Douai. Bibliothèque municipale, Ms. 749

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q235924

Aspects codicologiques

  • Parch., XIIe s. (ex.) sauf f. 80-106, XIIIe s. (in.), 106 ff. (pas de f. 69 ; f. 80 et 90 v° blancs ; au f. 106 v°, essais de plume d’une main du XIIIe s.), 220 X 150 mm., just. variable, réglure à la mine de plomb. Recueil de 5 parties :

    1 — f. 1-22, f. 1-2, long. lignes, f. 2 v°-22 v°, 2 col. ; f. 1 (faux début du texte) 29 long. lignes, f. 1 v°-8 v° : 42 lignes, f. 9-22 : 45 lignes, f. 22 v° : 54 lignes. Cahiers : 18, 28(-1), 38(-1), signés I-III à la fin de chaque cahier. Initiales rouges et vertes ou seulement rubriquées, quelques titres rubriqués. Quelques gloses marginales surtout aux premiers feuillets. En haut des f. 1 v° et 2, titre du manuscrit d’une main moderne (XVIIe-XVIIIe s.).

    2 — f. 23-68, 2 col., f. 23-30 : 38/39 lignes ; f. 31-54 v° : 41 lignes ; f. 55-62 v° : 42 lignes ; f. 63-68 v° : 34/ 35 lignes. Cahiers : 1-58, 68(-2), signés II et V en rouge à la fin du cahier. Initiales et titres rubriqués, quelques initiales vertes ou rouges ornées de filigranes verts ; aux f. 62-66, quelques initiales dans le texte bleues ou vertes ou rehaussées de vert. Corrections interlinéaires et marginales.

    3 — -f. 70-79, 42 long. lignes sauf f. 70, 71-71 v°, 2 col. 39/40 lignes et f. 78-78 v° : 32/34 long. lignes. Cahier : 110 mais le f. 71 qui contient des gloses et le f. 78 qui n’a que la moitié de la largeur normale (218 X 87 mm.) semblent avoir été ajoutés. Au f. 70 v°, initiale rouge ornée de vert ; autres initiales rouges ou vertes, titres rubriqués. Abondant commentaire marginal et interlinéaire.

    3 — -f. 80-93, 2 col., f. 80-91 : 28 lignes ; f. 91 v°-93 v° : 31/35 lignes. Cahiers : 14(-1), 24, 310(-3). Initiales rouges quelquefois à filigranes bleus ou verts, titres rubriqués ; aux f. 91-93 v°, quelques initiales laissées en blanc et pas de rubriques. Aux f. 80 v°-89 v° additions marginales ; au f. 91 v°, trace de texte en grande partie grattée.

    3 — f. 94-106, 2 col., 34 lignes sauf f. 106 v° : 36 lignes. Cahier : 112(-1) + 1 feuillet double intercalé (f. 102-103). Initiales et titres rubriqués ; initiales de vers rehaussées de rouge ; quelques croquis géométriques illustrant le texte aux f. 94-97 v°.

    inc. : « minatiuis et uerbalibus... » (f. 2).

    expl. : «... forma pudorem » (f. 105 v°).

    : « rata tam res... » (f. 106).

    (Source : Persée - DER-IRHT, XLI)

Présentation du contenu

Source des données : Persée - DER-IRHT, XLI

  • 1 — f. 1-22 : PRISCIANVS, Institutiones grammaticae (I-IV).

    titre (d’une main moderne en marge sup.) : « Continet tractatus de partibus orationis ».

    ordre des livres : Prol. f. 1 v°-2, I f. 2-8 v° col. 2, II f. 8 v°-14 v° col. 1, III f. 14 v°-18 v° col. 1, IV f. 18 v°-22 col. 2.

    (prol.) (faux début) : « ‹C›um omnis eloquentie... ».

    «... dignitatis gradus summa » (§ 4, éd. cit., infra, p. 2).

    (prol.) f. 1 v° : « Cum omnis eloquentie... ».

    f. 2 : «... contextu orationis eiusdem ».

