Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Pal. lat. 1753

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q89592

Aspects codicologiques

  • Parch., VIIIe-IXe s., I (papier) +118 ff. (f. I v°, 1 v° et 75 v°-76 blancs, f. 118 collé sur parchemin), 255 x 160 mm. Initiales de couleurs, celle du f. 71 ornée d’une tête d’homme barbu. Au f. 1, table ancienne grattée recouverte par une table du contenu du XIVe-XVe s. Titres partie en onciale, partie en capitales rustiques et début de certains textes en semi-onciale insulaire. Quelques gloses marginales et interlinéaires, certaines en vieil haut allemand (cf. E. Steinmeyer, H. Thoma et R. Bergmann, op. cit. infra).

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Présentation du contenu

Source des données : Heidelberger historische Bestände – digital

  • Langue(s) des textes dans le manuscrit : latin

    Titre(s) :
    2r-58v - Marius Victorinus, Ars grammatica u. Aelius Festus Asmonius (Aphtonius?), De metris
    59r-62r - Aelius Festus Asmonius (Aphtonius?) (Marius Victorinus?), De metris Horatianis
    62r-69r - Proba, Cento Vergilianus
    69r-70v - Pomponius, Cento Tityri (Versus ad gratiam Domini)
    71r-74v - "Metrorius“ (Ps.-Victorinus), De finalibus metrorum
    75r - Papirius (Papirianus?), De orthographia
    76v-109v - Aldhelmus, Epistula ad Acircium sive Liber de septenario, de metris, aenigmatibus ac pedum regulis
    110r-111v, 112v/113r - Symphosius, Aenigmata
    112r - Nachtrag: Anonymus, Precatio (unidentifiziert)
    113v - Pompeius grammaticus, Ex commento artis Donati excerptum
    114r/v, 116r - Bonifatius (?), Ars metrica
    115r/v, 117r/v - Aenigmata Laureshamensia (vel Anglica)
    116v - Bonifatius (?), Epitaphium Domberchti

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • f. 2-58 v°: Marivs Victorinvs, Ars grammatica (ms. A de Keil).

    titre en partie arraché: «‹ar›S GRAMMATICA MARII VICT‹ORINI› ».

    (liv. II) f. 23 v°: «... in maximo opere et studio fuit. MARII VICTORINI DE METRICIS DIDASCALICIS LIB. I. EXPLICIT FELICITER. INCIPIT LIB. II. LEGE FELICITER. DE PROTOTYPIS SPECIEBVS NOVEM ».

    (liv. III) f. 34: «... metrumque ipsum εἰσόδιον dixerunt. DIDASCALICVS PROTOTYPORVM NOVEM EXPLICIT LIBER SECVNDVS. INCIPIT LIBER TERTIVS DE CONIVNCTIS INTER SE ET MIXTIS METRIS PRAGMATICIS FELICITER SCRIPTORI ET LECTORI ».

    f. 47 v°: «...super hoc adhuc non parua lis est. E̅P̅C̅I̅. L̅I̅B̅. III. TILX. ».

    (liv. IV) f. 48: «INCIPIT LIBER. IIII. LEGE FELICITER DE CONEXIS INTER SE ATQVE INCONEXIS QVAE GRECI ACYNARTHTA VOCANT PRAGRATICVS ».

    expl. f. 58v°: «...comminisci ac proferre possemus. AELII FESTI APHTONII V.P. DE METRIS OMNIBVS EXPLIC. LIB. IIII. FELICITER VTERE STEPHANE SCRIPTOR ET LECTOR ».

    f. 59-62: Marivs Victorinvs, De metris Horatianis (ms. A de Keil).

    pas de titre.

    inc.: «INTER INITIA HVIVS OPERIS ID EST IN PRIMA ODE EXCVSAueram breuitatis studio... ».

    expl.: «...abusiue autem etiam comma dicitur colon. EXPLICIT».

    f. 62-69: Proba, Cento Vergilianus (ms. π de Sckenkl).

    titre: «INCIPIVNT INDICVLA CENTOMIS PROBAE INLVSTRIS ROMANAE ANICIORVM MATER [sic] ».

    suit une note de sept lignes (peut-être commentaire du v. 23 d’après Cacioli): «De Maronis qui et Virgilii Mantuani uatis libris praedicta Proba... uel cetera ante aduentum Domini inspirato praedixerunt » (éd. C. Schenkl, op. cit. infra, p. 519-520; A. Cacioli, op. cit. infra, p. 189 n. 2).

