An entry point to the written heritage of the Middle Ages and the Renaissance in Western Europe, from the 8th to the 18th century.
A search engine of interoperable digitized manuscripts and rare books
Collaborative platform to manage and publish Biblissima authority data
Help for reading and learning classical languages, XML editing tools and environments
Expertise service around IIIF standards
Biblissima authority file: https://data.biblissima.fr/entity/Q66838
IIIF manifest
Digitisation:
Data Source: BnF Archives et manuscrits
Le ms. est incomplet. Le texte de Martinus Bracarensis aux f. 309v-310v est incomplet de la fin : lacune de six feuillets ; il est suivi dans le ms. de Tours (BM, ms. 693) des Proverbia du Pseudo-Sénèque, qui manquent ici. Le texte du De copia verborum ad s. Paulum est incomplet du début. Le texte du De remediisfortuitorum est incomplet de la fin : 4 feuillets coupés entre les f. 315 et 316. Le texte du De moribus du Pseudo-Sénèque, présent dans le ms. de Tours, manque. Le De vita beata est incomplet de la fin et le De otio incomplet du début et de la fin.
F. 1-44. [Iuncta de Sancto Germiniano, Tabula super libris moralibus Senecae]. « Reverendo viro fratri Angelo de Castello lectori ordinis Fratrum et Heremitarum sancti Augustini …-…Zenonis notabile verbum : de sene metum R. discere ».
F. 44-48v. [Albertinus de Mussato, Argumenta super tragedias Senecas decem]. « Hercules rex Thebarum vir sanctus et justus apud gentiles habitus …-… Conclusio tragedie est oppinatum Senecam quemquam metuosum virum nunquam (nunquam : répété) ad inferos descendere ». « Albertini Musati Paduani ystoriagraphi super tragedias Senece argumenta decem expliciunt ».
F. 51-55v. [Ludus de morte Claudii (Apoconlocyntis)], commençant par un extrait de Martial, Epigrammata, V, 42 ; finissant par une pièce de vers (Anthologia latina, n° 660)]. « Annei Lucii Senece de morte Claudii qui dicitur Ludus Senece liber incipit (rubr.) ». F. 51. [Martialis, Epigrammata, V, 43]. « Callidus efracta nummos / fur auferet archa …-… Quas dederis solas, semper habebis opes » (éd. 1825, II, p. 63). ― F. 51-55v. [Ludus de morte Claudii (Apoconlocyntis)]. « Actum fuit in celo ante diem tercio ydus octobris …-… Is Menandro liberto suo tradidit, ut a cognitionibus abesset » (éd. Waltz 1934). ― F. 55v-56. [Anthologia latina, n° 660). « Ille ego Pannoniis quondam notissimus oris (h : exponctué) …-… Exemplo mihi sum primus, qui talia gessi » (Anthologia latina 1870, Fasc. II, p. 118-119, n° 660). « Annei Luci[i] Senece de morte Claudii liber explicit, qui dicitur Ludus Senece ».
F. 57. [S. Hieronymus, De viris illustribus, chap. XII. De Seneca, suivi de l'Epitaphium Senecae (Anthologia latina 667). « Sanctus Jeronimus de Seneca in cathalogo sanctorum. Rubrica (rubr.) ». « Lucius Anneus Seneca cordulensis …-… a Nerone interfectus est ». ― F. 57. « Epitaphium Senece (rubr.) ». « Cura labor, meritum, sumpti pro munere honores …-… Namque animam cello redelimus (sic), ossa tibi » (éd. Anthologia Latina 1870, Fasc. II, p. 126, n° 667).
F. 57-58. [Ps. Seneca, Epistulae ad s. Paulum]. « Epistule Senece Neronis imperatoris magistri ad Paulum apostolum et Pauli apostoli ad Senecam ». « Seneca Paulo salutem (rubr.) ». « Credo tibi, Paule, nuntiatum esse …-… Vale, Seneca carissime nobis ». « Expliciunt epistule Pauli ad Senecam et Senece ad Paulum ».
F. 58-155v. [Epistulae ad Lucilium, cum commentariis: Ep. 1-87, 89-124]. F. 58-60. [Table]. ― F. 60-155v. [Texte]. « Mentis colonus et cultor morum, Lucius Anneus Seneca et moralis phylosophie emulator studiossimus et beatissimo Paulo apostolo mira familiaritate convictus, ad amicum suum Lucillum has morales fecit epistolas, per libros distinguens mira exhortatione doctrinam moralem continentes. Incipit liber primus. Epistola prima de colligenda et sistenda fuga temporis et non esse pauperem cui etiam modicum sat est (rubr.) ». « Ita fac, mi Lucili, vendica te tibi …-… cum intelliges infelicissimos esse felices. Vale » (éd. Préchac 1956-1964, I-V, p. 105). « Explicit liber epistolarum Senece ad Lucillum. Deo gracias. Amen ».
