Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Reg.lat.1762

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q91007

Manifeste IIIF

Aspects codicologiques

  • Parch., IXe s., 226 ff. (f. 145 v° blanc), 170 x 120 mm. Le f. 1, jauni, porte seulement le nom: «HAdoardus» ajouté d’une main du XVe-XVIe s. Quelques croquis illustrant le texte de Macrobe aux f. 184, 187 v°, 195 et 198 v°. Gloses marginales contemporaines, certaines en notes tironiennes.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Présentation du contenu

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • f. 1 v°-225 v°: Hadoardvs, Collectaneum seu Florilegium.

    (prol.) inc.: «Quisque uolumen ad aspectum deduxerit istum...».

    expl. f. 3 v°: «... Hoc opus explicuit nomen cui est Hadoardus

    Ordine presbiteri officioque cluit» (112 v. - éd. d’après ce manuscrit P. Schwenke, op. cit. infra, p. 415-418 ; E. Duemmler, M.G.H. Poetae latini aevi Carolini, 2, Berlin, 1884, p. 683-685).

    f. 4-44: Cicero, Opera (compilation d’extraits des traités philosophiques et du De oratore de Cicéron, divisée en 19 chapitres portant chacun un titre ; ms. K des éditions).

    titre f. 4: «INCIPIT DE DIVINA NATVRA COLLETIO QVEDAM SECVNDVM TVLLIVM CICERONEM CETEROSQVE PHILOSOPHOS AB IPSO COMMEMORATOS».

    f. 4-4 v°: De natura deorum.

    inc.: «CVM MVLTE RES IN PHILOSOPHIA NEQVAQVAM satis explicate sint...» (I, 1, 1).

    f. 5: Lucullus seu Academica priora.

    f. 5-5 v°: Tusculanae disputationes.

    f. 5 v°: De natura deorum ; Lucullus.

    f. 6: Lucullus.

    f. 6-7 v°: De natura deorum.

    f. 7 v°: Lucullus.

    f. 7 v°-8: De natura deorum.

    f. 8: Tusculanae disputationes ; De diuinatione.

    f. 8-12 v°: De natura deorum.

    f. 12 v°-19: Timaeus.

    titre: «II. DE VNIVERSITATE QVAE PERCIPI MENTE SENSVQVE CORPORIS QVEVNT».

    inc.: «QVID EST QVOD SEMPER sit neque ullum...» (2, 3).

    f. 19-29 v°: De natura deorum.

    titre en marge: «III. DE DIVINA PROVIDENTIA MVNDVM SEMPER REGENTIS».

    inc.: «DICO IGITVR PROVIDENTIA DEI mundum et omnes...» (II, 30, 75).

    f. 25 v° titre: «IIII. DE NATVRA HVMANA MAXIMEQVE SECVNDVM CORPORALEM ESSENTIAM».

    inc.: «AD HANC PROVIDENTIAM NATURĘ...» (II, 56, 140).

    f. 29 v°-31: De legibus.

    f. 31-34 v°: Tusculanae disputationes.

    titre: «V. DE ANIMI QVALITATE».

    inc.: «QVID IGITVR SIT ANimus aut ubi...» (I, 9, 18).

    f. 34 v°-35 v°: De natura deorum.

    f. 35 v°-44: De legibus.

    titre: «VI. DE RATIONE // f. 36 // IVSQVE HVMANVM».

    inc.: «NATVRA ITAQVE IVRIS explicanda nobis est...» (I, 5, 17).

    f. 44-44 v°: Sallvstivs, Bellum Iugurthinum (extrait).

    inc. ligne 6: «Dux atque imperator mortalium animus est...».

    expl.: «... quibus summa claritudo paratur» (1, 3 -2, 4 fin).

    f. 44 v°-53 v°: Cicero, Opera (extraits).

    f. 44 v°-49 v°: De diuinatione.

    titre: «VII. DE DIVINATIONE FATO SORTEQVE AC SOMNIIS».

    inc.: «VETVS OPINIO EST IAM usque ab heroicis...» (I, 1, 1).

    f. 49 v°-51 v°: De fato.

    f. 51 v°-53 v°: De diuinatione.

    f. 53 v°: Servivs, Commentarius in Vergilii Aeneidem (extrait).

    inc.: «IT‹em› Definitio fati eiusdem. Fatum est conexio rerum...».

    expl.: «... ut ipsa uarietas habeat eternitatem» (cf. III, 376, citation de Cicéron).

    f. 53 v°-106 v°: Cicero, Opera (extraits).

    f. 53 v°-54: De officiis.

    titre: «VIII. DE SAPIENTIA».

    inc. f. 54: «SAPIENTIA IGITVR EST ut a ueteribus...» (II, 2, 5).

    f. 54-54 v°: De natura deorum.

