Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Vat.lat.3324

Biblissima authority file: https://data.biblissima.fr/entity/Q98131

Codicological aspects

  • Parch., XIe-XIIe s., sauf f. 112v°-114v° du XIIIe s., f. 110v°-111v° du XVe s., 4 + 114 + 3 ff. (foliotation en chiffres romains), 280 x 190 mm. Au début de chaque livre, initiale peinte parfois zoomorphe (f. 1, 48v°, 85). Corrections marginales et interlinéaires de plusieurs mains contemporaines et postérieures, dont celle d’Antonio Costanzi (cf. A. Campana, op. cit. infra, p. 252).

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Contents

Data Source: Persée - DER-IRHT, XXI

  • f. 2: //Aulo Gabinio

    f. 1-111v°: Caesar, Commentarii (ms. h de Meusel et Nipperdey, U des autres éditeurs).

    f. 1-55: De bello Gallico (classe β).

    titre: «De bello gallico G. Iull. Caes. INCIPIVNT LIBRI GAII IULII CAESARIS BELLI GALLICI DE NARRATIONE TEMPORVM » .

    f. 48v°: «GAI IVLII CAESARIS BELLI GALLICI LIB‹ER› VII EXPL‹ICIT› FELICIT‹ER› IVLIVS CELSVS CONSTANTINVS V. C. RELEGI. HIRTII PANSAE LIB‹ER› BELLI GALLICI VIII INCIP‹IT› FELICIT‹ER› ».

    expl.: «... disceptandi quam belligerandi. HIRCII PANSȨ RERVM GESTARVM BELI [sic] GALLICI IVLII CȨSARIS PONT‹TIFICIS› LIB‹ER› VIII EXPL‹I›C‹IT› FELITER [sic]. IVLIVS CELSVS CONSTANTINVS V. C. RELEGI TANTVM ».

    f. 55-85: De bello ciuili.

    titre: «INCIP‹IT› LIB‹ER› VIIII BELLI CIVILIS ».

    à la fin: «GAI CȨSARIS BELLI CIVIL‹IS› LIBER III EXPL‹I›C‹IT› FELICIT‹ER› ».

    f. 85-95: De bello Alexandrino.

    titre: «INCIP‹IT› BELLVM ALEXANDRINVM ».

    à la fin: «GAI CȨSARIS LIB‹ER› BELLI ALEXANDRINI EXPL‹ICIT› FELICIT‹ER› ».

    f. 95-106v°: De bello Africano.

    titre: INCIP‹IT› BELLVM AFRICANVM ».

    à la fin: «GAI CAESARIS BELLVM AFRICANVM EXPL‹I›C‹IT› FELICIT‹ER› ».

    f. 106v°-111v°: De bello Hispaniensi.

    titre: «INCIPIT BELLVM HISPANIENSE ».

    f. 110v°, expl. inachevé: «... nunciauerunt quod Pompeium» (36, 1).

    le texte a été complété par une main du XVe s. qui, selon A. Campana, op. cit. infra, serait celle d’Antonio Costanzi.

    expl.: «... laudibus et uirtute. Finis ».

    ~ f. 111v°-112 (add. du XIIe s.): ‹Inventarium bibliothecae S. Martini Masciacensis›.

    (éd. L. Delisle, op. cit. infra, p. 441-443; éd. partielle M. Gitlbauer, op. cit. infra, p. 419; cf. T. Gottlieb, Ueber mittelalterliche Bibliotheken, Leipzig, 1890, réimp. Graz, 1955, p. 121, n° 332).

    ~ f. 112 (add. XIIe s.): ‹Diplomata abbatum Masciacensium Bosonis (ca. 1185-1190) et Gauterii (ca. 1160)›.

    (éd. M. Gitlbauer, op. cit. infra, p. 418).

