Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 1

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q62750

  • Nom d'usage :
    • première bible de charles le chauve dite de vivien
  • Titre attesté :
    • Biblia [Bible de Vivien, dite Première Bible de Charles le Chauve].
  • Autre forme de la cote :
    • Département des manuscrits, Latin, 1
    • Bibliothèque nationale de France. Département des manuscrits -- Manuscrit. Latin 1
    • Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 1
    • Paris. BnF, Latin 1
  • Conservé à : Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits
  • Date de fabrication :
  • Lieu de fabrication :
  • Écriture :
    • Minuscule caroline très régulière, caractéristique du scriptorium de Saint-Martin de Tours. Hiérarchisation des titres: capitale rustique et onciale (et semi-onciale) [voir Rand, 1929, p. 155-156, pl. 130-131]
  • Décoration :
    • Décoration exécutée par trois artistes, dont le "Maître C" formé à Reims. Huit peintures en pleine page sur trois registres (f. 3v, 10v, 386v) et sur deux registres (f. 215v ; 415v) représentant : f. 3v, épisodes de la vie de s. Jérôme ; f. 10v, scènes de la Genèse ; f. 27v, scènes de l'Exode ; f. 215v, les Psaumes et leur auteur, le roi David ; f. 329v, Christ en majesté avec prophètes, évangélistes et tétramorphe ; f. 386v, conversion de Saint Paul ; f. 415v, Apocalypse; f. 423, portrait du roi recevant le manuscrit des mains de Vivien. Tables des canons peintes et ornées (f. 326-327v). Encadrements décoratifs des poèmes, préfaces et incipits. Initiales ornées peintes et or (passim). [Voir Koehler, 1930, p. 396-401 n° 38, pl. 68-69; Schramm – Mütherich, 1962, n° 42 ; Hubert – Porcher – Volbach, 1968, fig. 126-129 ; Gaehde – Mütherich, 1977, n° 11 ; Kessler, 1977 ; Schramm, 1983, p.166-167, fig. 37 ; Alibert, 1989 ; Poilpré, 2004, p. 50-52]
  • Support : parchemin / Parch.
  • Aspects codicologiques :
    • à 51 lignes / page. Sur la question des marques d’assemblage observées dans les cahiers contenant les peintures, voir Budny, 1995, p.200-205.
    • Abbaye Saint-Martin de Tours. A + 423 f. à deux col., 495 x 375 mm (just. 365 x 275 mm).
  • Reliure :
    • Reliure de maroquin rouge aux armes de Colbert

Manifeste IIIF

Présentation du contenu

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • Le texte de la Vulgate (épuré à Tours et sous l'influence d'Alcuin) est entouré de poèmes de dédicace à l'empereur rédigés en capitale rustique rouge ou or (le premier et le dernier sur pourpre); voir Dutton et Kessler, 1997. Un cycle iconographique exceptionnel composé de peintures en pleine page vient ponctuer les articulations des textes, Genèse, Exode, Psaumes, les Evangiles, les épîtres de Paul et l'Apocalypse, en plus de l'ouverture et la fermeture du volume (Préface de Jérôme et remise du livre au souverain). La stichométrie est indiquée régulièrement, à quelques exceptions.


    Préface et tables (1r-8v)
    f. 1r-2v. Versus [poème dédicacé à l'empereur, en capitales rustiques d'or sur pourpre; avec encadrements richement décorés]: « Rex benedicte tibi haec placeat bibliotheca Carle (…) Prosperitas omnis et sine fine. Vale» (Bibliothecarum et psalteriorum versus III.1, éd. Dümmler, MGH, Poet. lat. 3, p. 243-248; cf. un extrait dans Delisle, Cab. des mss. II, p. 234, n° 3)
    f. 3v. Peintures [épisodes de la vie de s. Jérôme en trois registres, avec un distique sous chacun ; f. 3r vacant,]: « Exit Hieronimus (…) quis ea composuit» (Bibliothecarum et psalteriorum versus III.2, éd. Dümmler, MGH, Poet. lat. 3, p. 248)
    f. 4r-7v. HIERONYMUS, Epist. ad Paulinum [incipit et début (4r-v) en capitales rustiques à l'encre d'or (et argent en alternance sur bandes pourprées, pour le f. 4r) ; dans un riche encadrement. Les mots grecs ont été copiés à l'encre rouges]: « Incipit epistola sancti Hieronymi ad Paulinum presbyterum de omnibus divinis historiae libris [4v] Frater Ambrosius (…) cogitat esse moriturum. Explicit epistola sancti Hieronimi de omnibus divinis historiae libris» (Stegmüller, I, 284)
    f. 8r-v. HIERONYMUS, Praefatio in Pentateuchum ad Desiderium [incipit en capitales rustiques d'or et d'argent sur bandes pourprées; le prologue est entièrement copié en onciales d'or (sur fond pourpré f. 8r, parch. naturel pour le reste) ; dans un riche encadrement. ]: « Incipit praefatio sancti Hieronymi presbyteri. Desiderii mei desideratas (…) eos transferre sermonem. Explicit praefatio sancti Hieronimi praesbyteri » (Stegmüller, I, 285)

