180 mm (just. 160 x 130 mm)
  • Codicological details :
    • Abbaye de Saint-Denis. 233 f. à deux col. (f. 14 mutilé); récolé le 3 juillet 1893, 225 x 180 mm (just. 160 x 130 mm).
  • Binding :
    • Reliure de veau brun sur ais de bois (refaite entre 1979-1982) ; ancienne reliure de parchemin (Bradel 31 octobre 1842) conservée à part.

Contents

Data Source: BnF Archives et manuscrits

  • La plupart des textes ont été annotés et corrigés par une main du XVe s. qui a aussi ajouté de nombreux pieds-de-mouches. Il manque au moins deux ff. qui s'y trouvaient lors d'une première foliotation au début du XVe s., probablement de la main même qui a annoté et réencré le ms. à cette époque (passim).
    Des défets de reliures du IXe au XVe s. ont été collés sur 6 f. (hors foliotation) en fin de volume. Le f. 141 était vacant à l'origine, ainsi que le f. 143v; les ff. 145v et 170v sont restés blancs. De nombreux ff. ont été restaurés et montés sur onglets. Une note au f. 233v signale que le ms. a été vu (à Echternach?) par D. Martène et D. Durand en 1719 (Voyage littéraire de deux religieux bénédictins de la congrégation de Saint Maur).
    f. 1-11vb, Ps. Hippocrates latinus (trad. anonyme), Aphorismorum liber, II-VII (incomplet du début et de la fin ; voir Kribe, 1977, p. 262).
    f. 12-17rb, Ps. Hippocrates, Epistolae (en réalité version latine des lettres grecques du Ps. Diocles ; (voir aussi ff. 41, 103, 212): « incipit liber epistularum. interea moneo te medice ... ex nigri fellis abundantia» (voir Clavis IIIA, p. 363, n°951/9a ; p. 365-366, n°951/9a/a ; Kirbe, 1979, p. 275, n°2).
    f. 17rb-vb, Ps. Hippocrates, De observatione temporum: « incipit epistola Yppocratis de observatione temporum. quam alta et profunda sunt verba Ypocratis! ...menancolicus deponendus » (voir Kibre, 1979, p. 286, epist. n° 12).
    f. 17vb-18rb, « incipit prologus Gallieni de sanguine et flegma ... sicut et scriptum est de arte medicorum ».
    f. 18rb-18va, « de tempore anni. tempus autem iuxta hebreus ... dies CCCLX et VI».
    f. 18va-20ra, Ps. Hippocrates, Ad Antiochum regem (epist. n° 2 ad Antiochum: le même texte se trouve au f. 103, mais avec un incipit différent): « ut ait Ypocras quatuor humores sunt in corpore ... pustulas habundare dicit » (voir Kibre, 1979, p. 277).
    f. 20ra-24vb, tractatus ysagogus: « incipit epistola ysagogus ... circa supra dicta loca ».
    f. 24vb-26ra, « de passionibus unde eveniunt. frenetica autem passio ... explicit feliciter. Passiones in homines sunt IIIIor (p.c.) CCCC LXXXVI».
    f. 26ra-32va, interrogatio de medicina (peut-être une version abrégée du De salutaribus praeceptis de Caelius Aurelianus ; voir Lawn, 1963, p. 8): « incipit liber interrogationis Yppocratis medici. quid est medicina? ... uestis candidas sanitatem significat » (voir Kibre, 1980, p. 350).
    f. 32v et 33vb-34r,Ps. Hippocrates, Epistola flebotomiae (phlebotomiae): « incipit epistola fleubotomiae. quid est flebotomia ... et non culpaberis. feliciter. /33vb/ quid est fleubotomia? ... indignationem testiculorum. explicit » ; (voir Kibre, 1979, p. 285).
    f. 34rb-vb, « incipit epistola de flevotomia. cirurgia dicitur manus operatio ... et conglutinandum vulnera. explicit feliciter » (voir Kibre, 1978, p. 208).
    f. 34vb-35rb, Ps. Hippocrates: « incipit epistola de incisione flevotomi quam composuit Ypp(ocrate)s de incisione venarum. hoc est vena cefalica ... perseverare [non] possunt. finit » (voir Kibre, 1979, p. 284).
    f. 35rb-vb, « quid per singulos menses flevotomia ... september non est tempus flevotomiae. Item epitola de incisione. Apollo. incissiones (sic) flebotomarum (p.c.) ... et incide sine timore » ;
    f. 35vb-36va, de incisione: « incipit epistula Apollo (-inis corr. man. rec.) de incisione. primam medicinam adinvenit ... intellegere sapienter, diligere ardenter. finit » (voir Kibre,1979, p. 286).
    f. 36va-b, liste de noms d'instruments chirurgicaux: « incipiunt ferramentorum nomina. necesse est universorum ...deltarium psallidium. expliciunt nomina ferramentorum » (éd. par K. D. Fischer 1987, dans mittellateinisches Jahrbuch 22, p. 28-44).