    ~ f. 112v°-114v° (add. XIIIe s.): ‹Sequentiae cum neumis, Carmina et Hymni›.

    f. 112v°: Adamvs de Sancto Victore (?), De Natiuitate domini.

    inc.: «Splendor patris et figura Se conformans homini... » (éd. M. Gitlbauer, op. cit. infra, p. 424-425; C. Blume et M. Bannister, op. cit. infra, p. 154-155 n° 100).

    - De natiuitate Dominis.

    inc.: «Nato nobis salvatore Celebremus cum honore... » (éd. M. Gitlbauer, op. cit. infra, p. 426-427; C. Blume et M. Bannister, op. cit. infra, p. 155-156 n° 101).

    f. 113: In die Paschalis.

    inc.: «Morte Christi celebrata Adest nobis dies grata... » (éd. M. Gitlbauer, op. cit. infra, p. 420-422; G. M. Dreves, Liturgische Prosen des Mittelalters, Erste Folge, Leipzig, 1890 (Analecta hymnica, 9), p. 33 n° 30).

    f. 113-113v°: De sancta Agnete.

    inc.: «Animemur ad agonem. Recolentes passionem... » (éd. C. Blume, op. cit. infra, p. 60-62 n° 50).

    f. 114: Adamvs de Sancto Victore (?), De Beata Maria Virginae.

    inc.: «Salue, mater saluatoris, Vas electum, uas honoris... » (éd. C. Blume et M. Bannister, op. cit. infra, p. 383-386, n° 245).

    f. 114v°: ‹Carmen›.

    inc.: «Ver pacis aperit telluris gremium... » (éd. W. Wattenbach, Die Anfänge lateinischen Profaner Rythmen des Mittelalters dans Zeitschrift für deutsche Altertum, 15, 1872, p. 504); cf. H. Walther, Initia carminum..., n° 20133).

    f. 114v°: ‹Responsorium cum neumis›.

    inc.: «Congregati sunt, deus, adenorandum [sic] me seductores... ».

    expl.: «... respice, Deus meus, in adiutorium me. Amen».

Former owners

Formerly part of

Origin

  • Origine: française, f. 1-110v° et 112v°-114v°, écritures carolines régulières de différents modules; les f. 110v°-111v° sont une addition du XVe s. de la main d'Antonio Costanzi.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Provenance

Data Source: Persée - DER-IRHT, XXI

  • Possesseurs: l’abbaye bénédictine de Saint-Martin de Massay (dioc. de Bourges), donc l'ex-libris se lit encore partiellement au f. 114v°: «Sci Martini...»; le volume se trouvait encore en France au début du XVe s.: on déchiffre partiellement, au f. 114v°, une note en français (des comptes de blanchisserie) datant de cette époque; Giovanni Tonsi († 1482) évêque de Fano depuis 1445, dont l'ex-libris se lit au f. 114v°: «R‹eueren›di domini d. Io‹hannis› de Tonss‹is› dei gratia ep‹iscop›i fane‹n›ssis de or‹din›e minorum assumpti »; Antonio Costanzi († 1490) racheta le manuscrit à la mort de Giovanni Tonsi et annota le texte du De bello Hispaniensi, d’après A. Campana, op. cit. infra, 1950; Achille Estaço, selon P. de Nolhac (op. cit. infra, p. 264-266); Fulvio Orsini († 1600).

Notes

Data Source: Bibale

  • Caesar, Opera.

Data Source: Biblissima

  • E. Pellegrin, Les manuscrits classiques latins de la Bibliothèque Vaticane. Tome III, 2ème partie. Fonds Vatican latin, 2901-14740, éds A.-V. Gilles-Raynal, F. Dolbeau, J. Fohlen, Y.-F. Riou, J.-Y. Tilliette, avec la coll. de M. Buonocore, P. Scarcia Piacentini et P.-J. Riamond, Paris, 2010, p. 258 (https://www.persee.fr/doc/dirht_0073-8212_2010_cat_21_32)

