Charleville-Mézières. Bibliothèque municipale, Ms. 106

Codicological aspects

  • Parch., 8 ff. (le premier est collé au verso du plat supérieur et le dernier est numéroté I au crayon) + 1 f. (numéroté II au crayon) + 150 + 4 ff. (foliotés A-D), foliotation contemporaine de la main du texte du XIVe s., en chiffres romains de I à CL au bas du verso de chaque feuillet, 188 X 103 mm. Recueil de deux parties réunies au XIVe s., comme le prouvent la foliotation et la table du contenu au f. II v° (au crayon) de la main du XIVe s. :

    1 — XIVe s., f. II (au crayon) + f. I-CXXVI (f. CXXVI v° blanc), just. : 152 X 75 mm., 30 long. lignes, réglure à la mine de plomb effacée. Cahiers comportant de nombreux feuillets coupés avant la foliotation contemporaine : 18(+1), 28(+2), 38(-2), 4-58, 68(-2), 78, 88(-2), 9-108, 118(-1), 128, 136, 14-168, 178, avec quelques réclames (lacune au f. XX v°, la réclame ne correspond pas au texte suivant). Initiales bleues et rouges alternées, titres rubriqués certains seulement rehaussés de rouge à l’exemple de certaines formules d’explicit, initiale de chaque vers rehaussé de rouge, pieds de mouche bleus et rouges alternés. Table ancienne ajoutée en tête du premier cahier au f. II v° (au crayon) par le copiste de la première partie englobant aussi la seconde. Afin de retrouver certaines parties, des signets de peau de couleur rose ont été collés sur le bord extérieur de quelques folios. Les f. CXII à CXXVI ont été endommagés par les vers. Le f. CXX est mutilé d’une bonne moitié de sa largeur sur toute sa hauteur.

    2 — XIIIe s. (2e moitié), f. I (au crayon) + f. CXXVII-CL + f. A-D, just. : 142/147 X 75 mm., 2 col. aux f. CXXVII-CXXXI, long. lignes ailleurs, 42/48 lignes, réglure à la mine de plomb. Cahiers 1-38. Initiales bleues ou rouges ornées de filaments rouges parfois violets se prolongeant en marge. Commentaire de la même main selon un module plus petit que celui du texte.

    inc. : « mors facit nulli... » (f. II).

    expl. : «... aliter aduersum » (f. CXLIX v°).

    : « denter faciendo uel... » (f. CL).

    (Source : Persée - DER-IRHT, XLI)

Contents

Data Source: Persée - DER-IRHT, XLI

  • 1 — Verso du plat sup. + f. II (au crayon) : ‹INNOCENTIVS III papa, Sermones› (fragments).

    ~ f. I-VII : Carmen de contemptu mundi seu Ps. BERNARDVS CLARAEVALLENSIS, Carmen paraeneticum ad Rainaldum.

    titre : « Incipit liber de contemptu mundi ».

    inc. : « Cartula nostra tibi portat, dilecte, salutes... » (éd. cf. supra, Amiens, Bibl. mun. 221, f. 200).

    ~ f. VII-XLII v° : ‹Carmina et prouerbia›

    parmi lesquels :

    f. VII v°-XI : Facetus.

    titre : « Incipit Facetus ».

    inc. : « Cum nihil utilius humane credo saluti... » (éd. J. Morawski, op. cit. infra, p. 3-11 et 12-15 pour les variantes ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 3692).

    f. XI v°-XIV v° : ‹Carmen de contemptu mundi seu Chartula II (extraits).

    inc. : « In re terrena nichil est aliud nisi pena... » (éd. Auctores octo morales, Lyon, 1538, p. 48-65 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 9079).

    f. XXIV v°-XXV : ‹Ordinatio mensae›.

    inc. : Hec documenta sibi qui uult urbanus haberi... ».

    expl. : «... Priuetur mensa qui spreuerit hec documenta » (v. 49 — éd. dans un ordre différent, S. Glixelli, Les contenances de table (Romania, 47, 1921, p. 8, 28-30) ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 7497-7498).

    f. XXXVI ligne 25 et XXXVII v° ligne 16 : ‹Ps. HILDEBERTVS CENOMANNENSIS, Carmina›.

    1) De magistro Adamo.

    inc. : « Arbore sub quadam scribebat clericus Adam » (4 v. — éd. B. Hauréau dans Notices et extraits des manuscrits, 28, 2, Paris, 1878, p. 410 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 1410).

