Angers. Bibliothèque municipale, Ms. 283

  • Other Form of the Shelfmark :
    • Angers, Bibliothèque municipale, 0283 (0274)
    • ANGERS, Bibliothèque municipale, 0283 (0274)
    • Angers. Bibliothèque municipale, 283 (274)
    • Angers. Bibliothèque municipale, Ms. 283
    • ANGERS, Bibl. mun. 283 (274)
    • Angers. BM, Ms. 283
  • Held at : Angers. Bibliothèque municipale
  • Languages : latin
  • Date of Origin :
  • Place of Origin :
  • Place of Origin (Note) :
    • France de l'ouest (Angers, abbaye Saint-Serge) (Source : Initiale)
  • Support Material : parchemin
  • Composition :
    • 090 pp.
  • Dimensions :
    • 313 x 200

Codicological aspects

  • Parch., XIe s. (entre 1066-1083), 90 pp. (foliotés d’une main moderne de 1 à 47 ; + pp. 70 bis, 80 bis, 80 ter et 85 bis blanches), 313 X 200 mm., just. : 230 X 145 mm., 29/31 long. lignes sauf p. 16-18, 31, 2 col., réglure à la pointe sèche. Cahiers : 18(-1), 2-68, non signés, sans réclames. Titres rubriqués ou rouges et bleus ; initiales alternativement bleues ou rouges. Pp. 28 et 29, alphabet grec en marge de droite dans le sens vertical.

    inc. : « Maius agenorei... » (p. 3).

    expl. : «... uerte beniuolum » (p. 88).

    : « sed hoc si... » (p. 89).

    (Source : Persée - DER-IRHT, XLI)

Contents

Data Source: Persée - DER-IRHT, XLI

  • ~ p. 1-10 : ‹Calendarium ad usum Sancti Sergii monasterii›.

    ~ p. 11-15 : ‹Liber de computo› (extraits).

    inc. : « Si uis inuenire terminum LXX tene semper lunam... ».

    p. 13 : « Legimus in epistolis grecorum quod post passionem apostolorum... » (P. L., 129, col. 1283 D).

    p. 14 : « Ianuarius, Augustus et December IIII nouas habent... » (op. cit., col. 1281 C).

    expl. : «... tercio nonas aprilis quater denam finies ».

    ~ p. 16-22 : ‹Hymni›.

    p. 16 titre : « Oratio ad sanctam Mariam ».

    inc. : « Imperatrix reginarum

    Et saluatrix animarum... » (éd. J. Mone, Lateinische Hymnen des Mittelalters aus Handschriften, 2, Fribourg-en-Brisgau, 1854, p. 421-422 n° 604 ; J. Werner, Beiträge zur Kunde der lateinischen Literatur des Mittelalters..., Aarau, 1905, p. 120 n° 298 ; G. M. Dreves et C. Blume, Ein Jahrtausend lateinischer Hymnendichtung..., 2, Leipzig, 1909, p. 284; G. M. Dreves et C. Blume, Analecta Hymnica, 20, p. 154 et 247 ; cf. U. Chevalier, Repertorium hymnologicum, n° 8491 ; H. Walther, Initia carminum, n° 8781).

    p. 16-18 : ‹EVSEBIVS ANDEGAVENSIS›, Oratio ad sanctam Mariam.

    titre : « Item alia oratio ad sanctam Mariam ».

    inc. : « O regina reginarum

    Summum decus feminarum... » (éd. G. M. Dreves et C. Blume, Analecta hymnica, 48, 1905, p. 80-81 ; H. Barré, Prières anciennes de l'Occident à la mère du Sauveur, Paris, 1963, p. 147-148; cf. U. Chevalier, Repertorium hymnologicum, n° 30966).

    p. 19 : « Item alia oratio ad sanctam Mariam ».

    inc. : « Maria mater Domini

    Aeterni Patris Filii... » (éd. G. M. Dreves et C. Blume, Analecta Hymnica, 4, p. 47 ; 14, p. 110 ; 23, p. 77 ; cf. U. Chevalier, Repertorium Hymnologicum, n° 11108 ; H. Walther, Initia carminum, n° 10684).

    p. 19-20 : ‹BOETHIVS, Consolatio Philosophiae› (Clavis n° 878, extrait).

    titre : « Oratio ad maiestatem Domini ».

    inc. : « O qui perpetua mundum ratione gubernas... ».