Bibliography

    • L. Delisle, Le Cabinet des manuscrits de la Bibliothèque nationale, 2, Paris, 1874, p. 383 et 441-443
    • M. Gitlbauer, Philologische Streifzüge, Fribourg-en-Brisgau, 1886, p. 76, 108-109, 116 et 417-428
    • P. de Nolhac, La bibliothèque..., Paris, 1887, p. 226-227, 265-266 et 359v°, n° 18
    • F. Ramorino, Il Cesare Riccardiano 541 (Riv. filol. e istr. class., 18, 1890, p. 250-285)
    • H. Meusel et F. Ramorino, De Caesarianis codicibus Riccardiano 541 et Vaticano 3324 (Ursiniano) (Riv. filol. e istr. clas., 19, 1891, p. 127-133)
    • A. Klotz, Die Caesarüberlieferung (Rhein. Mus., N. F. 64, 1909, p. 225 et 234)
    • E. M. Bannister, Monumenti Vaticani di paleografia musicale latina, 1, Leipzig, 1913, p. 88-89 n° 255, 155 n° 515 et pl. 49 [= f. 112v°]
    • C. Blume et H. M. Bannister, Liturgische Prosen des Uebergangsstiles und der zweiter Epoche, Leipzig, 1915 (Analecta Hymnica, 54), p. 154-156 et 383-386
    • C. Blume, Liturgische Prosen zweiter Epoche auf Feste der Heiligen, Leipzig, 1922 (Analecta Hymnica, 55), p. 60-62
    • L. A. Constans, Recherches sur le texte et sur les manuscrits de César «Bellum Gallicum » (Rev. ét. anc., 27, 1925, p. 281)
    • A. Klotz, C. Iuli Caesaris Commentarii, 1, Leipzig, Teubner, 1926, p. III. 2, 1927, p. III et. 3, p. VI, simples mentions
    • P. Fabre, César, La Guerre civile, 1, Paris, Les Belles Lettres, 1936, p. XLV, simple mention
    • L. A. Constans, César, Guerre des Gaules, 1, Paris, Les Belles Lettres, 1937, p. XXVIII, simple mention
    • A. Bouvet, César, Guerre d'Afrique, Paris, Les Belles Lettres, 1949, p. XLII, simple mention
    • J. Andrieu, La division en livres et les mentions d'auteur dans le corpus césarien (Rev. ét. lat., 27, 1949, p. 138-149)
    • A. Campana, Scritture di umanisti, I. Antonio Costanzi (Rinascimento, 1, 1950, p. 250-253 et pl. III [= f. 111 en partie)]
    • J. Andrieu, César, guerre d’Alexandrie, Paris, Les Belles Lettres, 1954, p. LXI, simple mention
    • O. Seel, Caesar: Bellum Gallicum, Leipzig, Teubner, 1961, p. XXIII
    • W. Hering, Die recensio der Caesarhandschriften, Berlin, 1963, p. 40-44 et pl. X [= f. 27]
    • M. Rambaud, Bellum Gallicanum, liber quartus, Paris, 1967 (Érasme, 19), p. 13
    • C. Kannengiesser, L’héritage d’Hilaire de Poitiers, I: dans l’ancienne église d’Occident et dans les bibliothèques médiévales (Rech. de sciences religieuses, 56, 1968, p. 454)
    • R. Kottje, Klosterbibliotheken und monastische Kultur in der zweiter Hälfte des 11. Jahrhunderts (Zeitschr. für Kulturgeschichte, 80, 1969, p. 160)
    • J. Sasel, Voccio (Historia, 19, 1970, p. 629)
    • V. Brown, The textual transmission of Caesar’s Civil War, Leyde, 1972 (Mnemosyne, Suppl. 23), p. 86
    • B. Munk Olsen, L’étude des auteurs classiques latins..., 1, Paris, 1982, p. 48
    • Réf.: BMBV (1986) 23354-23361, (1991) 12611-12613, (1994) 11054.

Life cycle of this book

Data sources