    2) De uinea euangelica.

    inc. : « Vinea culta fuit, cultores premia querunt... ».

    expl. : «... Aggrediamur opus certi de munere simus » (v. 6 — P. L., 171, col. 1440, qui n’édite que les 4 premiers vers seulement, cf. H. Walther, Initia carminum, n° 20357).

    f. XXXIX ligne 9 : ‹Hildebertvs Cenomannensis› Carmen 34 de decem plagis Egypti.

    titre : « Decem Plage Egypti ».

    inc. : « Prima rubens unda, ronarum plaga secunda » (5 v. — P. L., 171, col. 1436; éd. A. Brian Scott, Hildeberti Cenomannensis episcopi carmina minora, Leipzig, Teubner, 1969, p. 21 n° 34; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 14595).

    f. XXXIX v° ligne 4-XL : ‹Carmen : Conflictus uirtutum et uitiorum seu Rota pugnae moralis›, texte précédé de 2 vers :

    « In presente rota lis est durissima mota

    Que nulla sorte finem capiet nisi morte ».

    inc. : (en marge « Superbia ») : « Despicio miseros dum dicor maximus heros... » (45 v. — cf. H. Walther, Initia carminum, n° 4291 ; M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices, 1100-1500 A. D., Cambridge (Mass.), 1979, n° 1529).

    ~ f. XLIII-XLIV : ‹PETRVS PICTOR› Carmina (sigle Cc de L. Van Acker).

    1) f. XLIII-XLIII v° : Fides catholica de essentia diuina.

    titre : « Versus de essencia sancte Trinitatis ».

    inc. : « Esse quod est ex se Deus est, per quem datur esse... » (P. L., 171, col. 1417-1418, éd. L. Van Acker, op. cit. infra, p. 68-70 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 5550).

    2) f. XLIII v° : De trinitate : De fide catholica.

    titre en marge : « De fide catholica ».

    inc. : « Orthodoxa fides personas tres probat esse... » (éd. L. Van Acker, op. cit. infra, p. 69-70; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 13497).

    3) f. XLIII v°-XLIV : Versus de natali Domini.

    titre en marge : « De natali Domini Ihesu ».

    inc. : « Gaudeat omnis homo quia nos de sede paterna... » (éd. A. Boutemy, Quelques œuvres inédites de Pierre le Peintre (Latomus, 7, 1948, p. 68-69) ; éd. L. Van Acker, op. cit. infra, p. 77 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 7092).

    4) f. XLIV : De denario.

    titre en marge : « De denario ».

    inc. : « Denarii saluete mei per quos ego regno... » (v. 1-8, 15-16, 19-20, 25-26, 31-32, 39-44-48 — P. L., 163, col. 1014-1015 ; éd. L. Van Acker, op. cit. infra, p. 101-102 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 4247).

    ~ f. XLIV v° : ‹Carmen de nummo›.

    inc. : « In terris nummus rex hoc tempore summus... » (cf. H. Walther, Initia carminum, n° 9136).

    ~ f. XLIV v°-XLIX v° : Carmen : Miraculum Theophili.

    titre : « Incipit beate Marie miraculum de Theophilo ».

    inc. : « Mater sancta Dei, fuga noctis, origo diei

    Luminis etherei stella, memento mei,

    Scribere Theophilum mihi da pietatis asilum... ».

    expl. : «... Filius et flamen me tueatur amen.

    Explicit de Theophilo uersus » (v. 306 — cf. H. Walther, Initia carminum, n° 10768),

    ~ f. XLIX v°-L : ‹MARBODVS REDONENSIS, Carmen de differentia meritorum et locorum›.

    inc. : « Celum, terra, chaos, distinctio trina locorum... ».

    expl. : «... Nil Deus in nobis preter sua dona coronat » (v. 10 — éd. des 8 premiers vers, P. L., 171, col. 1675, XLV ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 2993).

    ~ f. L-L v° : ‹ABAELARDVS (Petrus)› Carmen de beata Maria.

    titre, marge droite : « De beata Maria ».

    inc. : « Lux orientalis et amica Dei specialis... ».

    expl. : «... Fac fore me iure, sine fine tue geniture. Amen » (v. 31 — éd. E. Du Méril, Poésies populaires latines du Moyen Age, Paris, 1847, p. 428-429; V. Cousin, Petri Abaelardi opera hactenus seorsim edita, 1, Paris, 1849, p. 329-330 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 10519, et M. Lütolf, Analecta Hymnica medie aeui... Register, 1, Munich, 1978, n° 16004; E. Albe, Des miracles de Notre-Dame de Roc-Amadour au XIIe s., Paris, 1907, p. 7-11

    J. Barrow, Ch. Burnett et D. Luscombe, A checklist of the Mss. containing the writings of Peter Abelard... (Rev. hist. textes, 14-15, 1984-1985, p. 270 n° 359) ignorent ce manuscrit).