    f. 36vb-38va, Heliodorus, Chirugia: « incipit cirurgia Eliodori. cirurgie operationem ... quae sunt uulnera similantia favorem. explicit » (éd. par Sigerist 1920, dans Archiv für Gesch. des Med. 12, p. 1-9).
    f. 38va-b, Hippocrates latinus, Prognostica vel liber prognosticorum (traduction latine anonyme): « incipiunt [ei (?)] signa mortifera iuxta Yppocatis sententiam. unde scias quibusque ... de cancro, de elefantiosis » (voir Kibre, 1981, p. 270).
    f. 39r-v, Interrogatio medicinalis: « incipit de interrogatione medicinali. quare badamus ... vel relaxata constipatur. explicit ».
    f. 39vb-41ra, Anonymi, Sapientia artis medicinae: « quattuor sunt venti. quattuor anguli celi ... balneas utatur et sanus efficitur » (voir Kibre,1979, p. 278).
    f. 41, Epistolae ad Antiochum (cf. supra): « epistola Ypocratis ad Antiocum et Antonium de quattuor membrorum (sic). cum veniente regum ... cum vino accipiat » (voir Kibre, 1979, p. 279).
    f. 42-103rb, Traité de thérapeutique (tereoperica): « incipiunt tereoperica, hoc est liber medicinalis scriptus specialiter ... in ungula vel plaga initias » (voir G. Thomas, dans Romania 46, 1920, p. 582-585).
    f. 103rb-103v, Ps. Hippocrates, Ad Antiochum regem (cf. supra f. 18va ; incomplet de la fin d'un feuillet): « Epistola Ipocratis et Galieni contemplantis. quattuor esse humores ... et tristitias alienantur » (voir Kibre, 1979, p. 277).
    f. 104-168vb, Liber medicinalis: « incipit liber medicinalis de omni corpore hominis teraupetica ... in aqua calida » (voir A. Thomas, dans ALMA 4, 1928, p. 94-95).
    f. 143rb-va, exorcisme pour chasser le démon (ajout post. par une main différente): « brevem ad demonium expellendum. sanctus ... kirieleyson»
    f. 169rb, De cibis uel diaeta (calendarium dieteticum): « mens(e) mar(tio) bibat dulce ... aptissimum est. expliciunt observationes» (voir Clavis IIIA, p. 361, n°951/8/b ; Kibre, 1978, p. 210 ; Barraud -Gillon 1988).
    f. 169ra-170rb, « incipiunt pronustica de mortibus. de signo mortis ... haec sunt signa mortifera » (voir Paxton 1993).
    f. 171-179, Hermeneumata: « incipiunt hermeneumata, id est interpretatio pigmentorum vel herbarum de greco in latinum translata ... » ( voir Goetz, Corpus Glossariorum latinorum 3, p. xxxii).
    f. 179v-190v, Hermeneumata: « incipiunt hermeneumata de decim speciebus medicamentorum ... ».
    f. 191-192rb, « de potu. potio greca dirivatione vocata ... apozema greca uocabula sunt ».
    f. 192rb-192va, « de signis ponderum secundum grecos ... cenix est ».
    f. 192va-199va, des noms propres d'arbres et des arbres aromatiques: « de propriis nominibus arborum. pamla dicta ... buxum vero de ligno composito. de aromaticis arboribus /198/ aromata sunt ... sustineri in manu non possint » (192v).
    f. 199va-207rb, des herbes aromatiques et des légumes: « de herbis aromaticis sive communibus. extant et quarum herbarum nomina ... tamen veneris commovent usum. de odoratis holeribus. apium dictum ... ».
    f. 107-209r, « incipit de herbis Galieni, Apollonii et Ciceronis. strignus hoc est vvalupina ... vulnera oris curat » ; 209v, ajout de la seconde main sur le verso vacant originellement: « herbe quae dicitur centum morbia ... ad sanitatem adducit ».
    f. 210-211rb, « incipit actio Iusti medici de muliebria. genechia quomodo in utero ... quorummodo flagerit lingua » .
    f. 211rb-212ra, « incipit de muliebria. ut mulier concipiat ...quibus autem inuitis pessimum ». (voir Kibre, 1980, p. 362 ; aussi Speculum 43, 1968, p. 107)
    f. 212ra-221rb, Ps. Hippocrates, Ad Maecenatem: « incipit epistola Ypocratis ad Micanetem. prouocas me de studio artis medicinae dicere ... accipiet ad bibendum » (voir Kibre, 1979, p. 282).
    f. 221v, préparations pharmaceutiques (ajoutées par deux mains différentes et postérieures): « pulvera probatissima ad solvendum ... ».
    f. 222-229v, « pulvera ad guttam. nepta, ybirico ... » (nombreux ajouts de plusieurs mains).
    f. 230-233v, Galienus, Antiballomena: « incipit prologus antebalumina Galieni medici. qui pro antebalumina verbo et sensu ... »