    (texte) inc. : « Philosophi diffiniunt... ».

    (liv. II) f. 14 v° col. 1 expl. : «... Explicit liber III [sic] Incipit IIII [sic] de comparatiuis et superlatiuis et diminutiuis » (erreur du rubricatcur car le titre préparé en marge portait bien II et III).

    expl. inachevé : «... princeps municipium municeps » (IV, fin — éd. M. Hertz, Prisciani grammatici Caesariensis Institutionum grammaticorum libri XVIII, 1, dans H. Keil, Gramm. lat., 2, Leipzig, Teubner, 1855, p. 1-140).

    à la fin, titre préparé en marge pour le rubricateur : « Explicit liber IIII. Incipit V de generibus ».

    ~ f. 22 v° (add. contemporaine) : SERLO DE WILTON, De partibus orationis (extraits).

    inc. col. 1 : « In me Serlonem non respice sed ratione... » (prol. 7).

    expl. col. 1 : «... Hic locus est mete uenit Hesperus ergo ualete » (dernier vers — éd. B. Hauréau, (Notices et extraits des manuscrits, 28, 2), Paris, 1878, p. 429-435).

    ~ — ‹ Versus et sententiae›.

    suivent immédiatement le texte précédent.

    inc. col. 1 : « Nota quidem res est sed miri plena stuporis... ».

    expl. col. 2 : «... istis nemo dare ubera frena uelit ».

    ~ — ‹ Sententiae›.

    suivent immédiatement le texte précédent.

    inc. col. 2 : « Scriptum legitur in tripode Apollinis « gnoti se uton » (corrigé en « uthon ») id est... ».

    expl. col. 2 : «... quam inuenit felix est et qui possidet beatus » (26 lignes).

    2 — f. 23-68 v° : Florilegium.

    florilège à sections d’auteurs dans lequel les compilateurs n’ont pas suivi l’ordre des textes, type B. de B. Munk Olsen, op. cit. infra, 1979.

    titre : « Incipiunt prouerbia ex diuersorum auctorum libris in unum collecta moribus instruendis uiciisque destruendis proferenda ».

    f. 23-30 v° : HORATIVS, Opera (extraits).

    titre : « Primum prouerbia Horatii ».

    inc. col. 1 : « Inceptis grauibus plerumque et magna professis... » (De arte poetica, 14).

    expl. col. 2 : «... Aduerse nudare solent celare secunde » (Sermones seu Saturae, II, 8, 74).

    f. 30 v°-33 v° : VERGILIVS, Opera (extraits).

    titre : « Incipiunt prouerbia Vergilii quod humana pulcritudo caduca et fragilis cito transeat ».

    inc. col. 2 : « O formose puer nimium ne crede colori... » (Eclogae seu Bucolica, II, 17).

    expl. col. 1 : «... Cantantes ut eamus ego hoc te fasce leuabo » (Eclogae seu Bucolica, IX, 65 — cf. l’analyse des extraits des Eclogae, Georgica et Aeneis, dans B. Munk Olsen, Vergil i middelalderen (Museum Tusculanum, 32-33, 1978, p. 108-110).

    f. 33 v°-37 v° : IVVENALIS, Saturae (extraits).

    titre : « Prouerbia Iuuenalis. A diuitiis ad paupertatem inuitat ».

    inc. col. 1 : « Et nos ergo manum ferulȩ subduximus et nos... » (I, 15).

    expl. col. 2 : «... commoda tractemus » (XVI, 7).

    f. 37 v°-39 : PERSIVS, Saturae (extraits).

    titre : « Prouerbia Persii contra superbos ».

    inc. col. 2 : « O curas hominum quantum est in rebus inane... » (I, 1).

    expl. col. 1 : «... Frange aliquid largire inopi » (VI, 32).