    ~ f. L v°-LIII : Carmen de quinque gaudiis beatae Virginis Mariae.

    titre : « De quinque gaudiis beate Virginis Marie ».

    inc. : « O Virgo mundi spes, uita, salus, medicina... ».

    expl. : «... tu tamen esto sibi tutamen et alleuiamen [sic] Amen » (v. 157).

    ~ f. LIII : ‹Ordinatio mensae›.

    inc. : « Dum manducatis sal cultello capiatis... » (16 v. — éd. d’après ce manuscrit, J. Morawski (d’après E. Quillet), op. cit. infra, p. 125 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 4898).

    ~ f. LIII-LVI v° : ‹Carmina et prouerbia›

    inc. : « Post pisces, nuces, post carnes caseus aptus... » (cf. H. Walther, Proverbia, n° 22044).

    expl. : «... Plus cor contritum probat inque bono stabilitum

    Quam si compescis te semper ab omnibus escis » (cf. H. Walther, Initia carminum, n° 14202).

    ~ f. LVII-LXV : ‹ROGERIVS CADOMENSIS›, De contemptu mundi (extraits).

    titre, marge droite : « Anselmus, de monachis ».

    inc. : « Quid deceat monachum uel qualis debeat esse... ».

    expl. : «... Sola facit miserum, cetera pondus habent (v. 508)

    Explicit iste liber ero curis a modo liber

    Quem composuit beatus Anselmus de proposito monachorum » (P. L., 158, col. 687-706 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 15778).

    ~ f. LXV v°-LVI v° : ‹Carmina et prouerbia›

    parmi lesquels :

    f. LXV v°-LXVI : Carmina de laude cellae I-III.

    titre marge droite : « De laude celle ».

    1) inc. : « Vt rutilant stelle, sic fulgeat incola celle... ».

    expl. : «... Mortuus introrsum festinat ad yma deorsum » (v. 18 — autres mss. Charleville-Mézières, Bibl. mun. 63 (XIVe s.) ; Karlsruhe, Badische Landesbibliothek, « Augiensis » A VI. 36 papier, f. 164 ; éd. des 4 premiers vers d’après le manuscrit 63, Cat. gén. infra, p. 576; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 19868).

    2) inc. : « Cella quies mentis, fuga rixe, cura studentis... ».

    expl. : «... Si uis deliciis celestibus associari » (v. 16 — cf. H. Walther, Initia carminum, n° 2595).

    3) inc. : « Sit tibi cella placens pes tardus ad exteriora... ».

    expl. : «... Das uento paleas, in celo grana reponis » (v. 12 — cf. H. Walther, Initia carminum, n° 18335).

    f. LXVI : Epitaphium s. Brunonis.

    inc. : « Anno milleno quarto quoque si bene penses... ».

    expl. : «... Et tumulatus ibi cum summa pace quieuit » (v. 8 — cf. H. Walther, Initia carminum, n° 1195).

    ~ f. LXVI v°-LXXVIII v° : GVIDO (?), Carmen de uirtutibus et uitiis (extraits).

    titre : « De libro Guidonis ».

    inc. : « Nectaris imbre sui te Spiritus almus inundans... ».

    expl. : «... Detractor non sis. Proditor esse caue.

    Expliciunt quedam extractiones de libro Guidonis qui tractat de uirtutibus et uitiis » (cf. H. Walther, Initia carminum, n° 11712).

    ~ f. LXXVIII v°-LXXXIV : ‹Carmina et prouerbia›.

    inc. : « Omnis amans cecus, non est amor arbiter equus... » (cf. H. Walther, Initia carminum, n° 13346).

    expl. : «... Auro perficitur quicquid speratur iniquum » (cf. H. Walther, Proverbia, n° 1808).

    f. LXXXIV v°-XCIV : Ps. CATO, Disticha (cum commentario : Cato nouus) (extraits interpolés).

    titre : « Incipiunt quidam uersus de libro Cathonis et ejusdem glosis [sic] morales ».

    texte précédé d’un prologue en vers :

    inc. : « Hoc animaduertis quod crebro pectore uertis... ».

    expl. : «... Vultu uult hilari cum datur esca dari » (8 v.).

    (Cato nouus, liv. I) inc. f. LXXXIV v° ligne 9 : « Parca manus, labor assiduus designant habere... » (cf. H. Walther, Proverbia, n° 20642).

    expl. f. LXXXVI, ligne 17 : «... Ac tibi carus eris semper cum diues haberis » (v. 78).