    Vetus testamentum (9r-323v)
    f. 9r-v. Capitula [table des chapitres Gn; dans un encadrement décoré]: « Capitula libri Genesis. Tituli in vetere testamento(…) Explicuerunt capitula»
    f. 10v.Peintures [scènes de la Genèse en trois registres, accompagnés de vers; f. 10r vacant]: « Adam primus uti (…) rura colunt habiti» (Bibliothecarum et psalteriorum versus III.3, éd. Dümmler, MGH, Poet. lat. 3, p. 248)
    f. 11r-26ra. Genesis: « Incipit liber Genesis. In principio creavit Deus(…) in Aegypto. Explicit liber Bresit, id est Geneseos. Habet versus III DCC» [= 3700 ; dans le manuscrit les chiffres représentant les milliers sont surmontés d’un trait, qu’il n’était pas possible techniquement de représenter ici]
    f. 26ra-vb. Capitula : « Incipiunt capitula in libro Exodi (…) Incipiunt plagae Aegypti (…) Expliciunt capitula»
    f. 27v. Peintures [scènes de l'Exode en deux registres, accompagnées de vers ; f. 27r vacant]: « Suscipit legem Moyses (…) Nectare sancto» (Bibliothecarum et psalteriorum versus III.4, éd. Dümmler, MGH, Poet. lat. 3, p. 248)
    f. 28ra-39rb. Exodus: « Incipit liber Exodi. Haec sunt nomina (…) Explicit Ellesmoth, id est exodus. Habet versus III»
    f. 39va-b. Capitula : « Incipiunt capitula libri Levitici (…) Expliciunt capitula»
    f. 40ra-48rb. Leviticus: « Incipit liber Leviticum (…) Explicit liber Leviticus, qui Hebraice dicitur Vaiecra. Habet versus II CCC»
    f. 48va-b. Capitula : « Incipiunt capitula libri Numeri (…) expliciunt capitula»
    f. 49ra-61rb. Numeri: « Incipit liber Numeri. Locutus est Dominus (…) Explicit liber Numeri, qui appellatur Hebraice Vaiedaber. Versus III»
    f. 61va-62rb. Capitula : « Incipiunt capitula in libro Deuteronomii (…) Expliciunt capitula»
    f. 62va-73ra. Deuteronomium : « Incipit liber Deuteronomii. Haec sunt verba (…) Explicit Addabarim, quod Graece dicitur Deuteronomium. Habet versus II DC»
    f. 73rb-va. HIERONYMUS, Prol. Iosue [préface de Jérôme]: « Incipit praefatio in libro Iesu Nave et Iudicum. Tandem finito Pentatheuco (…) aure transire. Explicit praefatio» (Stegmüller, I, 311)
    f. 73vb. Capitula : « Incipiunt capitula in libro Iesu Nave (…) Expliciunt capitula»
    f. 74ra-81ra. Iosue: « Incipit liber Iesu Nave. Et factum est (…) Explicit liber Iosue Bennun. Versus I DCCL»
    f. 81rb. Capitula : « Incipiunt capitula in libro Iudicum (…) Expliciunt capitula in libro Iudicum»
    f. 81va-88va. Iudicum (liber): « Incipit liber Iudicum. Post mortem Iosie (…) Explicit liber Soptim, id est Iudicum. Versus I DCCL»
    f. 88va. Capitula : « Incipiunt capitula in libro Ruth (…) Expliciunt capitula »
    f. 88vb-89vb. Ruth: « Incipit liber Ruth. In diebus unius (…) Explicit liber Ruth. Versus CCL»
    f. 90ra-90va. HIERONYMUS, Prol. galeatus in libros Regum ad Paulam et Eustochium [préface de Jérôme]: « Incipit praefatio sancti Hieronimi in libro Regum. Vigniti duas ess litteras (…) Explicit praefatio» (Stegmüller, I, 323)
    f. 90vb. Capitula : « Incipit capitulatio libri Regum (…) Expliciunt capitula »
    f. 91ra-101rb. Regum I: « Incipit Regum liber primus. Fuit vir(…) Explicit Samuhel liber primus. Habet versus II CCC »
    f. 101va. Capitula : « Incipit capitulatio Regum libri secundi (…) Expliciunt capitula »
    f. 101vb-110rb. Regum II: « Incipit Samuhel liber secundus. Factum est (…) Explicit Samuhel liber secundus. Habet versus II CC »
    f. 110va. Capitula : « Incipit capitulatio de libro Regum tertio (…) Expliciunt capitula »
    f. 110vb-120rb. Regum III: « Incipit Malachim, id est Regum liber III. Et rex David (…) Explicit Malachim, id est Regum liber III. Versus II D »
    f. 120va. Capitula : « Incipit capitulatio de libro Regum quarto (…) Expliciunt capitula »
    f. 120vb-129vb. Regum IV: « Incipit eiusdem liber quartus. Ceciditque (…) Explicit Malachim, id est Regum liber quartus. Habet versus II CCL »
    f. 130ra-b. HIERONYMUS, Prol. Is. [préface de Jérôme, copiée intégralement en onciales]: « Incipit prologus sancti Hieronimi in Esaia propheta. Nemo cum prophetas (…) Explicit prologus in Esaia propheta»(Stegmüller, I, 482)
    f. 130va-145vb. Isaias [sans sommaire]: « Incipit liber Esaise prophetae. Visio Esaiae (…) Explicuit Esaias propheta. Versus III DLXXX»
    f. 146ra. HIERONYMUS, Prol. Ier. [préface de Jérôme, copiée intégralement en onciales]: « Incipit prologus in Hieremiam prophetam. Hieremias propheta cui hic prologus (…) Explicit prologus Hieremiae prophetae » (Stegmüller, I, 487)
    f. 146rb-164vb. Ieremias: « Incipit liber Hieremiae prophetae. Verba Hieremiae (…) Explicuit »
    f. 165ra-166va. Threni seu Lamentationes : « Incipit Lamentatio Hieremiae prophetae. Aleph. Quomodo sedet (… [166rb] …) Explicuit lamentatio Hieremiae prophetae. [166va] Incipit Oratio Hieremiae prophetae. A. Recordare (…) Explicuit Hieremias propheta. Versus IIII CCCCL»
    f. 166vb. HIERONYMUS, Prol. Ez. [préface de Jérôme, copiée intégralement en onciales]: « Incipit prologus in Hiezechielem prophetam. Hiezechiel propheta cum Ioachim (…) Explicit prologus Hiezechielis prophetae » (Stegmüller, I, 492)
    f. 167ra-184rb. Ezechiel: « Incipit liber Hiezechielis prophetae. Et factum est (…) Explicit liber Hiezechielis prophetae. Versus numero III CCCXL»
    f. 184va-b. HIERONYMUS, Prol. Dan. [préface de Jérôme]: « Incipit prologus in Danihelem prophetam. Danihelem prophetam iuxta septuaginta (…) Explicit prologus Danielis prophetae » (Stegmüller, I, 494)
    f. 185ra-192ra. Daniel: « Incipit liber Danihelis prophetae. Anno tertio regni (…) Explicuit liber Danihelis prophetae. Versus numero I DCCCL»
    f. 192rb. HIERONYMUS, Prol. XII proph. [préface de Jérôme, copiée intégralement en onciales]: « Incipit prologus in libro XII prophetarum. Non idem ordo est (…) Explicit prologus duodecim prophetarum »(Stegmüller, I, 500)
    f. 192va-205va. XII Proph. min.: « Incipit Osee propheta (…) [194vb] Incipit Iohel propheta (…) [195va] Incipit Amos propheta (…) [197rb] Incipit Abdias propheta (…) [197vb] Incipit Ionas propheta (…) [198rb] Incipit Micha propheta (…) [199va] Incipit Naum propheta (…) [200ra] Incipit Abacuc propheta (…) [200vb] Incipit Sophonias propheta (…) [201va] Incipit Aggeus propheta (…) [202ra] Incipit Zacharias propheta (…) [204vb] Incipit Malachias propheta (…) Explicit Malachias propheta. Duodecim prophetae habent versus numero III DCCCC»
    f. 205rb-vb. HIERONYMUS, Prol. Iob [préface de Jérôme]: « Incipit prologus in libro Iob. Cogor per singulos (…) Explicit praefatio in libro Iob » (Stegmüller, I, 344)
    f. 205vb. HIERONYMUS, Epil. Iob [épilogue de Jérôme; sans titre]: « In terra quidem habitasse (…) Explicit » (Stegmüller, I, 349)
    f. 206va-214vb. Iob: « Incipit liber Iob. Vir erat (…) Explicit liber Iob. Habet versus numero I DCC»
    f. 214vb. HIERONYMUS, ex epist. ad Paulinum [second prol.; sans titre]: « Iob exemplar patientiae (…) in sinu meo. Haec Hieronimus praesbyter de Iob»(Stegmüller, I, 349)
    f. 215v. Peintures [le roi David, en deux registres; accompagné d'un distique et des noms des personnages; f. 215r vacant]: « Psalmaficus David resplendet (…) ab arte bene» (Bibliothecarum et psalteriorum versus III.5, éd. Dümmler, MGH, Poet. lat. 3, p. 248)
    f. 216ra-b. Prologus [sans incipit]: « Origo prophetiae David regis psalmorum numero CL. David filius (…) Explicit prologus» (Stegmüller, I, 414)
    f. 216rb. HIERONYMUS, prol. Ps. [préface de Jérôme au psautier Gallican]: « Incipit praefatio sancti Hieronimi presbyteri. Psalterium Romae (…) Explicit praefatio sancti Hieronimi presbyteri» (Stegmüller, I, 430)
    f. 216va-232vb. Psalmi: « Incipit psalterium de translatione septuagunta interpretum emendatum a sancto Hieronimo praesbytero in novo (…) Expliciunt Psalmi. Versus numero V» [= 5000]
    f. 233ra-b. HIERONYMUS, prol. Prov. [préface de Jérôme, copiée intégralement en onciales]: « Liber Salomonis, id est parabolae, eius secundum Hebraicam veritatem translatae ab Eusebio Hieronimo presbytero petente Chromatio et Heliodoro episcopis Hieronimus. Iungat epistola (…) Explicit praefatio » (Stegmüller, I, 457)
    f. 233va-b. Capitula : « Incipiunt capitula libri proverbiorum (…) Expliciunt capitula libri proverbiorum »
    f. 234ra-240vb. Proverbia: « Incipit liber proverbiorum quem Hebraei Masloth appellant. Parabolae Salomonis (…) Explicit liber proverbiorum. Versus numero I CCXL»
    f. 240vb. Capitula : « Incipiunt capitula in libro Eccliasticum [sic] (…) Expliciunt capitula »
    f. 241ra-243rb. Ecclesiastes: « Incipit liber Ecclesiastes. Verba ecclesiastes (…) Explicit Ecclesiastes. Versus numero DCCC»
    f. 243va-244vb. Canticum canticorum: « Incipiunt Cantica canticorum quod [sic] Hebraic[a]e dicitur Syrasirim. Osculetur meos (…) Expliciunt cantica canticorum »
    f. 245ra. Capitula : « Incipit capitulatio libri sapientiae (…) Expliciunt capitula»
    f. 245rb-250ra. Sapientia: « Incipit liber Sapientiae. Diligite iustitiam (…) Explicit liber sapientiae. Habet versus I DCC»
    f. 250rb. Prologus: « Incipit prologus libri Iesu filii Sirach. Multorum nobis (…) Explicit prologus»
    f. 240va-b. Capitula : « Incipiunt capitula libri ecclesiastici (…) Expliciunt capitula libri ecclesiasticum [sic
    f. 251ra-264vb. Ecclesiasticus:« Incipit liber ecclesiasticum. Omnis sapientia (…) Explicit liber ecclesiasticum. Versus II DCCC»
    f. 265ra-b. HIERONYMUS, prol. I Paralip. [préface de Jérôme]: « Incipit praefatio sancti Hieronimi in libro Dabreiamin, id est Verba dierum (…) Explicuit praefatio » (Stegmüller, I, 328)
    f. 265va-273vb. Paralipomenon I: « Incipit liber Dabreiamin, id est Verba dierum quod est Paralypominon. Adam Seth (…) Explicuit Dabreiamin liber primus. Versus II XL»
    f. 274ra-284vb. Paralipomenon II: « Incipit Paralypomenon liber II, id est Verba dierum (…) Explicuit liber Dabreiamin secundus. Habet versus II C»
    f. 285ra-b. HIERONYMUS, prol. I Esdr. [préface de Jérôme]: « Incipit praefatio Eusebii Hieronimi in Ezra. Utrum difficilius sit (…) Explicuit praefatio » (Stegmüller, I, 330)
    f. 285va-292vb. Esdras: « Incipit liber Ezrae. In anno primo (…) Explicuit liber Ezrae»
    f. 293ra. HIERONYMUS, prol. Esth. (1) [première préface de Jérôme]: « Incipit praefatio in libro Esther. Librum Esther variis translatoribus (…) esse non possunt» (Stegmüller, I, 341)
    f. 293ra. HIERONYMUS, prol. Esth. (2) [seconde préface de Jérôme]: « Rufini in libro Hester alfabetum ex mineo. Usque ad thetam litteram (…) malvimus. Explicit praefatio » (Stegmüller, I, 342-343)
    f. 293rb-297rb. Esther: « Incipit liber Hester. In diebus (…) Explicuit liber Hester. Habet versus DCC»
    f. 297va. HIERONYMUS, prol. Tob. [préface de Jérôme; copié intégralement en onciales]: « Incipit praefatio in libro Tobiae. Chromatio et Heliodoro episcopis Hieronimus praesbyter in Domino salutem. Mirari non desino (…) Explicuit praefatio in libro Tobiae » (Stegmüller, I, 332)
    f. 297vb-300va. Tobias: « Incipit liber Tobiae. Tonias ex tribu (…) Explicit liber Tobiae. Versus DCCCC»
    f. 300vb. HIERONYMUS, prol. Iud. [préface de Jérôme; copié intégralement en onciales]: « Incipit praefatio libri Iudith. Apud Hebraeos (…) Explicit praefatio » (Stegmüller, I, 335)
    f. 301ra-305rb. Iudith: « Incipit liber Iudith. Arfaxat (…) Explicit liber Iudith. Versus I C»
    f. 305va-b. Capitula : « Incipiunt capitula libri Machabeorum (…) Expliciunt capitula »
    f. 306ra-316rb. Macchabeorum I: « Incipit Machabeorum liber primus. Et factum est (…) Explicit Machabeorum liber primus. Habet versus II CCC»
    f. 316va-b. Capitula : « Incipiunt capitula Macchabeorum libri secundi (…) Expliciunt capitula »
    f. 317ra-323vb. Macchabeorum II: « Incipit Machabeorum liber II. Fratribus (…) Explicit Machabeorum liber secundus. Habet versus I DCCC»