    il manque la préface et les vingt-trois premiers vers constituent un prologue, intitulé: «INCIPIT PROLOGVS ».

    expl. f. 69: «...casti maneant in religione nepotes» (éd. du texte C. Schenkl, op. cit. infra, p. 569-609).

    f. 69-70 v°: Anthol. lat. 719a seu ‹Pomponivs›, Versus ad gratiam domini.

    titre: «VERSVS AD GRATIAM DOMINI INDVCIT DVAS PERSONAS MOELIBEVM ET TITYRVM » (éd. d’après ce manuscrit unique, C. Schenkl, op. cit. infra, 1888, p. 699-615).

    f. 71-74 v°: Maximvs Victorinvs, De finalibus metrorum (ms. A de Keil).

    précédé d’une lettre-préface de 10 lignes, dont les quatre premières sont empruntées à la lettre-préface du De finalibus de Servivs:

    (adresse): «AD BASILIVM AMICVM SERGII ».

    inc.; «Vltimarum syllabarum naturam, sicut poposceras... » (cf. Servivs, De finalibus metrorum, praefatio : éd. H. Keil, Gramm. lat., 4, Teubner, 1864, p. 449).

    expl.: «... quae in nostram orationem uidentur posse transire ».

    (texte) titre exponctué, f. 71 l. 11: «FINALES».

    inc. f. 71, l. 12: «Quamquam de litteris et de syllabis multiplex sit copiosusque tractatus... ».

    avec additions marginales contemporaines complétant le texte (cf. apparat crit. de Keil, p. 239 l. 8 pour la dernière note marginale f. 74 v°).

    expl. incomplet (les cinq derniers mots manquent): «... obseruanda sunt exceptis scilicet positione longis aut dipthongis. FINAL. REGVL. EXPLICIT FELICITER AMEN ».

    dans la marge, note d’une main du XVIIIe s.: «Desunt in hoc exemplari».

    f. 75: Papirivs (Papirianvs ?), De orthographia (extrait).

    titre: «INCIPIT P. QVINTI PAPIRII ORTOGRAFIA FELICITER (et au dessus: «LECTORI ET SCRIPTORI»).

    inc.: «Iusticia cum scribitur tertia syllaba sic sonat...».

    expl.: «...Z cum syllabam ti antecedit littera s. ut iustius castius» (éd. d’après ce manuscrit J. Sichard, Scriptores rei grammaticae, Bâle, 1527; éd. H. Keil, Gramm. lat., 7, Leipzig, Teubner, 1880, p. 216).

    ~ f. 76 v°-109 v°: Aldhelmvs Malmesbvriensis, De metris et aenigmatibus (ms. N de Ehwald, ms. U de Glorie).

    f. 110-111 v° et 112 v°-113: Symphosivs, Aenigmata (Anthol. lat. 286 - ms. O de Riese, Ohl et Finch; ms. U de Glorie).

    précédé au f. 110 d’une table des énigmes:

    inc.: «1. De graphio. 2. de hirundine...».

    expl.: «...XCVI de monumento, XCVII de ancopa ».

    (texte) titre f. 110 v°: «INCIPIVNT ENIGMATA SIMPHOSII » (SIMPHONII corr. in SIMPHOSII) .

    après la préface, les énigmes 1-64 sont copiées aux f. 110 v°-111 v°; l’énigme 12 précède l’énigme 11 et l’énigme 29 précède l’énigme 28, l’énigme 51 manque comme dans les manuscrits de la famille D, subdivision Δ (cf. C. E. Finch, op. cit. infra. p. 7).

    f. 112 v°: une main du début du IXe s. a ajouté les énigmes 80-92 (numérotées 77-88) omises à leur place au f. 113. L’omission est signalée en marge du f. 113 par le signe dh et au f. 112 v° par hd.

    f. 113: énigmes 65 à 96 (sauf celles qui ont été omises).

    ~ f. 112 (add. du XIVe-XVe s.): ‹Precatio›.

    inc.: «O pater dulcis Ihesu qui natus et passus es... ».

    expl. inachevé: «... quo cottidie in ecclesia tua pascimur potamur ablu » (29 lignes).

    f. 113 v°: Pompeivs grammaticus, Commentum artis Donati (extrait: de barbarismo - ms. W de Holtz).

    titre: «INCIPIT DE VITIIS QVAE FIVNT IN BARBARISMO ».

    inc.: «Sunt aliqua uitia quae uitare debemus...».

    expl.: «... quoniam ipsa sibilum habet » (éd. H. Keil, Gramm. lat., 5, Leipzig, 1868, p. 286 lignes 6-33).