    (liv. II) inc. ligne 18 : « Terre culturas forsan tu noscere curas... » (v. 1).

    expl. f. LXXXVII, ligne 21 : «... Durat namque parum possessio diuiciarum ».

    (Disticha, liv. I) inc. ligne 22 : « Plus uigila semper nec somno deditus esto... » (Dist. 2 — éd. M. Boas et H. J. Botschuyver, Disticha Catonis, Amsterdam, 1952, p. 35).

    expl. f. LXXXVIII v° ligne 1 : «... Cum labor in dampno est, crescit mortalis egestas » (Dist. 39).

    (liv. II) inc. ligne 2 : « Si potes ignotis etiam prodesse memento... » (Dist. 1).

    expl. f. LXXXIX v° ligne 20 : «... Dum uigilat sperat, per somnum cernit idipsum » (Dist. 31).

    (Cato nouus, liv. III) inc. ligne 21 : « Quisquis adesse uelis et carmen discere queris... » (v. 1).

    (Disticha, liv. III) expl. f. LXXXXI ligne 16 : «... Nec matrem offendas dum uis bonus esse parenti » (Dist. 24).

    (Cato nouus, liv. IV) inc. ligne 18 : « Despice ditari si uis in mente beari... » (cf. H. Walther, Proverbia, n° 5479 b).

    (Disticha, liv. IV) inc. ligne 20 : « Despice diuicias si uis animo esse beatus... » (Dist. 1).

    expl. f. LXXXXIIII ligne 16 : «... Fac discas, multa uita nescire doceri Expliciunt quidam uersus de Cathone » (Dist. 48, 2, éd. cit., p. 257).

    ~ f. LXXXXIIII-C v° : ‹Carmina et prouerbia›.

    inc. ligne 18 : « Infelix qui pauca nouit spernitque doceri... » (cf. H. Walther, Initia carminum, n° 9311).

    expl. lignes 5-6 : «... Non satis esse tutum mellitis credere uerbis

    Ex hoc melle solet pestis amara sequi » (cf. H. Walther, Proverbia, n° 18396).

    ~ f. C v°-CI : Carmen de VII peccatis mortalibus cum suis ramis seu Arbor uitiorum.

    titre : « Incipiunt VII peccata mortalia cum suis ramis ».

    inc. : « Mens excecatur que luxurie famulatur... » (en marge : « Mentis cecitas »).

    expl. : «... Nec male concepta mutabo, nec male capta » (v. 49; en marge « Perseuerantia in malo »).

    Le poème est suivi du distique :

    « Virtus, Ecclesia, clerus, demon, symonia

    cessat, turbatur, errat, regnat, dominatur » (cf. H. Walther, Initia carminum, n° 20594).

    ~ f. CI v°-CII v° : Carmen « Vado mori quia morte... ».

    inc. : « Vado mori quia morte quidem nil certius hora... » (68 v° — éd. F. W. E. Roth, Mittheilungen zur Literatur des Mittellateins (Romanische F orschungen, 6, 1888-1891, p. 41-42).

    ~ f. CII v° : S. Morandi abbatis Visio seu Epitaphium s. Bernardi.

    titre : « Epitaphium beati Bernardi ».

    inc. : « Mira loquor sed digna fide, Bernarde, quid hoc est? (16 v. — éd. G. M. Dreves et C. Blume, Analecta hymnica, 15, 1893, p. 239 n° 220 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 11071).

    ~ f. CIII-CVI v° : ‹PETRVS PICTOR›, Carmina.

    f. CIII : De excidio Romani imperii et magnificentia Catonis (extrait).

    titre cf. poème suivant.

    le prologue manque.

    inc. : « Roma potens quondam caput orbis, honor regionum... ».

    expl. : «... contestantur adhuc quanti fuit illa decoris » (v. 14 — éd. W. Wattenbach, Beschreibung einer Handschrift der Stadtbibliothek zu Reins (Neues Archiv, 18, 1893, p. 510-512 ; éd. L. Van Acker, op. cit. infra, p. 81-82 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 16858).

    f. CIII-CIV : Contra Simoniam.

    titre : « De Roma et de symonia ».

    inc. : « Vndique mundi stagna profundi turbine mota... » (v. 3 — éd. Boehmer, dans M. G. H., Libelli de lite, III, 1897, p. 708-710; v. 2, de l’éd. L. Van Acker, op. cit. infra, p. 87-90; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 19645).

    f. CIV-CVI : De egestate et fame et siti gulae.

    le prologue manque.

    titre : « De egestate, fame et siti ».