F. 155v-180v. [Seneca Pater, Controversiae (intitulé ici De declamationibus)]. « Annei Lucii Senece declamationum ad Novatum Senecam et Melam filios suos. Liber incipit. Seneca Novato et Mele filiis (rubr.) ». « Exigitis rem magis jocundam michi quam facilem ...-… Bono exemplo dampnatus est proditor malo inventus ». « Annei Luci Senece declamationum liber explicit. Amen (rubr.) ».
F. 180v-219v. [Seneca, Questiones naturales]. « Annei Lucii Senece de questionibus naturalibus liber incipit. Liber primus de diversitate vaporum elevatorum in altum et de diversitate figurarum ipsorum, et de significacionibus eorumdem. Rubrica (rubr.) ». « Quantum inter philosophiam interest, Lucili virorum optime, et ceteras artes …-… in quo veritas est quam, nunc in summa terra et levi manu querimus » (éd. Oltramare 1929, I-II). « Annei Luci Senece de questionibus naturalibus liber explicit ».
F. 219v-221v. [Seneca, De liberalibus studiis (Epistula 88 ad Lucilium]. « Annei Luci Senece de liberalibus studiis liber incipit (rubr.) ». « De liberalibus studiis quid sentiam scire desideras : nullum suspicio …-… an illis qui ne hoc quidem nobis reliquerunt, nichil scire » (éd. Préchac 1957, III, p.158-172). « Annei Luci Senece de septem liberalibus artibus liber explicit ».
F. 221v-225. [Seneca, De providentia]. « Annei Luci Senece ad Lucillum de divina providentia, cum mundus providentia regatur, quare multa mala bonis viris accidant, liber incipit. Capitulum primum (rubr.) ». « Quesisti a me, Lucilli, quod ita si providentia mundus ageretur …-…et quod erubescitis quam tam cito fit timetis diu » (éd. Waltz 1927, Dialogues IV, p. 10-29). « Annei Lucii Senece ad Lucillum de divina providentia liber explicit ».
F. 225-229v. [Seneca, De constantia (intitulé ici De providentia Dei)]. « Annei Lucii Senece de providentia Dei ad Serenum quoniam injuria nec contumelia cadit. Capitulum primum (rubr.) ». « Tantum inter stoycos, Serene, et ceteros sapientiam professos interesse …-… In rei publica est, generis humani est » (éd. Waltz, 1927, Dialogues IV, p. 36-60). « Lucii Annei Senece ad Serenum quoniam in sapientem injuria nec contumelia cadit liber explicit ».
F. 229v-236. [Seneca, De tranquillitate animi]. « Annei Lucii Senece de tranquilitate animi ad Serenum liber incipit. Capitulum primum (rubr.) ». « Inquirenti mihi in me quedam vitia apparebant, Serene, in aperto posita …-… Illud tamen scito nichil horum satis esse validum rem imbecilam servantibus nisi intenta et assidua cura circumeat animum labentem » (Waltz 1927, Dialogues IV, p. 71-106). « Lucii Annei Senece ad Serenum de tranquilitate animi liber explicit ».
F. 236-241. [Seneca, De brevitate Dei]. « Annei Lucii Senece de brevitate vite ad Paulinum liber incipit (rubr.) ». « Major pars mortalium, Pauline, de nature malignitate conqueritur …-… At mehercule istorum funera, tamquam nimium vixerint, ad faces et cereos ducenda sunt » (Bourgery 1955, Dialogues II, p. 47-78). « Explicit liber de brevuitate vite ad Paulinum (rubr., dans la marge gauche) ».
F. 241-245v. [Seneca, De consolatione mortis fratris ad Polybium, succédant sans transition au texte précédent : la petite lettre ornée n'a pas été exécutée)]. « Incipit liber de consolatione mortis fratris ad Polibium. Capitulum primum (rubr.) ». [.] nature compares firma sunt, si redigas ad conditionem nature omnia destruentis …-… et barbaris quoque humanioribus gravis fremitus circumsonat » (éd. Waltz 1923, Dialogues III, p. 98-123). « Annei Lucii Senece ad Polibium de consolatione fratris liber explicit. Deo Gratias ».