    expl. : «... Principium nector, dux, semita, terminus idem » (III, metrum 9 — éd. L. Bieler, Anicii Manlii Seuerini Boethii Philosophiae consolatio (Corpus Christianorum, Series Latina, 94, 1), Turnhout, 1957, p. 51-52 ; cf. U. Chevalier, Repertorium hymnologicum, n° 30933 ; H. Walther, Initia carminum, n° 12922).

    p. 21-22 : ‹BERENGARIVS TVRONENSIS› Oratio.

    titre : « Oratio ad crucifixum ».

    inc. : « Iuste iudex Ihesu Christe regum rex et domine... » (éd. J. Mone, op. cit., 1, 1853, p. 359-360; G. M. Dreves et C. Blume, Ein Jahrtausend lateinischer Hymnendichtung..., 1, Leipzig, 1909, p. 176; cf. U. Chevalier, Repertorium Hymnologicum, n° 9910; H. Walther, Initia carminum, n° 9997).

    p. 22 : ‹EVSEBIVS ANDEGAVENSIS›, Oratio ad Sanctum Spiritum Paraclytum.

    inc. : « Consolator miserorum... » (éd. G. M. Dreves et C. Blume, Analecta hymnica, 48, 1905, p. 79-80 ; cf. U. Chevalier, Repertorium hymnologicum, n° 3812).

    ~ p. 22 : ‹De legitimis ieiuniis›.

    suit sans séparation le texte précédent.

    (titre) « Hic quatuor legetima ieiunia sunt descripta ».

    inc. : « Primum est legetimum ieiunium in mense martio in XL, in prima ebdomada IIII... ».

    expl. : «... In hieme quartum in plena ebdomada ante Natale Domini » (6 lignes).

    ~ p. 22-23 : Ps. BEDA, Prognostica temporum (remaniement).

    titre : « Incipit supputatio quam supputauit Ezras propheta in templo Salomonis in Ierusalem ».

    inc. (p. 23) : « Si prima feria id est die dominico kalendȩ ianuarii fuerint, hiems erit bona... ».

    expl. : «... domus plurimae cremabuntur et multi egrotabunt » (cf. P. L., 90, col. 951).

    ~ p. 23-26 : Annales Andegauenses.

    titre : « Compotus annorum ab initio mundi ».

    inc. : « OROSIVS. Sunt ab Adam primo homine usque ad Nimum regem magnum... » (OROSIVS (PAVLVS), Historia aduersus paganos (extrait I, 1 § 5 — P. L., 31, col. 669 B ; C. Zangemeister, Pauli Orosii Historiarum aduersum paganos libri VII. Accedit eiusdem Liber Apologeticus (Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum, 5), Vienne, 1882, p. 6).

    expl. : «... et Willelmus comes Normannorum post cruentum bellum cum gente Anglorum semetipsum eleuauit in regem ».

    ~ p. 27-28 : ‹De die, nocte et hebdomada›.

    inc. : « Dies uulgaris solis presentia super terras qui proprie XXIIIIor horis impletur... ».

    expl. : «... annum uero iubeleum [sic] id est libertatem uocantes ».

    ~ p. 28 : Orationes ad Beatam Virginem.

    titre : « Lectiones III de sancta Maria ».

    inc. : « Sancta Maria Virgo uirginum, mater et filia... » (éd. J. Leclercq, dans Ephemerides Liturgicae, 72, 1958, p. 296-297 reproduit par H. Barré, op. cit. supra, p. 176, n. 15).

    ~ — EVGENIVS TOLETANVS, Carmen 3 de mentis humanae mutabilitate.

    titre : « VERSVS EVGENII de mentis humanae mutabilitate ».

    inc. : « Nescia mens nostri fixum seruare tenorem... » (P. L., 87, col. 360; éd. F. Vollmer, Fl. Merobaudis reliquiae Blossii Aemilii Dracontii carmina Eugenii Toletani episcopi carmina et epistulae (M. G. H., Auct. antiq., 14), Berlin, 1905, p. 234 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 11737 ; D. Schaller et E. Könsgen, Initia carminum, n° 10168).

    ~ p. 28-29 : ‹Fvlbertvs Carnotensis›, Carmen 140 de perfectione castitatis.

    titre : « DE PERFECTIONE CASTITATIS ».

    inc. : « Sex gradibus consummatur perfectio casta... » (P. L., 141, col. 349; éd. F. Behrends, The letters and poems of Fulbert of Chartres (Oxford Medieval Texts), Oxford, 1976, p. 250; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 17600 ; D. Schaller et E. Könsgen, Initia carminum, n° 14970).