    inc. : « Omnibus asperior est hostibus hostis egestatis... » (éd. A. Boutemy, Quelques œuvres inédites de Pierre le Peintre (Latomus, 7, 1948, p. 55-58) ; L. Van Acker, op. cit. infra, p. 93-96; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 13292).

    f. CVI-CVI v° : De inopia mentis et fame et siti animae (extraits).

    titre : « De inopia mentis et fame et siti animi ».

    inc. : « Dicitur una fames mala dissimilisque priori... ».

    expl. : «... Mens quod uexatur semper, gula quod satiatur » (v. 1-26, 32, 43-44, 47-53 — éd. A. Boutemy, op. cit. supra, p. 58-60 ; L. Van Acker, op. cit. infra, p. 96-98 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 4431).

    ~ f. CVI v° : Antiphona : Alma Redemptoris mater (cf. U. Chevalier, Repertorium hymnologicum, n° 861, et M. Lütolf, Analecta hymnica medii aevi... Register, 1, Munich, 1978, n° 1497; H. Walther, Initia carminum, n° 797).

    f. CVI v°-CXXVI ligne 7 : Florilegium.

    titre : « Incipiunt quedam notabilia diuersorum auctorum ».

    ~ f. CVI v°-CVII v° : GALTERIVS DE CASTILIONE, Alexandreis.

    titre, en marge : « Alex‹andreis›.

    inc. : « Non eget exterius qui moribus intus habundat » (I, 103 — P. L., 209, col. 466 C ; éd. M. L. Colker, Galteri de Castellione Alexandreis (Thesaurus Mundi, 17), Padoue, 1978, p. 12).

    expl. : «... Eternum pre mente bonum, finemque timeret » (10, 434 — P. L., 209, col. 572 A ; éd. cit., p. 273).

    en marge : « Alex‹andreis› finit ».

    f. CVII v°-CVIII v° : OVIDIVS, Opera (extraits).

    titre en marge : « Ouidius ».

    inc. : « Flebile principium melior fortuna sequetur...» (Metamorphoses, 7, 518).

    expl. : «... Quam plus sunt pote plus sitiuntur aque » (Fasti, 1, 216).

    le texte est suivi du vers :

    « Et quidam dicit : labor improbus omnia uincit » (VERGILIVS, Georgica, I, 145-146).

    ~ f. CVIII v°-CIX v° : Pamphilus (De amore).

    titre en marge : « Pamfilus incipit ».

    inc. : « Non nisi colloquio cognoscimus intima cordis...» (v. 211 — éd. F. G. Becker, Pamphilus. Prolegomena zum Pamphilus (de amore) und kritische Textausgabe (Beihefte zum Mittellateinischen Jahrbuch, 9), Düsseldorf, 1972, p. 237).

    expl. : «... Cum dolor ad Dominum premia nulla refert » (v. 770 — éd. cit., p. 311).

    f. CX-CXI : Aesopvs, Fabulae.

    titre en marge : « Ysopus ».

    inc. : « Et nucleum celat arida testa bonum... ».

    expl. : «... Ius superat uires, sors aspera monstra amicos ».

    f. CXI ligne 11-ligne 25 : AVIANVS, Fabulae.

    titre en marge : « Auianus ».

    inc. : « Pauperior caueat sese sociare potenti...» (XI, 15).

    expl. : «... Quam qui corporeis enituere bonis » (XL, 12 — éd. A. Guaglianone, Aviani fabulae, Turin, Paravia, 1958, p. 23-71).

    f. CXI-CXI v° : MAXIMIANVS, Elegiae.

    titre en marge : « Maximianus ».

    inc. : « Maior enim mediis gratia rebus inest...» (I, 82).

    expl. : «... Est uite cunctis exitiique modus » (VI, 6).

    f. CXI v° : Versus.

    suivent sans séparation le texte précédent.

    : « Dulcius in solitis cantat philomena rubetis (MAXIMIANVS, Elegiae, II, 49).

    Asperius nichil est humili cum surgit in altum (== CLAVDIANVS, In Eutropium, I, 181 — cf. H. Walther, Initia carminum, n° 1576 et Proverbia, n° 1565).

    Sepius egregios immutant premia mores ».

    f. CXI v°-CXII : ‹VITALIS BLESENSIS, Geta›.

    suit sans séparation le texte précédent.

    inc. : « Vincit amor census et nummis cetera [sic] cedunt...» (15).

    suivi des v. 16, 270, 484.

    expl. : «... Nil poterit timido tutius esse fuga » (492 — éd. F. Bertini, Vitale di Blois, Geta. Commedie latine del XIIe e XIIIe secolo, III (Pubblicazioni dell’Istituto di filologia classica e medievale, 68), Gênes, 1980, p. 184, 214, 236).

    f. CXII : ‹Versus›.

    suivent sans séparation le texte précédent.