    Novum Testamentum (324r-421v)
    f. 324ra-va. HIERONYMUS, Epistula ad Damasum [lettre de Jérôme au pape Damase]: « Incipit praefatio sancti Hieronymi presbyteri in evangelium. Beato papae Damaso Hieronimus. Novum opus facere me cogis (…) vel vicina dixerunt. Opto ut in Christo valeas et memineris mei papa beatissime. Explicit praefatio sancti Hieronimi presbyteri in Evangelium » (Stegmüller, I, 595 ; éd. Vgww, p. 1-4).
    f. 324vb. Monitum anonymum [lettre du Pseudo-Jérôme au pape Damase]: « Item praefatio. Sciendum tamen nequis ignarum (…) quod solum est. Opto ut in Christo valeas et memineris mei beatissime papa » (Stegmüller, I, 601, prol. Mat. ; éd. Vgww, p. 5).
    f. 325ra-va. Prologus ex commentario Hieronymi in Matth. [prologue tiré du commentaire sur Matthieu de Jérôme]: « Incipit praefatio sancti Hieronymi. Plures fuisse qui euangelia scripserunt (…) vivis canendas. Explicit praefatio » (Stegmüller, I, 596 et VIII, 573,1 ; éd. Vgww, p. 11-14).
    f. 325va-b. EUSEBIUS, Epistula ad Carpianum [lettre d'Eusèbe à Carpien]: « Eusebius Carpiano fratri in Domino salutem. Ammonius quidem Alexandrinus (…) similia dixisse repperies. Explicit epistola sancti Eusebii in Evangelium » (Stegmüller, I, 581, prol. Mat. ; éd. Vgww, p. 6-7).
    f. 326r-327v. Canones Eusebii [Canons d'Eusèbe peints et ornés, en 4 tables]