    f. 54 v°-56 v°: Tusculanae disputationes.

    f. 56 v°-63 v°: Lucullus seu Academica priora.

    f. 63 v°-64 v°: Tusculanae disputationes.

    f. 64 v°: Hortensius (extrait cité dans: Avgvstinvs Hipponensis, De trinitate, XIV, 9, 12).

    inc.: «Sed si nobis cum ex hac uita migrassemus...».

    expl.: «... qua sola etiam diuina est laudanda» (éd. M. Ruch, L’Hortensius de Cicéron. Histoire et reconstitution, Paris, Les Belles Lettres, 1958, p. 160 n° 92).

    f. 64 v°-76,v°: Tusculanae disputationes.

    titre: «VIIII. DE VIRTVTE AC PERTVRBATIONIBVS ANIMI».

    inc. f. 65: «PHILOSOPHI PRobatissimi et accuratissimi scripserunt et multis sermonibus...» (cf. V, 1, 1 var.).

    f. 76 v°-81: Paradoxa ad Brutum.

    titre: «X. DE PROBABILITATE AC RATIONABILITATE HVMANA».

    inc.: «NIHIL EST TAM INCREDIBILE QVOD non dicendo...» (Prol . 3).

    f. 81-86 v°: Tusculanae disputationes.

    inc. 1. 11: «Haud sane periculum est ne non...» (V, 40, 118).

    dern. ligne, titre: «XI. DE VITA BEATA».

    f. 81 v°: «NIHIL MELIVS ET VERIVS DICI QVEVNT QVAM omnia quę natura aspernatur...». (II, 13, 30, var.).

    f. 86 v°-96: De amicitia.

    titre: «XII. DE AMICITIA».

    inc.: f. 87: «NIHIL IGITVR AMicitia a nobis aliud esse dicitur nisi omnium diuinarum...» (6, 20, var.).

    f. 96-105: De oratore.

    titre: «XIII. DE ORATORE».

    inc. «OMNIS VERO RATIO Dicendi communi est... (I, 3, 12).

    f. 105 v°-106 v°: Tusculanae disputationes.

    titre: «XIIII. DE ROMANA PHILOSOPHIA».

    inc.: «CVM DEFENSIONVM LABORIBVS...» (I, 1, 1).

    f. 106 v°-107 v°: Macrobivs, Commentarius in Somnium Scipionis (extraits).

    titre: «XV. DE FABVLIS».

    inc. f. 107: «Non omnibus fabulis philosophia repudiat [sic] nec...» (I, 2, 6, extraits de I, 2, 6 -11 et 13-18).

    expl. f. 107 v°: «... figuris defendentibus a uilitate secretum» (I, 2, 18).

    f. 108-113: Cicero, De officiis (extraits).

    titre: «XVI. DE OFFICIIS».

    inc.: «CVM MVLTA SINT IN philosophia et grauia...» (I, 2, 4).

    expl. f. 113, l. 1: «... uis leonis uidetur» (I, 13, 41).

    f. 113-113 v°: Sallvstivs, De coniuratione Catilinae (extraits).

    inc. l. 2: «Quod si regum atque imperatorum animi uirtus...» (2, 3, extraits de 2, 3-8 ; 10, 3-5 et 11, 1-3).

    exp. f. 113 v°, l. 2: «... neque copia neque inopia minuitur» (11, 3).

    f. 113 v°-155 v°: Cicero, Opera (extraits).

    f. 113 v°-145: De officiis.

    inc. 1. 2: «De his satis est dictum. Deinceps ut erat propositum...» (I, 13, 41 fin -14, 42 début).

    titre f. 141: «XVII DE HONESTATE ATQVE VTILITATE EARVMQVE CONCORDIA». «DVBITANDVM NON EST QVOD VTILITAS NVNquam...» (III, 3, 11).

    expl.: «... non plus quam semel loquetur» (III, 15, 61 fin).

    f. 146-147 v°: Tusculanae disputationes.

    titre: «XVIII. COMMEMORATIO PHILOSOPHIAE».

    inc. f. 146 v°: «QVIS IGITVR HOC QVOD SVMME SAPIENTIAE PYTAGOrȩ uisum est...» (I, 25, 62).

    f. 148-155: De senectute.

    titre: «XVIIII. DE SENECTVTE».

    inc.: «NVMQVAM DIGNE SATIS LAvdari philosophia poterit...» (1, 2).

    f. 155-155 v°: Tusculanae disputationes.

    inc.: «Aut enim nulla uirtus est aut contemnendus...» (II, 13, 31).

    expl. f. 155: «... quisquam dixerit. Animaduer-// f. 155 v° //-tenda igitur fortitudo aut sepeliendus dolor» (II, 13, 32).