    ~ f. 114-114v°: Bonifativs Mogvntinvs, Ars metrica (extrait).

    titre: «Incipiunt caesurȩ uersuum sancti Bonifatii » (éd. Gaisford, Scriptores latini rei metricae, Oxford, 1837, p. 577-578).

    ~ f. 115-115 v° et 117-117 v°: ‹Aenigmata Anglica seu Laureshamensia› (éd. E. Dümmler, Lorscher Rätsel, ..., p. 258-261; éd. F. Glorie, Variae Collectiones..., p. 347-358).

    f. 115 v°: Vergilivs, Opera (extraits).

    parmi les essais de plume, après les quatre premières énigmes:

    «O nimium felix» (cf. Aen. IV, 657).

    «Arma uirumque cano Troiȩ qui» (Aen. I, 1).

    «Omnia uincit a‹mor› » (Ecl. X, 69).

    ~ f. 116: ‹Glossae de arte metrica›.

    inc. : «Poetae latine uates olim et scribta eorum uaticinea dicebantur. . . ».

    expl.: «...per pedes duplices conputari in ceteris per simplices ».

    ~ f. 116 v°: ‹Epitaphium Domberchti› .

    inc.: «Funereo textu scribuntur facta priorum... » (éd. d’après ce manuscrit E. Dümmler, Poetae latini aevi Carolini, 1, Berlin, 1881, p. 19-20 (M.G.H. Poetarum latinorum medii aevi, t. I); K. Neff, Die Gedichte des Paulus Diaconus. (Quellen und Untersuchungen zur lateinischen Philologie des Mittelalters, III, 4), Munich, 1908, p. 178-179

Anciens possesseurs

Anciennement dans

Origine

  • Origine: abbaye Saint-Nazaire de Lorsch (Allemagne). Plusieurs copistes ont collaboré à ce manuscrit, dont l’écriture est à comparer avec celle des mss. Vatican, Pal. lat. 822, Eusebius, Historia ecclesiastica et Paris, Bibl. nat. lat. 16668, Beda etc.) (cf. B. Bischoff, Lorsch..., p. 23): au bas du f. 47 v°, dont la fin est en écriture cursive diplomatique, on lit cette note de copiste: «Ego me misello qui in decurso sedebam manibus nardum tangebo digitus oculum lambebat »; les copistes de Marius Victorinus ont conservé beaucoup de notae antiquae provenant d’un archétype en onciale ainsi que certaines formules: «Feliciter scriptori et lectori » au f. 34, «Feliciter utere Stephane scriptor et lector » au f. 58v° (cf. B. Bischoff, Lorsch..., p. 65); un autre a corrigé le texte en écriture anglo-saxonne aux f. 81 v°, 82 etc. Les énigmes 80-92 de Symphosius, omises à l’origine, ont été ajoutées à Lorsch au début du IXe s. au verso d’un feuillet numéroté actuellement 112, avec les signes d’omission dh (marge du f. 113) et hd (marge du f. 112v°), employés couramment à Lorsch; autre addition de la première moitié du IXe s. au f. 69. Au f. 112 originellement blanc, une main du XIVe-XVe s. a ajouté une prière laissée inachevée.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Historique de la conservation

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • Possesseurs : abbaye Saint-Nazaire de Lorsch (cf. supra, Origine). Le manuscrit est ainsi décrit dans le catalogue de Lorsch: «Ars Marii Victorini grammatici et Althelmi de regula metrorum et aenigmata Symphosii in uno codice » (éd. G. Becker, Catalogi bibliothecarum antiqui, Bonn, 1885, n° 37, p. 110); bibliothèque palatine de Heidelberg (la cote du transfert manque).