    Evangelia quattuor (328r-366v)
    f. 328ra. Praefatio Matthei (prologus monarchianus) [préface sur Matthieu]: « Incipit praefatio in Mattheum. Mattheus ex Iudaea sicut in ordine (…) quaerentibus non tacere. Explicit argumentum» (Stegmüller, I, 590 ; éd. Vgww, p. 15-17).
    f. 328rb-vb. Capitula I-LXXXI [sommaire de l'évangile selon Matthieu]: « Incipiunt capitula in evangelium Matthei. I. Generationum nomina (…) et omnia mandata et de baptismo. Expliciunt capitula » (De Bruyne, 1914, p. 241-249 ; voir p. 412, série pure type Pi).
    f. 329r. Versus [poème, en capitales rustiques avec alternence d'encre rouge et or]: « Exulta, laetare satis, rex inclite David(…) ut merearis. Amen » (Bibliothecarum et psalteriorum versus III.6, éd. Dümmler, MGH, Poet. lat. 3, p. 249)
    f. 329v. Peinture pleine page [Christ en majesté avec prophètes, évangélistes et tétramorphe; accompagné d'un distique ]: « Rex micat atque tubae » (Bibliothecarum et psalteriorum versus III.7, éd. Dümmler, MGH, Poet. lat. 3, p. 249)
    f. 330r-339rb. Evangelium secundum Mattheum [Evangile selon Saint Matthieu]: «Incipit evangelium Matthei. Liber generationis Iesu Christi filii David (…) usque ad consummationem saeculi. Explicit evangelium secundum Mattheum. Habet versus numero II DCC »
    f. 339va. Praefatio Marci (prologus monarchianus) [préface sur Marc]: « Incipit argumentum in evangelio Marci. Marcus evangelista Dei et Petri (…) praestat, Deus est. Explicit argumentum » (Stegmüller, I, 607 ; éd. Vgww, p. 171-173).
    f. 339vb. Capitula I-XLVI [sommaire de l'évangile selon Marc]: « Incipiunt capitula in evangelio Marci. I. De baptismo Iohannis (…) discipulis apparuit. Expliciunt capitula » (De Bruyne, 1914, p. 250-254, type Pi)
    f. 340ra-346ra. Evangelium secundum Marcum [Evangile selon Saint Marc]: « Incipit evangelium secundum Marcum. Initium evangelii Iesu Christi (…) confirmante sequentibus signis. Explicit evangelium secundum Marcum. Habet versus I DCC »
    f. 346rb. Praefatio Lucae (prologus monarchianus) [préface sur Luc]: « Incipit prologus in Lucam. Lucas Syrus natione Antiochensis (…) quam fastidientibus prodesse. Explicit praefatio » (Stegmüller, I, 620 ; éd. Vgww, p. 269-271).
    f. 346va-b. Capitula in evangelium secundum Lucam I-LXXIII [sommaire de l'évangile selon Luc]: « Incipiunt capitula in evangelio Lucae. I. Visio Zachariae generandi (…) medio discipulorum dominus apparuit. Expliciunt capitula » (De Bruyne, 1914, p. 256-262, type Pi).
    f. 347ra-357vb. Evangelium secundum Lucam [Evangile selon Saint Luc]: « Incipit evangelium secundum Lucam. Quoniam quidem multi conati sunt (…) et benedicentes Deum. Explicit evangelium secundum Lucam. Habet versus III DCCC »
    f. 358ra. Praefatio Iohannis (prologus monarchianus) [préface sur Jean]: « Incipit praefatio in evangelio Iohannis. Hic est Iohannes evangelista (…) et Deo magisterii doctrina servetur. Explicit praefatio » (Stegmüller, I, 624 ; éd. Vgww, p. 485-487).
    f. 358rb. Capitula in evangelium secundum Iohannem I-XXXV [sommaire de l'évangile selon Jean]: « Incipiunt capitula in evangelio Iohannis. I. Ubi Iohannes testimonium (…) pasce oves meas. Expliciunt capitula » (De Bruyne, 1914, p. 265-269, type Pi).
    f. 358va-366va. Evangelium secundum Iohannem [Evangile selon Saint Jean]: « Incipit evangelium Iohannis. In principio erat verbum (…) eos qui scribendi sunt libros. Explicit evangelium secundum Iohannem. Habet versus I DCC »