    ~ p. 29 : ‹EVGENIVS TOLETANVS› Carmen 70 (23) ad Iohannem.

    titre : « Ad Iohannem ».

    inc. : « O IO — uersiculos nexos quia despicis — hannes... ».

    expl. incomplet : «... Nos pas-lanigere ducunt ad pascua-tores » (v. 7 — P. L., 87, col. 366; éd. cit., supra, p. 262 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 12702 ; D. Schaller et E. Könsgen, Initia carminum, n° 10909).

    p. 29-31 : Ps. AVSONIVS, Septem sapientum sententiae.

    titre : « SEPTEM SAPIENTIVM SENTENTIAE SEPTENIS VERSIBVS EXPLICATAE ALIQVAE IPSORVM EST OBSERVATVM VT BINI ultimi uersus per antitheta finiantur » (éd. R. Peiper, Decimi Magni Ausonii Burdigalensis opuscula, Leipzig, Teubner, 1886, p. 406-408 ; cf. supra, Angers, Bibl. mun. 185 (177) et 278 (269).

    — p. 31 : ‹Ps. CYPRIANVS›, De duodecim abusiuis saeculi (Clavis n° 1106, extrait).

    titre : « DVODECIM ABVSIVA ».

    inc. : « Sapiens sine operibus senex inreligiosus [sic]... ».

    expl. : «... populus sine lege » (1res lignes de la préf. — éd. W. Hartel, S. Thasci Caecili Cypriani opera omnia (Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum, 3, pars 3), Vienne, 1871, p. 152) ; H. M. Rochais, Une collection de textes divers de s. Bernard dans le manuscrit Tours 343 (Recherches de Théologie ancienne et médiévale, 29, 1962, p. 153) ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 17280).

    ~ p. 31-32 : Altercatio Hadriani Augusti et Epicteti philosophi (Clavis n° 1155 f, recension B, ms. B de Daly et Suchier).

    titre : « Disputatio Adriani Augusti et Epicteti philosophi ».

    inc. : « Adrianus dixit : quid est aurum?... (éd. L. W. Daly et W. Suchier, op. cit. infra, p. 112-113).

    32-44 : PVBLILIVS SYRVS, Sententiae (famille Σ de Giancotti).

    titre : « SENTENTIAE SENECAE PER alphabetum dignae memoria ».

    inc. : « Auxilia humilia firma consensus facit (Sent. 4)... ».

    les sentences et proverbes suivants manquent : Sent. 5, 35-43, 54, 62-63, 73, 75, 79-84, 91, 98, 102, 106-122, 126, 130, 137, 139-146, 148, 153, 162-165, 168, 171, 179, 181, 186-188, 191, 193, 198, 202, 205, 209, 216-217, 220, 224-229, 244-245, 248, 252, 260, 263-291, 300-308, 314, 316, 321, 325, 331, 333, 337, 341-376, 381, 387-653 ; Prov., 24-26, 31, 35, 58-59, 63, 72, 80, 89, 96, 105, 112, 122, 126, 131, 133, 145-146.

    nombreuses variantes et deux additions :

    p. 37, ligne 5 : « Homo sapiens tacebit usque ad tempus » (Eccli. 20, 7).

    p. 40, ligne 7 : « Nulla pestis peior quam familiaris inimicus » (non identifiée ; cf. BOETHIVS, Consolatio Philosophiae, III, prosa 5, 14 : « quae uero pestis efficacior ad nocendum quam familiaris inimicus » — éd. L. Bieler, Anicii Manlii Seuerini Boethii Philosophiae consolatio (Corpus Christianorum, Series Latina, 94), Turnhout, 1957, p. 45).

    expl. : «... Zelari autem hominibus uiciosum est » (Prov. 149 — éd. E. Woelfflin, Teubner, Leipzig, 1869, p. 65-113).

    ~ p. 44-62 : ‹Interrogationes theologicae›.

    suivent sans séparation le texte précédent.

    inc. : « In primis quȩrendum est utrum Deus Trinitas sit et quibus testimoniis approbetur. R‹esponsio› : Principium Geneseos... ».

    expl. : «... septies ultio dabitur pro Cain, pro Lamech uero septuagies septies ».

    ~ p. 62 (add. du XVe s.) : Hymnus « Veni Creator ».

    titre : « Ymnus ».

    inc. : « Veni Creator Spiritus

    Mentes tuorum uisita... » (éd. G. M. Dreves et C. Blume, Analecta hymnica, 50, p. 193; cf. U. Chevalier, Repertorium hymnologicum, n° 21204).