    : « Inquinat egregios adiuncta superbia mores » (= CLAVDIANVS, Panegyricus de quarto consulatu Honorii Augusti, 305; cf. H. Walther, Proverbia, n° 12466).

    « Nulla fides pietasque uiris qui castra sequuntur

    Lucanus dicit » (= LVCANVS, De bello ciuili, X, 407 ; cf. H. Walther, Proverbia, n° 18915).

    « Numero deus impare gaudet » (= VERGILIVS, Eclogae seu Bucolica, VIII, 75 ; cf. H. Walther, Proverbia, n° 19124).

    f. CXII : Ps. OVIDIVS, De uentre.

    titre en marge : « De uentre ».

    inc. : « O uenter quanto deturpas crimine mundum...» (v. 71 — éd. F. W. Lenz, Das pseudo-Ovidische Gedicht « De Ventre » (Maia, n. s., 11, 1959, p. 186).

    expl. : «... Quam satis et pauper curet adesse parum » (v. 182 — éd. cit., p. 194).

    f. CXII ligne 27-CXIII : Carmina.

    titre en marge : « De corona clericorum ».

    inc. : « Ad pugnam nos accingi tonsura figurat... » (cf. H. Walther, Initia carminum, n° 425)

    expl. : «... Commendat sanctis quod bene lingua docet ».

    ~ f. CXIII : ‹HRABANVS MAVRVS, De laudibus S. Crucis›.

    inc. : « Presul amate Deo, te, papa Gregorius, oro... ».

    expl. : «... Eterno Domino restituas precibus » (Dedicatio ad papam, v. 1-4 — P. L., 107, col. 140 ; IV, 1-4, éd. E. Duemmler, Poetae latini aevi carolini (M. G. H., Poet. lat. med. aevi, 2), Berlin, 1884, p. 161 ; cf. D. Schaller et E. Könsgen, Initia carminum, n° 12380).

    f. CXIII v°-CXIV v° : HORATIVS, Opera.

    titre en marge : « Oratius ».

    inc. : « Dimidium facti, qui bene cepit habet... » (Epistulae, I, 2, 40).

    expl. : «... Multa ferunt anni uenientes commoda secum » (De arte poetica, 175).

    suivi de 2 vers :

    « Sic uolo sic iubeo sit pro ratione uoluntas

    Vtimur exemplis ut non peiora supersint » (cf. H. Walther, Proverbia, n° 29559).

    en marge : « Oratius explicit ».

    ~ f. CXIV v° ligne 9-CXVIII ligne 2 : Carmina.

    inc. : « Si bona quis prebet, bonitas reddi sibi debet... ».

    expl. : «... Crux de praesepio de cruce tumba deum ».

    ~ f. CXVIII : Carmen : Conflictus uirtutum et uitiorum.

    titre : « VII uitia mortalia et VII uirtutes ».

    inc. : « Te docet in fastu casus ne summa petas tu... » (en marge : « Superbia »).

    expl. : «... Que sine luxu sum, Veneris detestor abusum » (en marge : « Virginitas ») suivi d’une conclusion de 2 v. :

    « Angelicus panis sanctorum uita perhennis

    Culpas indulge, uirtutum munera prebe » (v. 16).

    ~ — Carmen de quindecim signis ante iudicium.

    titre : « Versus continentes XV signa uentura ante diem iudicii ».

    inc. : « Scandit et ima petit mare, belua rugit et ardet... ».

    expl. : «... mota coequatur tellus uomit huius stupefactos » (v. 4).

    ~ f. CXVIII-CXIX : Carmina.

    inc. : « Zelus amor tibi sit m‹utatio s›it tibi zelus... » (cf. H. Walther, Initia carminum, n° 20903).

    expl. mutilé : «... Res uestri innuit que // ».

    f. CXIX v°-CXX v° : AESOPVS, Fabulae.

    titre en marge sup. : « Ysopus ».

    inc. : « Ne fortem societ fragilis uult pagina presens... ».

    expl. mutilé : « // lingua ».

    à la fin en marge droite : « Finit Ysopus ».

    ~ f. CXX v° ligne 10-CXXI : Carmina.

    inc. mutilé : « // cur et nota... ».

    expl. : «... Quam qui corporeis emicuere bonis ».