    Actus, VII Epistolae catholicae, XIV Epistulae Pauli cum epist. ad Laodicenses et Apocalypsis (366v-421v)
    f. 366vb. Praefatio « Incipit praefatio sancti Hieronimi in Actus Apostolorum. Lucas natione Syrus (…) proficeret medicina. Explicit praefatio sancti Hieronimi presbyteri in Actus Apostolorum» (Stegmüller, I, 640)
    f. 367ra-b. Capitula [sommaire en 74 chapitres]: « Incipiunt capitula libri actuum apostolorum. I. Ubi praecepit Iesus discipulis (…) hiemaverat navigaverunt. Expliciunt capitula» (De Bruyne, 1914, p. 370-380, type A)
    f. 367va-377rb. Actus Apostolorum [Actes de apôtres]: « Incipit liber Actuum Apostolorum. Primum quidem (…) Explicit liber Actuum Apostolorum. Habet versus III DC»
    f. 377va. [PSEUDO-HIERONYMUS], prologus septem epistolarum canonicarum [préface anonyme aux épîtres canoniques, attribuée à tort à Jérôme ]: « Incipit prologus septem epistolarum canonicarum. Non ita ordo est apud grecos (…) nec sanctae scripturae veritatem poscentibus denegabo. Explicit prologus » (Stegmüller, I, 809 ; éd. De Bruyne, 1920, p. 255 ; PL 29, 863-874)
    f. 377vb. Capitula [sommaire en 20 chapitres]: « Incipiunt capitula epistolae sancti Iacobi. I. De inimicorum insecutionibus (…) qui fuerint peccatis adstricti. Expliciunt capitula in epistola sancti Iacobi » (De Bruyne, 1914, p. 382-383, type A)
    f. 378ra-379ra. Epistola Iacobi [Épître de S. Jacques ]: « Incipit epistola sancti Iacobi. Iacobus Dei et domini nostri Iesu Christi servus (…) et operit multitudinem peccatorum.Explicit epistola sancti Iacobi ».
    f. 379ra. Capitula [sommaire en 20 chapitres]: « Incipiunt capitula epistolae sancti Petri I. I. de regenerationis invicta potentia (…) ad consummationem perducit. Expliciunt capitula » (De Bruyne, 1914, p. 384-385, type A)
    f. 379rb-380rb. Epistola Petri prima [Première épître de S. Pierre ]: « Incipit epistola sancti Petri prima. Petrus apostolus Iesu Christi electis (…) gratia vobis omnibus qui estis in Christo. Explicit epistola sancti Petri prima ».
    f. 380rb. Capitula [sommaire en 11 chapitres]: « Incipiunt capitula epistolae secundae.I. De sanctis quos in hoc mundo (…) et ad indoctis everti promittit. Expliciunt capitula» (De Bruyne, 1914, p. 386, type A)
    f. 380rb-381ra. Epistola Petri secunda [Seconde épître de S. Pierre ]: « Incipit epistola sancti Petri secunda. Symon Petrus servus et apostolus (…) et nunc et in diem aeternitatis. Amen. Explicit epistola sancti Petri secunda ».
    f. 381ra. Capitula [sommaire en 20 chapitres]: « Incipiunt capitula epistolae sancti Iohannis prima. I. De verbo vitae quod erat antequam (…) fugienda cultura. Expliciunt capitula » (De Bruyne, 1914, p. 387-388, type A)
    f. 381rb-382ra. Epistola Iohannis prima [Première épître de S. Jean]: « Incipit epistola Iohannis prima Quod fuit ab initio (…) filioli custodite vos a simulacris. Explicit epistola sancti Iohannis prima ».
    f. 382ra. Capitula [sommaire en 5 chapitres]: « Incipiunt capitula epistolae secundae.I. de diligendis cultoribus veritatis (…) dum omnia reservavit. Expliciunt capitula» (De Bruyne, 1914, p. 389, type A)
    f. 382rb. Epistola Iohannis secunda [Seconde épître de S. Jean ]: « Incipit eiusdem secunda. Senior electae dominae (…) filii sororis electae. Explicit epistola sancti Iohannis secunda ».
    f. 382rb. Capitula [sommaire en 5 chapitres]: « Incipiunt capitula epistolae tertiae. I. de filiis apostoli (…) distulit in adventu. Expliciunt capitula » (De Bruyne, 1914, p. 389, type A)
    f. 382rb-va. Epistola Iohannis tertia [Troisième épître de S. Jean ]: « Incipit eiusdem tertia. Senior Gaio carissimo (…) saluta tu [sic] amicos nominatim. Explicit epistola III ».
    f. 382va. Capitula [sommaire en 7 chapitres]: « Incipiunt capitula epistolae sancti Iudae. I. de falsis doctoribus necatoribus (…) et epistolae finem. Expliciunt capitula » (De Bruyne, 1914, p. 390, type A)
    f. 382va-b. Epistola Iudae [Épître de S. Jude ]: « Incipit epistula sancti Iudae. Iudas Iesu Christi servus (…) et nunc et in omnia saecula. Amen. Expliciunt epistolae septem Canonicae ».
    f. 383ra-b. [PSEUDO-PELAGIUS], Praefatio epistolarum Pauli [préface aux épîtres de Paul, attribuée à tort à Jérôme]: «Incipit argumentum sancti Hieronimi in Epistola ad Romanos. Epistola Pauli ad Romanos (…) melior factum est. Explicit argumentum » (Stegmüller, I, 651 ; éd. De Bruyne, 1920, p. 217-218 [Pel 3])
    f. 383v-384r. Concordia Epistolarum Pauli [dans un encadrement richement décoré]: « Concordia Epistolarum Pauli. De unitate ecclesiae (…) Explicit capitulatio concordiae epistolarum Pauli apostoli»
    f. 384v. [PSEUDO-PELAGIUS], Praefatio epistolarum Pauli [seconde préface]: «Incipit argumentum. Primum quaeritur quare post evangelia (…) et manentem substantiam. Explicit argumentum epistolarum Pauli apostoli » (Stegmüller, I, 670 ; éd. De Bruyne, 1920, p. 213-215 [Pel 1]).
    f. 385r. PELAGIUS, Prologus epistolae ad Romanos [préface à l'épître aux Romains]:« Incipit argumentum in epistola ad Romanos. Romani sunt qui ex Iudaeis (…) et concordiam cohortatur. Explicit argumentum epistolae ad Romanos » (Stegmüller, I, 674 ; éd. De Bruyne, 1920, p. 215-217 [Pel 2]).
    f. 385va-b. Capitula [sommaire en 51 chapitres]: « Incipiunt capitula epistolae ad Romanos. I. De nativitate Domini (…) vero ipsius revelato. Expliciunt capitula » (De Bruyne, 1914, p. 314-319, type M)
    f. 385vb. MARCION, Prologus epistolae ad Romanos [seconde préface à l'épître aux Romains]: « Incipit argumentum in epistola ad Romanos. Romani sunt partes Italiae (…) eis ad Corintho. Explicit argumentum » (Stegmüller, I, 677)
    f. 386v. Peintures [conversion de Saint Paul en trois registres, avec vers au-dessus; f. 386r vacant]: « Hic Saulum dominus (…) atque nova(Bibliothecarum et psalteriorum versus III.8, éd. Dümmler, MGH, Poet. lat. 3, p. 249)