Texts in this manuscript

Data Source: Europeana regia

Data Source: Manuscripta medica

Anonyme : De causis passionum [Latin].

Anonyme : De herbis ex Galeno, Apollonio et Cicerone [Latin].

Anonyme : De hiis qui inchoant imbuere artem medicinae [Latin].

Anonyme : De interrogatione medicinali [Latin].

Anonyme : Epistula de phlebotomia [Latin].

Anonyme : Epistula de phlebotomia [Latin].

Anonyme : Epistula de phlebotomia [Latin].

Anonyme : Epistula de phlebotomia [Latin].

Anonyme : Ferramentorum nomina [Latin].

Anonyme : Hermeneumata de speciebus medicamentorum [Latin].

Anonyme : Hermeneumata medicobotanica [Latin].

Anonyme : Passionum nomina vel indicia [Latin].

Anonyme : Prognostica de morte [Latin].

Anonyme : Prognostica de mortibus [Latin].

Anonyme : Receptae variae [Latin].

Anonyme : Therapeutica [Latin].

  • Related work : Therapeutica
  • Folios : 104r-168v
  • Auteur du texte : Anonyme
  • Incipit : Ad capitis dolorem absentio, ruta, edera

Anonyme : Therapeutica [Latin].

  • Related work : Therapeutica
  • Folios : 42r-103r
  • Auteur du texte : Anonyme
  • Incipit : Tereoperica, hoc est liber medicinalis

Hippocrate (0460-0377 av. J.-C.) : Aphorismes [Latin].

Isidore de Séville (saint, 0560?-0636) : Etymologiarum sive Originum libri XX [Latin].

Pseudo-Apollo : Epistola de incisione [Latin].

Vindicianus Afer : Gynaecia [Latin].

Participants

Former owner

Formerly part of

Provenance

Data Source: BnF Archives et manuscrits

  • Ce ms provient d'Echternach, mais a été copié en France occidentale d'après B. Bischoff. J. Vezin signale plusieurs indices, dont le signe de renvoi en forme de psi et le point d'interrogation (très fréquent aux ff. 26-39, de première main) en usage sous Charles le Chauve, qui permettraient d'attribuer la copie au scriptorium de l'abbaye parisienne de Saint-Denis (voir Vezin, 1980, p. 283 et 1981, p. 191-192). Les gloses en vieil-allemand prouvent que le ms. s'est trouvé très tôt dans un monastère de cette aire linguistique. Il a été acquis le 12 novembre 1851 de M. Tross, libraire, pour le prix de 450 francs; cf. BnF, département des Manuscrits, registre des acquisitions 1848-1893, n° 4857: « Ms. latin in 4° vél. du Xe s., écrit sur deux colonnes, contenant quatorze traités de médecine ».


    R. C. 4857

Bibliography

  • L. Delisle, Le cabinet des manuscrits de la bibliothèque nationale, tome II, Paris, Imprimerie nationale, 1874, p. 301

Life cycle of this book

Data sources