    ~ f. 39-42 v° : BOETHIVS, Consolatio philosophiae (Clavis n° 878, extraits).

    titre : « Prouerbia Boetii de senectute ».

    inc. col. 1 : « Venit enim properata malis inopina senectus... » (I, carm. 1, 9 — éd. L. Bieler, Anicii Manlii Seuerini Boethii Philosophiae consolatio (Corpus Christianorum, Series Latina, 94), Turnhout, 1957, p. 1).

    expl. col. 2 : «... nichil his que uentura sunt necessitatis importat » (V, 4 § 20 — éd. cit., p. 96).

    ~ f. 42 v°-43 v° : GVNZO NOVARIENSIS, Epistula ad Augienses fratres (extraits — ms. D de Manitius).

    titre : « Exempla Gonzonis ».

    inc. col. 2 : « Quedam licent laico que non licent clerico... » (P. L., 136, col. 1283 D ; éd. K. Manitivs, op. cit. infra, p. 19).

    expl. col. 2 : «... suo cauterio inussit utinam aut calidus aut frigidus esset » (P. L., 136, col. 1301 B ; éd. cit., p. 55).

    f. 43 v°-46 : LVCANVS, De bello ciuili (extraits).

    titre : « Prouerbia Lucani ».

    inc. col. 2 : « Fert animus causas tantarum expromere rerum... » (I, 67).

    expl. col. 2 : «... ibi fas ubi maxima merces ȩre merent paruo » (X, 408-409).

    f. 46-46 v° : STATIVS, Thebais (extraits).

    titre : Prouerbia Statii de ambitione (« oratione » corrigé en « ambitione »).

    inc. col. 2 : « PROtinus attoniti fratrum sub pectore... » (I, 125).

    expl. col. 1 : «... Et nunc ecce tuas irritat callidus iras » (XI, 716).

    f. 46 v° : TERENTIVS, Comoediae (extraits).

    titre : « Exempla Terentii in Andria ».

    inc. col. 1 : « Omnia mediocriter. Nam id arbitror...» (Andria, 59-60).

    expl. col. 2 : «... indictum est qui modo erat ratum irritum est » (Phormio, 951).

    f. 46 v°-47 : SALLVSTIVS, Opera (extraits).

    f. 46 v°-47 : ‹De coniuratione Catilinae›.

    inc. col. 2 : « Omnis homines qui sese prestare student ceteris... » (1 § 1)

    expl. col. 2 : «... qui maxime timent audatia pro muro habetur » (58 § 17).

    f. 47 : ‹De bello Iugurthino›.

    inc. col. 2 : « Dux atque imperator uitȩ mortalium... » (1 § 3).

    expl. : «... neque nobis neque cuiquam omnium satis fuit » (102 § 7).

    f. 47-60 : OVIDIVS, Opera (extraits).

    f. 47-48 v° : Heroides.

    titre : « Prouerbia Ouidii epistularum ».

    inc. col. 2 : « Quando ego non timui grauiora pericula ueris... » (I, 11).

    expl. col. 1 : «... Atque suo temptat salientem pollice uenam » (XX, 139).

    f 48 v°-50 : Amores.

    titre : « Prouerbia Ouidii sine titulo ».

    inc. col. 1 : « Cȩdimus an subitum luctando accendimus ignem... » (I, 2, 9).

    expl. col. 2 : «... sit modo non feci dicere lingua memor » (III, 14, 48).

    f. 50-52 v° : Ars amatoria.

    titre : « Prouerbia Ouidii de amatoria arte ».

    inc. col. 2 : « ARte citȩ ueloque rates remoque reguntur... » (I, 3).

    expl. col. 2 : «... Quam cupies paulo quam potes esse minus » (III, 758).

    f. 52 v°-53 v° : Remedia amoris.

    titre : « Exempla Ouidii de remedio amoris ».

    inc. col. 2 : « Discite sanari per quem didicistis amore... » (43).

    expl. col. 1 : «... Diuitiis alitur luxuriosus amor » (746).

    f. 53 v° : Ps. OVIDIVS, De nuce.

    titre : « Exempla Ouidii de nuce ».