    f. 387r-391ra. Epistola ad Romanos [Épître aux Romains ]: « Incipit epistola ad Romanos. Paulus servus Christi Iesu vocatus (…) et gloria in saecula saeculorum. Amen. Explicit epistola ad Romanos. Habet versus DCCCCXI ».
    f. 391ra. MARCION, Prologus epistolae ad Corinthios I [préface à la première épître aux Corinthiens ]: « Incipit argumentum epistolae primae ad Corinthios. Corinthii sunt Achaici et hi similiter (…) per Timotheum discipulum suum. Explicit argumentum » (Stegmüller, I, cf. 684-685 ; éd. De Bruyne, 1920, p. 235).
    f. 391rb-va. Capitula [sommaire en 72 chapitres]: « Incipiunt capitula epistolae ad Corinthios prima. I. De plenitudine divitiarum (…) qui non credunt in Dominum Iesum Christum. Expliciunt capitula » (De Bruyne, 1914, p. 320-326, type A).
    f. 391vb-395vb. Epistola prima ad Corinthios [Première épître aux Corinthiens ]: « Incipit epistola ad Corinthios prima. Paulus vocatus apostolus Iesu Christi (…) cum omnibus vobis in Christo Iesu. Amen.Explicit epistola ad Corinthios prima. Habet versus DCCCCLXXX » .
    f. 395vb. MARCION, Prologus epistolae ad Corinthios II [préface à la seconde épître aux Corinthiens ]: « Incipit prologus argumentum epistolae secundae ad Corinthios. Post actam paenitentiam (…) ad meliora contristatos quidem eos sed emendatos ostendit. Explicit argumentum » (Stegmüller, I, cf. 699-700 ; éd. De Bruyne, 1920, p. 235-236)
    f. 396ra. Capitula [sommaire en 28 chapitres ]: « Incipiunt capitula epistolae secundae ad Corinthios . I. De passionibus (…) Corinthios consolante. Expliciunt capitula » (De Bruyne, 1914, p. 328-332, type A)
    f. 396rb-399ra. Epistola secunda ad Corinthios [Seconde épître aux Corinthiens ]: « Incipit epistola ad corinthios secunda. Paulus apostolus Iesu Christi per voluntatem (…) et communicatio sancti spiritus cum omnibus vobis. Amen. Explicit epistola ad Corinthios secunda. Habet versus CC XCII ».
    f. 399ra. MARCION, Prologus epistolae ad Galatas [préface à l’épître aux Galates ]: « Incipit argumentum epistolae ad Galathas. Galathae sunt graeci (…) scribens eis ab Epheso. Explicit argumentum » (Stegmüller, I, 707 ; éd. De Bruyne, 1920, p. 236).
    f. 399rb. Capitula [sommaire en 37 chapitres]: « Incipiunt capitula epistolae ad Galathas. I. De resurrectione Domini (…) stigmata Domini nostri Iesu Christi portante. Expliciunt capitula » (De Bruyne, 1914, p. 334-337, type A)
    f. 399va-400vb. Epistola ad Galatas [Épître aux Galates ]: « Incipit epistula ad Galatas. Paulus apostolus non ab hominibus (…) cum spiritu vestro fratres. Amen. Explicit epistola ad Galatas. Habet versus CCXIII » .
    f. 400vb. MARCION, Prologus epistolae ad Ephesios [préface àl'épître aux Éphésiens ]: « Incipit argumentum epistolae ad Ephesios. Ephesii sunt asiani (…) per Tychicum diaconum. Explicit argumentum » (Stegmüller, I, 715 ; éd. De Bruyne, 1920, p. 236).
    f. 401ra. Capitula [sommaire en 31 chapitres]: « Incipiunt capitula epistolae ad Ephesios. I. de sanctis quod ante constitutionem (…) et ministerio Tychici. Expliciunt capitula » (De Bruyne, 1914, p. 338-341, type A)
    f. 401rb-402va. Epistola ad Ephesios [Épître aux Éphésiens ]: « Incipit epistula ad Ephesios. Paulus apostolus Christi Iesu per voluntatem (…) in incorruptione. Amen. Explicit epistola ad Ephesios. Versus CCCXVII ».
    f. 402vb. MARCION, Prologus epistolae ad Philippenses [préface à l'épître aux Philippiens ]: « Incipit argumentum epistolae ad Philippenses. Philipenses sunt machedones (…) scribens eis a Roma de carcere per Epafroditum. Explicit argumentum » (Stegmüller, I, 728 ; éd. De Bruyne, 1920, p. 236).
    f. 402vb. Capitula [sommaire en 19 chapitres]: « Incipiunt capitula ad Philipenses. I. De praesbyteri quod ipsi fuerint (…) quod habuerit sanctos. Expliciunt capitula » (De Bruyne, 1914, p. 342-344, type A)
    f. 403ra-404ra. Epistula ad Philippenses [Épître aux Philippiens ]: « Incipit epistola ad Philippenses. Paulus et Timotheus servis Iesu Christi (…) cum spiritu vestro. Amen. Explicit epistula ad Philipenses ».
    f. 404ra. MARCION, Prologus epistolae ad Colossenses [préface à l'épître aux Colossiens ]: « Incipit argumentum in epistola ad Colosenses Colossenses et hi sicut Laodicenses (…) scribit eis ab Epheso per Tychicum diaconum. Explicit argumentum » (Stegmüller, I, 736 ; éd. De Bruyne, 1920, p. 236-237).
    f. 404rb. Capitula [sommaire en 31 chapitres]: « Incipiunt capitula epistolae ad Colosenses. I. De spe reposita (…) et vinculorum eius. Expliciunt capitula » (De Bruyne, 1914, p. 346, type A)
    f. 404va-405rb. Epistola ad Colossenses [Épître aux Colossiens ]:« Incipit epistola ad Colossenses. Paulus apostolus Christi Iesu per voluntatem (…) gratia domini Iesu vobiscum. Amen. Explicit epistola ad Colosenses ».
    f. 405va. Epistola ad Laodicenses [Épître aux Laodicéens ; sans préface ni sommaire]:« Incipit epistola ad Laodicenses. Paulus apostolus non ab hominibus (…) et facite legi Colosensium vobis. Explicit epistola ad Laodicenses »
    f. 405vb. MARCION, Prologus epistolae ad Thessalonicenses I [préface à la première épître aux Thessaloniciens ]: « Incipit argumentum epistolae ad Tessalonicenses. Thessalonicenses sunt Machedones (…) scribens eis ab Athenis per Tychicum et Onesimum. Explicit argumentum » (Stegmüller, I, 748 ; éd. De Bruyne, 1920, p. 237).
    f. 405vb. Capitula [sommaire en 25 chapitres]: « Incipiunt capitula in epustola ad Thessalonicenses. I. De apostolo et Silvano (…) ut omnibus fratribus epistola legeretur. Expliciunt capitula » (De Bruyne, 1914, p. 348, type A)
    f. 406ra-vb. Epistola prima ad Thessalonicenses [Première épître aux Thessaloniciens ]: « Incipit epistola ad Thessalonicenses I. Paulus et Silvanus et Timotheus (…) gratia domini nostri Iesu Christi vobiscum. Amen. Explicit epistola ad Thessalonicenses prima. Versus CCXIII » .