F. 245v-252v. [Seneca, De vita beata, incomplet de la fin, suivi au f. 251 d'un fragment du De otio sapientis, 8 indiqué en marge (écriture moderne)]. « Annei Lucii Senece ad Galionem de beata vita liber incipit. Capitulum primum (rubr.) ». « Vivere Galio frater, omnes quidem beate volunt…-… et nunc in sublime allevatos nunc in infima allisos […] (éd. Bourgery 1955, Dialogues II, p. 1-38). - F. 251-252v. [De otio, incomplet du début et de la fin] […] cur nobis magno consensu vitia commendant …-… puto hic potius me vetat navem solvere quamquam laudet navigationem […] ». « Annei Lucii Senece ad Galionem de beata vita liber explicit. Amen ». (éd. Waltz 1927, Dialogues IV, p. 113-122). Le premier chapitre du De otio succède directement au chapitre XXVIII du De vita beata. Aucune initiale ne marque la transition entre les deux textes.
F. 253-259v. [Seneca, De consolatione ad Marciam]. « Annei Lucii Senece ad Marciam de consolatione filii liber incipit (rubr., f. 252v) ». « Nisi te, Marcia, scirem tam longe de infirmitate muliebris animi …-… Felicem filium tuum, Marcia, qui ista jam novit » (éd. Waltz 1923, Dialogues III, p. 12-52). « Senece ad Marciam de consolatione liber explicit ».
F. 260-265v. [Seneca, De consolatione ad Helviam]. « Annei Lucii Senece de consolatione ad Helbiam matrem liber incipit. Capitulum primum (rubr.) ». « Sepe jam, mater optima, impetum feci consolandi te …-… in omne quod fuit futurumque est vadit omnibus seculis » (éd. Waltz 1923, Dialogues III, p. 59-89). « Annei Lucii Senece ad Helbiam matrem de consolatione liber explicit. Amen ».
F. 265v-283v. [Seneca, De ira I-III]. « Annei Lucii Senece de ira ad Novatum liber primus incipit. Rubrica (rubr.) ». « Exigisti a me, Novate, ut scriberem quemadmodum posset ira leniri …-… dum respicimus, quod aiunt, versamusque nos, immortalitas aderit ». (éd. Bourgery 1922, Dialogues I, p. 2-109). « Annei Lucii Senece ad Novatum de ira liber explicit ».
F. 283v-290v. [Seneca, De clementia, I-II]. « Annei Lucii Senece de clementia ad Neronem liber primus incipit. Rubrica (rubr.) ». « Scribere de clementia, Nero Cesar, institui ut quodam modo speculi vice fungerer …-… Videbit quidem ingenium qua ratione tractandum sit, quomodo in rectum prava flectantur » (Chaumartin 2005). « Annei Lucii Senece de clementia ad Neronem liber explicit ».
F. 290v-309v. [Seneca, De beneficiis]. « Annei Lucii Senece de beneficiis liber primus incipit. Rubrica (rubr.) ». « Inter multos et varios errores temere viventium inconsulteque nichil propemodum, vir optime Liberalis, dixerim …-… Non magni animi beneficium dare et perdere, hoc est magni animi perdere et dare » (éd. Préchac 1926-1927, I-II). « Annei Lucii Senece de beneficiis liber explicit ».
F. 309v-310v. [Ps. Seneca, De quatuor virtutibus cardinalibus (Martinus Bracarensis, De formula honestae vitae), incomplet de la fin]. « Annei Lucii Senece de quatuor virtutibus cardinalibus liber incipit. Rubrica (rubr.) ». « Quatuor virtutum species multorum sapientium sententiis diffinite sunt …-… Rumoribus, criminibus, suspitionibus minime crudelis credulus sed malignis potius quam per speciem simplicitatis ad nocendum aliq[uibus subripiunt …] ».
F. 311-314v. [Ps. Seneca, De copia verborum ad s. Paulum, incomplet du début (abrégé de Martinus Bracarensis, De formula honestae vitae, et florilège des Epistulae ad Lucilium]. « […] hos quoque cum dignitate sapientiae age, ut nec te gravet tanquam asperum nec contempnat tanquam vilem …-… Quicquid etatis retro est, mors tenet. Dum differtur, vita trancurit. Turpissima jactura est que per negligentiam fit » (éd. Fohlen 1980). « Explicit liber Senece de copia verborum ». Le ms. qui contient la version bâtarde C reprenant en, partie la Formula vitae honestae intégrale, avec une bonne quinzaine d'omissions, a reçu le sigle P 17. Le texte incomplet du début commence au par. 4.30 de la Formula intégrale (Folhen 1980, p. 160).