    inc. col. 1 : « At prius arboribus tunc cum meliora fuerunt... » (7).

    expl. : «... Frondibus intactis cetera turba uirent » (46).

    f. 53 v°-54 v° : Metamorphoses.

    titre : « Exempla Ouidii Metamorphoseos ».

    inc. col. 1 : « Cesserunt nitidis habitande piscibus undȩ... » (I, 74).

    expl. col. 1 : «... Auxilium cȩleste petunt » (XV, 630).

    f. 54 v°-56 : Tristia.

    titre : « Exempla Ouidii tristium ».

    inc. col. 1 : « Vade sed incultus qualem decet exulis esse... » (I, 1, 3).

    expl. col. 2 : «... Laudat et hortatu comprobat acta suo » (V, 14 (15), 46).

    f. 56-58 : Ex Ponto.

    titre : « Exempla Ouidii de Ponto ».

    inc. col. 2 : « Vidi ego niligenȩ numen uiolasse fatentem... » (I, 1, 51).

    expl. col. 2 : «... Augetur remis cursus euntis aquȩ » (IV, 15, 28).

    f. 58-60 : Fasti.

    titre : « Exempla Ouidii fastorum ».

    inc. col. 2 : « Prospera lux oritur linguis animisque fauete... » (I, 71).

    expl. col. 1 : «... Laudamus magnas hac quoque parte deas » (VI, 808).

    f. 60-61 : Ps. ALEXANDER MAGNVS, Collatio Alexandri Magni et Dindimi regis Bragmanorum de philosophia per litteras facta (extraits).

    titre : « Incipiunt sententie de collatione Alexandri regis Macedonum et Dindimi regis Bragmanorum... ».

    inc. col. 2 : « Quia uestra excellens offertur industria cultum... » (P. L., 101, col. 1366 B, éd. B. Kuebler, Iuli Valeri Alexandri Polemi res gestae Alexandri Macedonis translatae ex Aesopo graeco. Accedunt Alexandri cum Dindimo rege Bragmanorum per litteras facta et Epistola Alexandri ad Aristotelem, magistrum suum, de itinere suo et de situ Indiae, Leipzig, Teubner, 1888, p. 169).

    expl. col. 1 : «... ut uoluntariam continentiam digna renumeratio consequatur » (P. L., col. 1375 A ; éd. cit., p. 187).

    ~ f. 61 : ‹HILDEBERTVS CENOMANNENSIS, Carmen 55 de sancta Trinitate› (extrait).

    titre : « Oratio ad personam patris ».

    inc. col. 1 : « Alpha et ω Deus meus... ».

    expl. col. 2 : «... ut nec in se uarietur

    Nec in ulla uarietur » (v. 1-90 — P. L., 171, col. 1411-1412 ; éd. A. Brian Scott, Hildeberti Cenomannensis episcopi carmina minora, Leipzig, Teubner, 1969, p. 46-49, n° 55 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 834).

    ~ — PETRVS COMESTOR, Historia scolastica (extrait).

    titre : « Incipit prologus in historia scolastica ».

    inc. col. 2 : « Imperatorie maiestatis est in palatio tres habere mansiones... ».

    expl. : «... prima planior secunda acutior tertia suauior » (prol. — P. L., 198, col. 1053-1054).

    suivi de l' additio 2 : « A fundamento sumemus principium loquendi immo ab ipsius fundamenti principio eo iuuante qui omnium est princeps et principium » (P. L., 198, col. 1055-1056).

    ~ f. 61 v° : HIERONYMVS presbyter, Epistula 21 ad Damasum (Clavis n° 620, extrait).

    titre : « IeRO‹nimus›. Quomodo DEBEANT LEGI SECVLARIVM AVCTORVM LIBRI».

    inc. col. 1 : « Demonum cibus est carmina poetarum, secularis sapientia... ».

    expl. : «... carmina in idolorum laude composita audierit perSONARE » (13 § 4, fin — P. L., 22, col. 385-386; éd. I. Hilberg, Sancti Eusebii Hieronymi Epistulae pars I, epistulae I-LXX (Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum, 54), Vienne-Leipzig, 1910, p. 122-124).