    f. 407ra. MARCION, Prologus epistolae ad Thessalonicenses II [préface à la seconde épître aux Thessaloniciens ]: « Incipit argumentum epistolae secundae ad Thessalonicenses. Ad Thessalonicenses secundam scribit (…) ab Athenis per Titum diaconum et Onesimum accholitum. Explicit argumentum » (Stegmüller, I, 752 ; éd. De Bruyne, 1920, p. 237).
    f. 407ra. Capitula [sommaire en 9 chapitres]: « Incipiunt capitula epistolae secundae ad Thessalonicenses. I. De persecutione (…) ut revereantur. Expliciunt capitula » (De Bruyne, 1914, p. 350, type A)
    f. 407rb-va. Epistola secunda ad Thessalonicenses [Seconde épître aux Thessaloniciens]: « Incipit epistula ad Thessalonicenses II. Paulus et Silvanus et Timotheus (…) gratia Domini nostri Iesu Christi cum omnibus vobis. Amen. Explicit epistola ad Thessalonicenses secunda » .
    f. 407vb. MARCION, Prologus epistolae ad Timotheum I [préface à la première épître à Timothée ]: « Incipit argumentum epistolae ad Timotheum. Timotheum instruit (…) et omnis ecclesiasticae disciplinae; scribit ei a Laodicia. Explicit argumentum » (Stegmüller, I, 765 ; éd. De Bruyne, 1920, p. 237).
    f. 407vb. Capitula [sommaire en 30 chapitres]: « Incipiunt capitula epistolae ad Timotheum. I. De fabulis et genealogiis (…) XXX. De profanis novitatibus vocum. Expliciunt capitula » (De Bruyne, 1914, p. 352-354, type A)
    f. 408ra-409ra. Epistola prima ad Timotheum [Première épître à Timothée ]: « Incipit epistula ad Timotheum prima. Paulus apostolus Christi Iesu (…) gratia tecum. Amen. Explicit epistola ad Timotheum secunda. Versus CCXXX ».
    f. 409rb. MARCION, Prologus epistolae ad Timotheum II [préface à la seconde épître à Timothée ]: « Incipit argumentum epistulae ad Timotheum II. Item Timotheo scribit (…) scribens ei ab urbe Roma. Explicit argumentum » (Stegmüller, I, 772 ; éd. De Bruyne, 1920, p. 238).
    f. 409rb. Capitula [sommaire en 25 chapitres]: « Incipiunt capitula epistolae secundae ad Timotheum. I. De eunichae matre atque (…) et fratribus universis. Expliciunt capitula » (De Bruyne, 1914, p. 356-358, type A)
    f. 409va-410ra. Epistola secunda ad Timotheum [Seconde épître à Timothée ]: « Incipit eiusdem secunda. Paulus apostolus Christi Iesu per voluntatem (…) gratia vobiscum. Amen. Explicit epistola ad Timotheum secunda » .
    f. 410rb. MARCION, Prologus epistolae ad Titum [préface à l'épître à Tite ]: « Incipit argumentum epistolae ad Titum. Titum commonefacit (…) in scripturis iudaicis credunt ; scribit ei de Laodicia. Explicit argumentum » (Stegmüller, I, 780 ; éd. De Bruyne, 1920, p. 38).
    f. 410rb. Capitula [sommaire en 10 chapitres]: « Incipiunt capitula epistolae ad Titum. I. De Domino patre (…) per litteras salutante. Expliciunt capitula » (De Bruyne, 1914, p. 360, type A)
    f. 410va-b. Epistula ad Titum [Épître à Tite ]: « Incipit epistola ad Titum. Paulus servus Dei apostolus (…) gratia Dei cum omnibus vobis. Amen. Explicit epistola ad Titum ».
    f. 411ra. MARCION, Prologus epistolae ad Philemonem [préface à l'épître à Philémon ]: « Argumentum epistolae ad Philimonem. Philimoni familiares litteras facit (…) ab urbe Roma de carcere per supra scriptum Onesimum. Explicit argumentum » (Stegmüller, I, 783 ; éd. De Bruyne, 1920, p. 238).
    f. 411ra. Capitula [sommaire en 4 chapitres ]: « Incipiunt capitula epistolae ad Philimonem. I. De Philimoni et Apia (…) et Luca adiutoribus Pauli. Expliciunt capitula » (De Bruyne, 1914, p. 362, type A)
    f. 411ra-b. Epistola ad Philemonem [Épître à Philémon ]: « Incipit epistola sancti Pauli ad Philimonem. Paulus vinctus Iesu Christi et Timotheus frater (…) gratia domini nostri Iesu Christi cum spiritu vestro. Amen. Explicit epistola ad Philimonem ».
    f. 411rb. Prologus epistolae ad Hebareos [préface à l'épître aux Hébreux ]: « Incipit argumentum epistolae ad Hebraeos. In primis dicendum est (…) greco sermone composuit. Explicit argumentum » (Stegmüller, I, 794 ; éd. De Bruyne, 1920, p. 253-254).
    f. 411va. Capitula [sommaire en 39 chapitres]: « Incipiunt capitula ad Hebraeos. I. De Christo quod sit Deus (…) una commendat. Expliciunt capitula ad Hebraeos » (De Bruyne, 1914, p. 362-366, type H)
    f. 411vb-415ra. Epistola ad Hebraeos [Épître aux Hébreux ]: « Incipit epistula ad Hebraeos. Multifariam multisque modis olim Deus (…) gratia cum omnibus vobis. Amen. Explicit epistola ad Hebraeos ».
    f. 415v. Peintures [Apocalypse, deux registres, avec vers au-dessus]: « Septem sigillis (…) populis dedere multis(Bibliothecarum et psalteriorum versus III.9, éd. Dümmler, MGH, Poet. lat. 3, p. 249-250)
    f. 416ra-b. [PSEUDO-ISIDORUS] Prologus Apocalypsis [préface à l'Apocalypse]: « Incipit praefatio sancti Hieronimi in apocalypsis. Iohannes apostolus et evangelista (…) doctrina servetur. Explicit praefatio » (Stegmüller, I, 834).
    f. 416va. Capitula [sommaire en 25 chapitres]: « Incipiunt capitula libri Apocalypsis. I. Iohannes septem ecclesiis (…) testificari vobis haec in ecclesia. Expliciunt capitula » (De Bruyne, 1914, p. 398, type B)
    f. 416vb-421vb. Apocalypsis « Incipit liber Apocalypsis. Apocalypsis Iesu Christi (…) gratia Domini nostri Iesu Christi cum omnibus vobis. Amen. Explicit liber Apocalypsis. Habet versus I DCCC »
    f. 422r-v. Versus [poèmes, en capitale rustique d'or sur pourpre; avec encadrements richement décorés]: « O decus, o veneranda salus (…) hic mereatur. Amen. [422v] Haec etiam pictura (…) rex bone David, ave» (Bibliothecarum et psalteriorum versus III.10-11, éd. Dümmler, MGH, Poet. lat. 3, p. 250-252)
    f. 423r. Peinture pleine page [portrait du roi recevant le manuscrit des mains de Vivien; sans vers, ni légende]