    (éd. presque complète des f. 1-155 v°: P. Schwenke, op. cit. infra, p. 415-522, avec identification des extraits en note, et rappel des extraits de chaque traité de Cicéron, Salluste et Macrobe dans l’ordre du texte: p. 523-588).

    f. 156-213 v°: Macrobivs, Commentarius in Somnium Scipionis (extraits).

    titre: «EX LIBRO MACROBII IN SOMNIO SCIPIONIS EXCERPTVM INCIPIT».

    inc.: «COMMVNIS IGITVR est plenitudo omnium numerorum quod meanti...» (I, 5, 4).

    expl.: «... quem uis naturȩ quem ratio manifesta non moueat» (II, 16, 26 fin).

    f. 213 v°-224: Martianvs Capella, De nuptiis Philologiae et Mercurii (extraits).

    titre (add. moderne), en marge: «Deflorationes ex Minutio Felice Capella de Nuptiis Mercurii et Philologię. Vide supra, fol. 2».

    3 séries d’extraits:

    1) titre: «DE ARITHMETICA».

    inc.: «ORIGO IGITVR ORTVSQVE rerum ac primordia creaturarum pre cunctis monas est post quem sociati...» (cf. VII, 731, var. - éd. A. Dick, Teubner, 1925, p. 367, l. 4...).

    f. 217 v°: «... bina et bis quaterna VIIIto sunt» (VII, 750 - éd. Dick, p. 382 et, d’après ce manuscrit, E. Narducci, op. cit. infra, p. 566-571).

    2) titre f. 218: «DE GEOMETRICA».

    inc.: «GEOMETRICA EST QVAE TERRĘ MENSVRAM figuramque et magnitudinem locum partes...» (cf. VI, 588, var. - éd. Dick, p. 292, l. 3...).

    f. 221: «... Globo oportuit intimari» (VI, 610 fin - éd. Dick, p. 301, l. 16).

    — «Omnis assertio artis geometricȩ quȩ in infinitum propagatur...» (cf. VI, 706 début, var. - éd. Dick, p. 351, l. 24).

    f. 222 v°: «... qui docet quemadmodum uerbi gratia inter datas //» (VI, 715 - éd. Dick, p. 357, l. 12).

    il manque au moins un feuillet.

    3) inc. mutilé f. 223: «// circulum contra mundum per obliqua distendit...» (VIII, 872 - éd. Dick, p. 460, l. 1).

    expl.: «... flexior ęquinoctialem poene directus secat» (VIII, 878, fin - éd. Dick, p. 463, l. 17).

    f. 224 v°-225: Pvblilivs Syrvs, Sententiae (extraits).

    titre: «INCIPIVNT SENTENTIAE PHYLOSOPHORVM».

    inc.: «Amici uitia nisi feras facias necesse est tua...» (Sent. A. 10, éd. Meyer, op. cit. infra, p. 17).

    suivi des Sent. A 42, 40, 43-48, 26, 49, 28, 50-51 ; B. 1, 42-43, 10, 12, 14, 2-3, 23, 29, 31, 34 ; C. 15, 38, 17, 7, 39, 40, 27, 41, 30 ; D. 3 ; F. 29.

    expl.: «... Famulatur dominus ubi timet quibus imperat prorsus» (Sent. F. 29). «Fatetur» (F. 9 début -manuscrit à rattacher à la Collectio Turicensis (Z) de Meyer, donnant les mêmes variantes que les mss. Munich, Bayer. Staatsbibl., Clm. 6369 et Zurich, Zentralbibl. C. 78 - éd. W. Meyer, Publilii Syri Mimi Sententiae, Leipzig, 1880, p. 17-31).

    f. 225 v°: table des XIX chapitres des extraits de Cicéron, avec renvois aux feuillets ajoutés d’une main moderne.

    ~ — (add. du Xe s. ?): ‹Nota de geometria›.

    texte: «Scimus enim triangulum tres interiores angulos duobus rectis angulis equos habere» (cf. Thorndike et Kibre, A Catalogue of incipits of mediaeval scientific writings in Latin, 2e éd., Londres, 1963, col. 1405).

    ~ f. 226 (add. du XIe s.) ‹Fvlbertvs Carnotensis ?, Carmen 25 (= Carmina Cantabrigiensia n° 42)› (cf. H. Walther, Initia Carminum, n° 8918).