    ~ f. CXXI : ‹EVGENIVS TOLETANVS› Carmen I (Clavis n° 1236).

    titre : « Oratio » (add. du XVe s. : « Optima »).

    inc. : « Rex Deus immense quo constat machina mundi... » (P. L., 87, col. 359 ; éd. F. Vollmer, Fl. Merobaudis reliquiae, Blossii Aemilii Dracontii carmina, Eugenii Toletani episcopi carmina et epistulae (M. G. H., Auct. antiq., 14), Berlin, 1905, p. 232-233; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 16714 ; D. Schaller et E. Könsgen, Initia carminum, n° 14263).

    ~ f. CXXI v° : ‹IOHANNES FISCAMMENSIS, Oratio XI›.

    inc. : « Spes mea, Christe Deus, hominum tu dulcis amator... » (cf. H. Walther, Initia carminum, n° 18496).

    expl. (diffère) : «... Nunc Patris ad detram [sic] resides sine fineque regnas » (v. 8, P. L., 158, col. 798) suivi de l’invocation :

    « Qui me formasti tu miserere mei » (cf. Ps. 138, 5).

    ~ f. CXXI v° : Carmina.

    inc. : « Siste uagam mentem per deuia muta ruentem... ».

    expl. : «... Et si frangatur, pars quelibet exhibet agnum ».

    ~ f. CXXI v°-CXXVI v° : MATTHAEVS VINDOCINENSIS, Tobias.

    titre : « De libro Thobie ».

    inc. : « Alea fortune fortes examinat aurum... » (P. L., 205, col. 935 ligne 6; cf. H. Walther, Proverbia, n° 768).

    expl. : «... Imperium, resonet spiritus omnis, amen.

    Explicit Thobias » (P. L., 205, co:. 972).

    suivi de la sentence :

    « Dilige formosum dulcemque bonum generosum scilicet Christum ».

    ~ f. CXXVI v° : ‹Sententiae morales›.

    inc. : « Ille secundum carnem uiuit qui secundum se ipsum uiuit id est pergit... ».

    expl. : «... particeps demonum efficietur ».

    2 — f. CXXVII-CL v° : Ps. CATO, Disticha (cum commentario).

    ordre des livres : I f. CXXXI-CXXXVI v°, II f. CXXXVI v°-CXLII, III f. CXLII-CXLV, IV f. CXLV-CL v°.

    (prol. et comm.) inc. f. CXXVII col. 1 : « Cum animaduerterem. Liber iste apocriphus est quia actor istius libri ignotus est. Apocriphus dicitur ab apos quod est : uade... ».

    expl. f. CXXVII v° col. 2 : «... legere enim et non intelligere... seipsum despicit et seducit ».

    (Sententiae) inc. : « Itaque Deo supplica. Pro unico filio suo id est quolibet ad legendum et intelligendum sua documenta... ».

    expl. f. CXXX v° col. 1 : « Libenter ferto amorem... dyabolum uincit inimici dilectio ».

    (comm. liv. I) inc. : « Si Deus est animus etc. Hic incipit primus liber Cathonis et bene dicit primus quia sequitur secundus. Sunt enim IIIIor qui secundum IIIIor uirtutes cardinales susceperunt fundamenta...

    Principis cultum Domini tu dilige multum

    Qua bene cultura fruitur mens crimine pura » (Cato nouus, v. 1-2).

    expl. f. CXXXVI v° : « Dampsilis ad expensarum largitatem nos inuitat... ».

    ... At tibi carus erit semper dum diues haberis » (Cato nouus, v. 78).

    (comm. liv. II) inc. : « Telluris etc. Atendes [sic] quod Catho librum suum in IIIIor partes distinguit et ideo facit ne lectori fastidium generet...

    ... Terre culturas forsan cognoscere curas

    Ecce tibi Maro demonstrat carmine claro » (Cato nouus, v. 1-2).

    expl. f. CXLII : «... sollicitus durat qui semper uel frustra sompnia curat

    Nam quod homo sperat, sompnus sibi sepe reuelat » (Cato nouus, v. 71-72).

    (comm. liv. III) inc. : « Hoc quicumque. Hic incipit tercius liber Cathonis. Cum in premissis diffinitionibus multa precepta dederit, ne data et non intellecta nihil proficerent... ».

    ... Quisquis adesse uelis et carmen discere queris

    Cum monitis tutis dicam precepta salutis » (Cato nouus, v. 1-2).

    expl. f. CXLV : «... Esto bonus uere superis [corrigé : « super his] qui te genuere

    Nec spernas patrem nec uis offendere matrem » (Cato nouus, fin).

    (comm. liv. IV) inc. : « Securam. In hac quarta et ultima distinctione inuitat nos actor ad precepta sua intelligenda...