Textes du manuscrit

Source des données : Europeana regia

Bible [latin].

  • Œuvre associée : Bible

Source des données : Mandragore

Armoiries et marques

Paris, BnF, lat. 1, f. 422v (Note sur le tableau du f. suivant, XIIe s.)

Enluminures et décors

Intervenants

Anciens possesseurs

Anciennement dans

Historique de la conservation

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • Cette bible monumentale est un cadeau de l'abbé laïc Vivien et des moines de Saint-Martin de Tours à Charles le Chauve. Cet empereur l'a vraisemblablement offerte à la cathédrale Saint-Etienne de Metz en 869, à l'occasion de son couronnement comme roi de Lotharingie. Elle ne quitta plus Metz durant tout le Moyen Âge, où elle a joui d’une notoriété importante sous la dénomination de « bible de Charlemagne » (biblia Karoli Metensis), comme le montre les notes critiques d’un Franciscain, qui fit le voyage de Paris à Metz au XIIIe siècle pour la consulter (Berger, 1893, p. 219-220).
    D'après une note d'Etienne Baluze au f. Av, le ms. fut donné à Jean-Baptiste Colbert en 1675 par les chanoines de Metz en contrepartie d'un crucifix en argent. Il a ensuite été acquis par la Bibliothèque du roi en 1732 avec les mss. de Colbert. De 1852 à 1872, cette bible fut exposée de manière permanente au Musée des souverains [Voir Berger, 1893, p. 215-220 ; Delisle, Cab. des mss., III, n° 4 p. 235-239 ; Cat. Mss. Datés II, p. 3 ; Exposition: Paris, 1954 n°32 ; Paris, 1972, n° 633].

Notes

Source des données : Bibale

  • Biblia [Bible de Vivien, dite Première Bible de Charles le Chauve]
  • Première Bible de Charles le Chauve.

Source des données : Biblissima

  • Peintures et initiales de la première [-seconde] Bible de Charles le Chauve : reproduction des 90 et 81 miniatures des manuscrits latins 1 et 2 de la Bibliothèque nationale / [notice de Henri Omont], Paris : Berthaud, [1911]
  • Assembly marks in the Vivian Bible and their context / Mildred Budny, Cambridge : M. Budny, 2000
  • The poetry and paintings of the first Bible of Charles the Bald / Paul Edward Dutton and Herbert L. Kessler, Ann Arbor (Mich.) : The university of Michigan press, 1997
  • Metz enluminée : autour de la Bible de Charles le Chauve : trésors manuscrits des églises messines : [exposition, Metz, Bibliothèque-médiathèque, 10 novembre 1989-7 janvier 1990] / en collab. avec la Bibliothèque nationale de Paris ; préf. de Emmanuel Le Roy Ladurie, Metz : Ed. Serpenoise, 1989

Bibliographie

  • Catalogue général des manuscrits latins, vol. 1 (nos 1-1438), Paris, Bibliothèque nationale, 1939
  • L. Delisle, Le cabinet des manuscrits de la Bibliothèque nationale, 4 tomes, Paris, Imprimerie nationale, 1868-1891 (réimpression 1978)
  • Trésors carolingiens, Paris, BnF, 2007, n°13

Vie du livre

Sources des données