    ~ — ZACHARIAS CHRYSOPOLITANVS, De concordia Euangelistarum (extrait).

    titre : « PROLOGVS BREVIS DE MVLTORVM DICTIS DOCTORVM ».

    inc. col. 2 : « Est summi natura boni super omnia simplex... ».

    expl. : «... Tres igitur faciunt personȩ quod Deus omne » (Epilogus breuis v. 1-10 — P. L., 186, col. 36 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 5857).

    f. 62-66 v° : ‹Florilegium : « Dei omnipotentis filius... » seu Prouerbia Patrum›.

    florilège patristique type I de B. Munk Olsen, op. cit. infra, 1980.

    titre : « Incipit liber diuersarum sententiarum a pluribus doctoribus compositus ».

    inc. col 1 : « Dei omnipotentis filius inter cetera sue locutionis uerba suis loquens... ».

    expl. col. 1 : «... qualis esse uis dum oras Deum semper talis esto » (cf. H. M. Rochais, op. cit. infra, col. 454-455).

    f. 66 v°-68 v° : ‹Carmina›.

    f. 66 v° : « De pastoribus et mercennariis ».

    inc. col. 1 : « Sublimat sublime genus quos ortus honorat... » (52 v. — éd. d’après ce manuscrit, A. Boutemy, op. cit. infra, 1939, p. 190-191).

    f. 66 v°-67 : ‹Carmen› : « Canities rugae... ».

    suit immédiatement le texte précédent.

    inc. col. 2 : « Canicies ruge cutis hispida poetus anhelans... » (25 v. — éd. cit., p. 192).

    f. 67 : ‹Carmen› : « Qui lauat exterius... ».

    recueil de petites pièces qui suivent immédiatement le texte précédent.

    inc. col. 1 : « Qui lauat exterius lutee deformia sordis... » (39 v. — éd. cit., p. 193).

    — ‹HILDEBERTVS CENOMANNENSIS, Carmen de duobus Iacobis› (extrait).

    suit immédiatement le texte précédent.

    inc. col. 2 : « Anna uiro Ioachim peperit te uirgo Maria... ».

    expl. : «... sic tribus una uiris peperit tres Anna marias » (v. 8-14 — P. L., 171, col. 1425 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 1067).

    ~ f. 67 v°-68 v° : BEDA, De die iudicii (Clavis n° 1370).

    titre col. 1 : « Versus Bede de die iudicii ».

    expl. col. 1 incomplet : «... Sedibus et superum semper gaudere beatis. Expliciunt uersus Bede de die iudicii » (v. 154 — P. L., 94, col. 633-638 ; éd. J. Fraipont, Bedae Venerabilis opera, 4 : opera rhythmica (Corpus Christianorum, Series Latina, 122), Turnhout, 1955, p. 439-444) ; variantes de ce manuscrit, cf. A. Boutemy, op. cit. infra, 1939, p. 194-195)

    ~ f. 68 v° : ‹Textus›.

    inc. col. 1 : « Nemo bonus delectatur pasci amara salsugine cauillationis... ».

    expl. : «... qui studit eradicare quod pungit nouerit seruare quod reficit » (16 lignes).

    — (add. d’une autre main contemporaine) inc. col. 2 : « In iudicio erunt IIIIor ordines alii iudicabunt... ».

    expl. : «... id est iudicabunt eos in futuro iudicio » (10 lignes).

    3 — f. 70-79 v° : SALLVSTIVS, De coniuratione Catilinae (fragment).

    précédé de deux prologues et d’un commentaire.

    (prol.) 1) col. 1 : « Totus liber iste uersatur in duobus contrariis : in defensore patrie... ».

    «... ubi dicit paucis attentionem ubi absoluam docilitatem ».