    ... Vitam securam qui uis et crimine puram

    Et quis seueris te morbus addere queris » (Cato nouus, v. 1-2).

    expl. f. CL : « Miraris. Catho finiturus opus excusat se quod tam breuiter locutus sit... et uobis omnibus quos sub persona filii sui instituere intendit

    Nullus miretur si nudum carmen habetur

    Mens paupertina coniunxit carmina bina » (Cato nouus).

    à la fin : « Explicit hic nato dans documenta Catho ».

    f. A-B-C-D : Themata sermonum (fragments).

Participant

Former owners

Formerly part of

Origin

  • Origine : 1-2 — chartreuse du Mont-Dieu (diocèse de Reims, arrondissement Sedan, Ardennes, d’après le contenu du manuscrit, notamment l’épitaphe de s. Bruno (f. LXVI) et le fait que la plupart des poèmes sont donnés, sans nom d’auteur. 1 — grosse écriture assez arrondie et régulière que l’on pourrait attribuer à Jean de Metz qui a copié, signé et daté, à la chartreuse du Mont-Dieu où il était moine, deux manuscrits contenant des extraits spirituels, Charleville, Bibl. mun. 87 en 1345 et 89, en 1346-1348 (cf. S. Collin-Roset, op. cit. infra, p. 33 et 33-34 n. 5 ; C. Samaran et R. Marichal, op. cit. infra, p. 47 et 49). 2 — grosse écriture pour le texte, très fine pour le commentaire, le copiste note au f. CL v° : « Hic liber est scriptus qui scripsit sit benedictus ».

    (Source : Persée - DER-IRHT, XLI)

Provenance

Data Source: Persée - DER-IRHT, XLI

  • Possesseur : 1-2 — chartreuse du Mont-Dieu d’après la cote ancienne de la bibliothèque suivie de l’ex-libris au f. de garde I : « N. XXXV Liber Montis Dei (XIVe-XVe s.). Autres ex-libris aux f. CL v° : « Liber Montis Dei ordinis Chartusiensis (XIVe s.), mention répétée au-dessous d’une main du XVe-XVIe s., f. de garde C v° : « Ex dono montis Dei ordinis Chartusiensis Remensis diocesis. Ave Maria gratia plena Dominus tecum » (XVe-XVIe s. ; une autre note au f. de garde C paraît être de la main d’un bibliothécaire du Mont-Dieu : « Dompnus Martinus Laudunensis qui scripsit epistulam ad Er‹› nouitium de Monte Dei fuit ad capitulum generale ordinis ‹› 20 iunii 1251. Vir iste et ‹›zelator // » ; deux noms, soit de possesseurs soit d’emprunteurs, sont inscrits au bas du f. CL v° : « Jehan Régnault (XVe s.), Charles de Mares (ou de Mons?) (XVe-XVIe s.) ; en bas, à gauche une main plus ancienne a noté une mention de prix : « III s‹olidos› » (XIVe s.).

Notes

Data Source: Biblissima

Bibliography

    • Cat. gén., in-4°, 5, Paris, 1879, p. 596-598
    • B. Hauréau, Sur les poèmes latins attribués à saint Bernard (Journal des Savants, 1882, p. 106-113, notamment 109) simple mention
    • J. Morawski, Le Facet en Françoys. Édition critique des cinq traductions des deux Facetus latins avec introduction, notes et glossaire (Société Scientifique de Poznan. Travaux de la commission Philologique, 2), Poznan, 1923, p. 125 (simple mention)
    • Ph. Delhaye, Florilèges médiévaux d’éthique (Dictionnaire de spiritualité, 5, Paris, 1964, col. 469) simple mention
    • C. Samaran et R. Marichal, Catalogue, 5, Paris, 1965, p. 642
    • L. van Acker, Petri Pictoris carmina nec non Petri de Sancto Audemaro librum de coloribus faciendis (Corpus Christianorum, Continuatio Medievalis, 25), Turnhout, 1972, p. lxxxix (description du contenu)
    • Y.-F. Riou, Quelques aspects de la tradition manuscrite des « carmina » d’Eugène de Tolède : Du « Liber Catonianus » aux « Auctores octo morales » (Rev. hist. textes, 2, 1972, p. 40)
    • S. Collin-Roset, Les manuscrits de l’ ancienne Chartreuse du Mont-Dieu (Ardennes) (Bibl. Éc. Ch., 132, 1974, p. 30, 33-34 n. 5)
    • F. Munari, Mathei Vindocinensis opera, I. Catalogo dei manoscritti, Rome, 1977, p. 39-40 (Storia e letteratura, 144).

Life cycle of this book

Data source