    ~ p. 63-66 : ‹MANEGOLDVS LVTEBACENSIS seu Ps. BEDA VENERABILIS, Commentarius in Psalmos› (Clavis n° 1384, extrait).

    inc. : « In primo libro Paralipomenon legitur cum propheta Dauid... ».

    expl. : «... laudes Deo uniuersitas spiritum predicat. Amen » (1re préface seulement — P. L., 93, col. 477-478).

    ~ p. 66-70 : ‹Ps. BEDA, Interpretatio psalterii artis cantilenae› (Clavis n° 1384).

    inc. : « Psalterium est, ut Ieronimus ait : in modum deltae... ».

    expl. inachevé : «... sonum delectabili collatione restituunt » (P. L., 93, col. 1099-1102 C).

    ~ p. 71-78 : ‹De psalterio› (extrait).

    inc. : « Quamuis ordo psalmorum qui michi magni sacramenti uidentur continere... ».

    expl. : «... et coniungi sensum ubi diapsalma interponitur ».

    ~ p. 78-79 : ‹Sermo›.

    titre : « DE EO QVOD SCRIPTVM EST omnis qui natus est ex Deo non peccat » (I Ioan. 5, 18).

    inc. : « In quantum Deo nostro fide, spe et caritate conuectimur... ».

    expl. : «... quam cum plagas peccatorum nostrorum confitendo et poenitendo sanamus ».

    ~ p. 79-85 : AVGVSTINVS, Opera (extraits).

    p. 79-80 : titre : « Augustinus ».

    inc. : « De [sic] peccatis hominum quae sola inusitata exhorrescimus... » (Enchiridion ad Laurentium seu De fide, spe et caritate, 21 § 80 ; Clavis n° 295 — éd. M. P. J. Van Den Hout, Sancti Aurelii Augustini. De fide rerum inuisibilium, Enchiridion ad Laurentium de fide et spe et caritate... (Corpus Christianorum, Series Latina, 46), Turnhout, 1969, p. 94).

    expl. : «... etiam nonquam reconciliatur quia nunquam moritur Deus » (De adulterinis coniugiis, II, 5 ; Clavis n° 302 — éd. I. Zycha, Sancti Aureli Augustini, De fide et symbolo, de fide et operibus... » (Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum, 41), Vienne, 1900, p. 386).

    p. 80 : titre : « Augustinus ».

    (texte) : « Homo qui prosperis rebus proficit, asperis quid profecerit discit. Cum enim mutabilium bonorum adest copia non in eis confidit sed cum substrahuntur agnoscit, utrum eum non cȩperunt quia plerumque » (La fin de la page et les 2 pages suivantes sont blanches ; De uera religione, 47 § 92, Clavis n° 264 — éd. K.-D. Daur, De uera religione liber unus (Corpus Christianorum, Series Latina, 32), Turnhout, 1962, p. 247-248).

    p. 81-85 : titre : « Oratio Sancti Augustini ».

    inc. : « Vniuersitatis conditor presta mihi primum... ».

    expl. : «... et dignum habitatione beatissimi regni tui Amen » (Soliloquia, I, 2-6; Clavis n° 252 -P. L., 32, col. 869-872).

    ~ p. 86-90 : ‹EVSEBIVS ANDEGAVENSIS, Hymni›.

    p. 86 : Oratio ad sanctos angelos.

    titre : « ORATIO AD SANCTOS ANGELOS ».

    inc. : « Summe potentissimeque

    Caelestis militiae... » (éd. G. M. Dreves et C. Blume, Analecta hymnica, 48, 1905, p. 82 ; cf. U. Chevalier, Repertorium hymnologicum, n° 41111).

    — Oratio ad s. Patriarchias et s. Iohannem.

    titre : « ORATIO AD SANCTOS PATRIARCHAS et sanctum Iohannem ».

    inc. : « Excellentes patriarchae

    et prophetae prouidi... » (éd. cit., p. 82; cf. U. Chevalier, Repertorium hymnologicum, n° 26297).

    p. 86-87 : Oratio ad s. Petrum apostolum.

    titre : « ORATIO AD SANCTVM PETRVM APOSTOLVM ».

    inc. : « O Princeps apostolorum

    regni Dei clauiger... » (éd. cit., p. 82-83; cf. U. Chevalier, Repertorium hymnologicum, n° 39528).

    — Carmen in honore s. Stephani.

    titre : « ORATIO AD SANCTVM STEPHANVM ».

    inc. : « Sancte Dei preciose

    prothomartyr Stephane... » (éd. cit., p. 83-84, cf. U. Chevalier, Repertorium hymnologicum, n° 18461).

    p. 87-89 : Oratio ad s. Mauritium sociosque eius.

    titre : « ORATIO AD SANCTVM MAVR‹I‹TIVM sociosque eius ».

    inc. : « Thebae sancte legio

    Choro iuncta angelico... » (éd. cit., p. 84-85; cf. U. Chevalier, Repertorium hymnologicum, n° 33996).