Intervenant

Anciens possesseurs

Anciennement dans

Origine

  • Origine: française, écriture peu régulière et personnelle avec quelques archaïsmes, qui serait de la main d’Hadoard, auteur du Florilegium. Beeson, op. cit. infra, suggère, d’après les manuscrits utilisés par le compilateur, qu’il serait originaire de Tours ; Bischoff, op. cit. infra, démontre, par comparaison avec le ms. Paris, Bibl. nat., lat. 13381, provenant de Corbie, écrit de la même main, et d’après les manuscrits utilisés, en réalité originaires de Corbie, qu’Hadoard devait être de Corbie, peut-être bibliothécaire de l’abbaye Saint-Pierre.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Historique de la conservation

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • Possesseurs: peut-être l’abbaye Saint-Pierre de Corbie (cf. Origine) ; le jurisconsulte Antoine Leconte ou Le Conte (1526-1586), professeur de droit à Bourges et Orléans, d’après l’ex-libris du f. 226 v°: «Ex Bibliotheca Contii» (XVIe s.) ; Reine Christine de Suède (correspond au n° 1090 du catalogue de Montfaucon).

Notes

Source des données : Biblissima

  • E. Pellegrin, J. Fohlen, C. Jeudy, Y.-F. Riou, avec la coll. d'A. Marucchi, Les manuscrits classiques latins de la Bibliothèque Vaticane. Tome II, 1re partie. Fonds Patetta et Fonds de la Reine par E. Pellegrin, Paris, 1978, p. 402 (https://www.persee.fr/doc/dirht_0073-8212_1978_cat_21_21)

Bibliographie

    • E. Narducci, Intorno ad un comento inedito di Remigio d'Auxerre al «Satyricon» di Marziano Capella e ad altri comenti al medesimo «Satyricon» (Bullett. di bibl. e di storia delle scienze matem. et fis., 15, 1882, p. 512-523, 566-571)
    • E. Dümmler, M.G.H., Poetae latini aevi Carolini, 2, Berlin, 1884, p. 683
    • W. Meyer, Ueber die Beobachtung des Wortaccentes in der altlateinischen Poesie (Abhandl. der philos. philol. Cl. der kgl. bayer. Akad. der Wiss. 17, 1886, p. 22 n.), liste de variantes de Publilius Syrus
    • P. Schwenke, Des Presbyter Hadoardus Cicero. Excerpte nach E. Narducci's Abschrift des Cod. Vat. Reg. 1762 (Philologus, Supplementband, 5, 1889, p. 399-588)
    • P. Schwenke, Apparatus criticus ad Ciceronis libros De natura rerum (Class. Rev., 4, 1890, p. 349)
    • G. Friedrich, M. Tullii Ciceronis Opera rhetorica, 2, Leipzig, Teubner, 1891, p. v-vi
    • E. Courbaud, Œuvres de Cicéron, De oratore, Paris, Hachette, 1905, p. lvii n. 1
    • M. Manitius, Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters, 1, Munich, 1911, p. 478-481
    • R. Mollweide, Die Entstehung der Cicero -Exzerpte des Hadoard und ihre Bedeutung für die Textkritik (Wiener Studien, 33, 1911, p. 274-292 ; 34, 1912, p. 383-393 ; 35, 1913, p. 184-192 ; 36, 1914, p. 189-200 ; 37, 1915, p. 177-185)
    • A. S. Pease, M. Tulli Ciceronis De diuinatione liber primus, Urbana, 1920, p. 32-33
    • K. Strecker, Carmina Cantabrigiensia. Die Cambridger Lieder, Berlin, 1926, et 2e éd., 1955, p. 98 n.
    • P. Wuilleumier, Les manuscrits principaux du Cato Maior (Rev. de philol., 55, 1929, p. 61) brève mention
    • C. H. Beeson, The Collectaneum of Hadoard (Class. philol., 40, 1945, p. 201-222)
    • C. H. Talbot, Florilegium morale Oxoniense. Ms. Bodl. 633. Pars 2: Flores auctorum, Louvain-Lille, 1956, p. 10-12
    • C. Leonardi, I codici di Marziano Capella (Aevum, 34, 1960, p. 470, n° 209), description partielle
    • B. Bischoff, Hadoardus and the manuscripts of classical authors from Corbie (Didascalia. Studies in honor of Anselm M. Albareda, New York, 1961, p. 41-57) et réimpression dans le texte original allemand: B. Bischoff, Mittelalterliche Studien, 1, Stuttgart, 1966, p. 50-63
    • R. Badali, Sui Codici dei «Paradoxa» di Cicerone (Riv. cult. class. e med., 10, 1968, p. 27-28 et 53)
    • M. Bonaria, M. Tullii Ciceronis Cato Maior De senectute, [Milan], Mondadori, 1968, p. 9-10 et 19.
    • K. F. Kumaniecki, M. Tulli Ciceronis Scripta... 3: De oratore, Teubner, 1969, p. vi-vii
    • Survie des classiques latins..., Vatican, 1973, p. 42 n° 81
    • Quinto centenario della Biblioteca Apostolica Vaticana 1475-1975, Catalogo della mostra, Biblioteca Apostolica Vaticana, 1975, p. 80 n° 208.

Vie du livre

Source des données