Notes

Source des données : Biblissima

Bibliographie

    • H. Keil, Analecta grammatica, Leipzig, 1849, p. 20
    • A. Reifferscheid, Bibliotheca Patrum latinorum Italica, 1, Vienne, 1865, p. 307-310
    • A. Reifferscheid, Die römischen Bibliotheken (Sitzungsberichte der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, 56, 1867, p. 551-554)
    • A. Wilmanns, Der Katalog..., p. 390 et 401-405
    • H. Keil, Gramm. lat., 6, Leipzig, Teubner, 1874, p. vii-viii et xii
    • L. Bethmann, Nachrichten über die ... Sammlungen von Handschriften..., p. 356
    • C. Bursian, Ein ungedruckter Cento Vergilianus (Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Phil.-hist. Abt., 1878, II, 1, p. 29)
    • E. Dümmler, Lorscher Rätsel (Zeitschrift für deutsches Altertum, 22, 1878, p. 258-261 et 421; 23, 1879, p. 200)
    • E. Dümmler, Die handschriftliche Überlieferung der lateinischen Dichtungen aus der Zeit der Karolinger (Neues Archiv, 4, 1879, p. 101)
    • H. Keil, Gramm. lat., 7, Teubner, 1880, p. 216
    • C. Schenkl, Poetae christiani minores (Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum, 16, 1), Vienne, 1888, p. 519-520
    • T. Gottlieb, Über mittelalterliche Bibliotheken, Leipzig, 1890, p. 336
    • E. Steinmeyer et E. Sievers, Die althochdeutschen Glossen, 4, Berlin, 1898, p. 732
    • F. Falk, Beiträge zur Rekonstruktion..., p. 71-72
    • P. Lehmann, Johannes Sichardus..., p. 139 et 148
    • W. M. Lindsay, A New Clue of the Emendation of latin Texts (Classical Philology, 11, 1916, p. 270 et pl. = f. 4)
    • R. Ehwald, Aldhelmi Opera (M.G.H., Auct. antiq., 15), Berlin, 1919, p. 37-38, 45-46 et p. 340
    • W. M. Lindsay, Palaeographia Latina 3 (St Andrews University Publications, 19), Oxford, 1924, p. 15-16
    • E. M. Sanford, The use of classical authors in the Libri manuales (Trans. Proceed. Amer. Phil. Assoc., 55, 1924, p. 209 n° 48)
    • H. Thoma, Altdeutsches aus Vatikanischen und Münchener Handschriften (Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur, 85, 1963, p. 243)
    • F. Glorie, Variae Collectiones aenigmatum Merouingicae aetatis. V. Aenigmata Aldhelmi... (Corpus Christianorum. Series latina, 133), Turnhout, 1968, p. 361
    • M. R. Cacioli, Adattamenti semantici e sintattici nel Centone Virgiliano di Proba (Stud. it. filol. class., 41, 1969, p. 189 et 241 n. 1)
    • C. E. Finch, Symphosius in Codices Pal. lat. 1719, 1753 and Reg. lat. 329, 2078 (Manuscripta, 13, 1969, p. 4 et 6-8)
    • H. Dahlmann, Zur Ars grammatica des Marius Victorinus, Mayence, 1970, p. 3
    • G. Glauche, Schullektüre im Mittelalter (Münchener Beiträge zur Mediävistik-und Renaissance-Forschung, 5), Munich, 1970, p. 29 note 16, simple mention
    • H. Hermann, Tertulliana. 1. -Tertullien et S. Pomponius (Latomus, 30, 1971, p. 151)
    • L. Holtz, Tradition et diffusion de l’oeuvre grammaticale de Pompée, commentateur de Donat (Rev. philol., 45, 1971, p. 54-55)
    • W. M. Lagorio, Aldhelm’s Aenigmata in Codex Vaticanus Palatinus latinus 1719 (Manuscripta, 15, 1971, p. 25), simple mention
    • E. A. Lowe, Codices latini antiquiores, Supplement, Oxford, 1971, p. 31 n° 1776 (pl. des f. 46 v° et 34) et p. 71 (bibliographie)
    • B. Bischoff, Die Bibliothek im Dienste der Schule (Settimane di studio del Centro italiano di studi sull'alto Medioevo 19: La scuola nell’Occidente latino dell’alto Medioevo, Spolète, 1972, p. 380)
    • R. Bergmann, Verzeichnis der althochdeutschen und altsächsischen Glossenhandschriften, Berlin et New York, 1973, p. 96 n° 816
    • B. Bischoff, Lorsch..., p. 23, 25, 65, 68, 75, 82, 86 et 89
    • Id., Ergänzungen zur Überlieferung des Paperinus/ Papirius (Papirianus) (Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur, 100, 1978, p. 421).

Vie du livre

Sources des données