    — Oratio ad ss. Nazarium et Celsum et Geruasium et Protasium.

    titre : « ORATIO AD SANCTOS NAZARIVM ET CELSVM ET Geruasium et PROTASIVM ».

    inc. : « O Nazari Nazareni

    Nazaree Domini... » (éd. cit., p. 85, cf. U. Chevalier, Repertorium hymnologicum, n° 30761).

    — Oratio ad s. Symphorianum.

    titre : « ORATIO AD SANCTVM SIMPHORIANVM ».

    inc. : « Qui iuuenculus antiquam

    Christo paris Eduam... » (éd. cit., p. 86; cf. U. Chevalier, Repertorium hymnologicum, n° 16435).

    p. 89-90 : Oratio ad s. Martinum.

    titre : « ORATIO AD SANCTVM MARTINVM ».

    inc. : « Margarita sacerdotum

    Martine sanctissime... » (éd. cit., p. 86 ; cf. U. Chevalier, Repertorium hymnologicum, n° 29387).

    — Oratio ad s. Maurilium.

    titre : « ORATIO AD SANCTVM MAVRILIVM ».

    inc. : « Quamuis sanctorum ultimo

    ponaris in catalogo... » (éd. cit., p. 86-87; cf. U. Chevalier, Repertorium hymnologicum, n° 32230).

Text in this manuscript

Data Source: Initiale

Illuminations and decoration

Participants

Former owner

Formerly part of

Origin

  • Origine : Angers, abbaye Saint-Serge, d’après le calendrier à son usage p. 1-10 de la main du copiste, dont le nom est Robertus Bufus selon une mention portée p. 5 par une main plus récente à la date du 3 des ides de juillet (13 juillet) : « obiit Rotbertus Bufus qui scripsit hunc librum ». Au 3 des ides de juin (11 juin) p. 4, on lit : « Obiit Geruasius monachus frater Rotberti » et au 3 des nones de juillet (5 juillet) p. 5, Robertus Bufus signale de sa propre main le décès de sa mère : « Obiit Richeldis, mater Rotberti Geruasii monachorum » ; écriture ronde verticale et soignée.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XLI)

Provenance

Data Source: Persée - DER-IRHT, XLI

  • Possesseur : abbaye Saint-Serge (cf. Origine) ; Toussaint-Grille (cf. Cat. gén., p. 281).

Notes

Data Source: Biblissima

Data Source: Initiale

  • P. 1-10 : calendrier ; p. 86 : Augustinus, "Excerpta". L'obit du copiste (13 juillet) : "Obiit Rotbertus Bufus qui scripsit hunc librum".

Bibliography

    • Cat. gén., 31, Paris, 1898, p. 280-281
    • L. W. Daly et W. Suchier, Altercatio Hadriani Augusti et Epicteti philosophi (Illinois Studies in Language and Literature, 24), Urbana, Univ. of Illinois Press, 1939, p. 111
    • F. Giancotti, Ricerche sulla tradizione manoscritta delle sentenze di Publilio Siro, Messine-Florence, 1963, p. 102-103 et 173
    • J. Vezin, Les « scriptoria » d’Angers au XIe siècle (Bibliothèque de l’École des Hautes Études. IVe section-Sciences Historiques et Philologiques, 322), Paris, Champion, 1974, p. 13, 21 n. 31, 71 n. 60, 95-96, 113, 123 n. 9, 295-296 (avec bibliographie), pl. 49 = p. 82
    • C. Samaran et R. Marichal, Catalogue, 7, Paris, 1984, p. 29, pl. XIX = p. 26
    • B. Munk Olsen, L’étude des auteurs classiques, 2, 1985, p. 383 n° [C. 5]
    • C. Jeudy et Y.-F. Riou, Notes, p. 315.
  • Auguste MOLINIER, Angers (CGM 31), Manuscrits 1-1928, 1898 (Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques de France)
  • Charles SAMARAN (éd.), Robert MARICHAL (éd.), Catalogue des manuscrits en écriture latine portant des indications de date, de lieu ou de copiste, tome VII, Ouest de la France et Pays de Loire, Paris, CNRS, 1984
  • Jean VEZIN, Les scriptoria d'Angers au XIe siècle, Paris, Champion, 1974

Life cycle of this book

Data sources