F. 314v-315v. [Ps. Seneca, De remediis fortuitorum, incomplet de la fin]. F. 314v. [Prologus]. « Incipit prologus super libro Senece de remediis fortuitorum casuum ad Galionem (rubr.) ». « Hunc librum composuit Seneca nobilissimus oratorum ad Galionem amicum suum contra omnes impetus et machinamenta fortune …-… liber autem iste et sensuum majestate et eloquii claritate et sentiarum brevitate refulget ». - F. 314v-315. [Texte]. « Annei Lucii Senece de remediis fortuitorum ad Galionem (rubr.) ». « Licet cunctorum carmina poetarum gremium tuum semper illustrent, aliquando deliberans hoc tibi opusculum …-… « De amissione pecunie. Sensus (rubr.) ». « Peccuniam perdidi. R. Nescis fortasse illa te perdidisse […] ». (éd. Haase 1895).
Data Source: Mandragore
Pour Claudia Rabel, le ms. originel (ms. Latin 8717 + ms. Latin 8055, p. 179-456) pourrait avoir appartenu à Pasquino Capelli, chancelier de Jean-Galéas Visconti, bibliophile et amateur d'auteurs antiques, qui possédait le ms. de Pétrarque illustré par le même artiste (Latin 6069 T). Après sa mort en prison en 1398, sa collection vint enrichir celle du duc de Milan (Rabel 2002, p. 13). Les découpages correspondent peut-être à d'anciennes marques de possession de Capelli que le duc de Milan aurait fait disparaître.
En mars 1403 (n. st.), Jean-Galéas Visconti, époux d'Isabelle de Valois († 1372), offrit le volume à son beau-frère Jean duc de Berry, comme l'atteste l'acte notarié du 10 mai 1404 enregistrant le don des joyaux, livres et ornements que le duc se proposait de donner à la Sainte-Chapelle de Bourges : « Item un grant livre en latin des Epistres de Seneque, de saint Pol et d'autres, ouquel sont contenuz pluseurs autres livres, escript de lettre lombarde ; et au commencement du secont fueillet a escript : Amico secreta sunt ; couvert de veluiau noir, a deux fermoers d'argent dorez, esmailliez aus armes du duc de Milan qui l'envoia audit monseigneur le duc de Berry ou mois de mars l'an dessus dit mil quatre cens et deux » (AD Cher 8 G 1452 ; Hiver de Beauvoir 1860, p. 88, n° 36 ; Rabel 2002, p. 7). L'incipit du 2e feuillet se lit au 2e f. de la table : « Amico secreta sunt revelanda ibidem ». Le manuscrit ne figure cependant pas au nombre des livres remis le 5 juillet 1406 à Arnoul Belin, premier trésorier de la Sainte-Chapelle de Bourges. Il n'est pas non plus répertorié dans les trois inventaires de la Librairie ducale qui nous sont parvenus (inv. 1402, 1413, 1416). Il servit de modèle pour l'exemplaire que le cardinal Jean Balue (1421-1491) fit copier.
Au XVIIe siècle, le ms. Latin 8717 se trouvait entre les mains de Jacques Auguste de Thou dont il porte l'ex-libris dans la bordure inférieure du f. 1 : « Jac. Aug. Thuani ». Le volume provenait-il de la collection de Pierre Pithouacquis vers 1596 par De Thou ? Le ms. Latin 8055 correspond bien à l'article 147 du catalogue de De Thou établi en 1617 par Pierre Dupuy. Le ms. Latin 8717 n'a pu être identifié de façon certaine à l'un des trois articles citant les Opera philosophica de Sénèque (art. 131, 133 et 134, cité par Rabel 2002, p. 22, n. 104). Le ms. était alors divisé en deux volumes.
Deux ans après la mort de Jacques-Auguste II de Thou (1677), la bibliothèque fut dispersée. Tandis que les imprimés étaient vendus à Jean-Jacques Charron, président de Ménars, la collection de manuscrits fut achetée par Jean-Baptiste Colbertpar l'intermédiaire d'Étienne Baluze : le ms. est mentionné dans le catalogue de la collection établi par Baluze à l'article 860 : « Junctarii de Sancto Germano Augustiani tabula in Senecam ; Albertini Musati argumenta super tragoedias Senecoe ; Ludus Senecoe de morte Claudii Coesaris ; Epistoloe et opuscula Senecoe ». Sa cote « Cod. Colb. 860 » est inscrite dans la bordure supérieure du f. 1.
En 1732, le manuscrit entra dans la Bibliothèque du roi avec les manuscrits de Colbert (Delisle 1868, I, p. 477-486).
Data Source: Biblissima
RDF exports to come…
You can view and manipulate this document directly on this site, compare it to others using the Mirador viewer, or drag and drop this icon into the IIIF viewer of your choice. Read more about IIIF