    2) « Prologus iste non facit ut prologus quia non tangit... ».

    col. 2 : «... quia tantum pecora intendunt uentri non animo ».

    (comm.) : « Omnis. Omnia nomina tertie declinationis in singulis... ».

    «... differentiam facit inter homines et animalia quod hii prestent illi sint prona » (éd. des prol. et du comm., A. Boutemy, op. cit. infra, 1939, p. 197-198).

    (add. d’une main un peu plus récente) : ‹ISIDORVS HISPALENSIS, Etymologiae› (Clavis n° 1186, extraits remaniés).

    note sur les mots « Consul, dictator, tiro » etc.

    inc. : « ‹C›onsules dicti sunt uel a consulendo ciuibus uel... » (IX, 3, 6).

    expl. : «... senator elegisset nomina in tabulas aureas contulit atque inde patres conscripti uocati sunt » (IX, 4, 11 — éd. W. Lindsay, Isidori Hispalensis episcopi Etymologiarum siue Originum libri XX, Oxford, 1911).

    (texte) titre (à la suite des 2 prol. et f. 70 v°) : « Salustii Crispi Catilinarius liber ».

    inc. f. 70 v° : « Omnis homines qui sese student prestare ceteris animalibus... » (la suite du texte se trouve au f. 72, le f. 71-71 v° est entièrement rempli par le commentaire).

    expl. mutilé : «... per insidias Allobrogum comitatus deprehendant // » (45 § 1).

    (comm.) inc. f. 70 v° marge droite : « Summa ope. Non infima auro uel argento uel media pulcritudine... ».

    expl. f. 79 v° marge gauche : «... quia non esset ei curandum quomodo uinceret sed tamen uinceret ».

    4 — ~ f. 80 v°, 83 v°-86 v° et en marge des f. 80 v°-89 v° : CLAVDIANVS MAMERTVS, De statu animae (Clavis n° 983, extraits).

    titre : « Claudianus in primo libro de statu animȩ ».

    inc. col. 1 : « Quando de tractatu altiore collatio est ad subtiliorem intellectus... » (= FAVSTIVS REGIENSIS, ép. 3 — éd. A. Engelbrecht, Claudiani Mamerti opera (Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum, 11), Vienne, 1885, p. 9).

    expl. f. 86 v° col. 2 : «... non accipitur sapor tantum in ore sentitur » (I, 7, fin — P. L., 53, col. 711 ; éd. cit., p. 46).

    f. 89 v° marge gauche : «... quod intellectus non erat animi referentes obtutum absque ulla hoc idem difficultate comprehendimus ».

    f. 80 v°-83 : CLAVDIANVS, Opera (extraits)

    intercalés dans les extraits du De statu animae de CLAVDIANVS MAMERTVS.

    titre : « In primo libro de Stilicone ».

    inc. col. 2 : « Iam non ad culmina rerum... » (In Rufinum, I, 21).

    expl. col. 2 : «... Plus habet hic uite plus habet ille uie » (Carmina minora, XX, 22).

    (add. d’une autre main) col. 1 : « Hec duo sunt ligna redimentis singula digna

    m Habemus secreta crucis X signant duo ligna ».

    ~ f. 84 v°-90 : ALCVINVS, Opera.

    f. 84 v°-85, 89-90 : De fide sanctae et indiuiduae Trinitatis (extraits).

    titre : « Alchuinus ».

    1) inc. col. 2 : « Quamuis enim in huius exilii... ».

    expl. f. 85 col. 1 : «... et proximi neminem peruenire posse certissimum est » (prol. — P. L., 101, col. 13).

    2) titre : « Alchuinus ».

    inc. f. 89 col. 2 : « Omne quod est aut semper fuit... ».

    expl. col. 1 : «... in forma serui consubstantialis matri anima et carne homo plenus » (II, 9-10 -P. L., 101, col. 28-30).

    f. 86 v°-89 : De Trinitate ad Fredegisum quaestiones 28.

    titre : « Epistula Alchuini leuitȩ ad Fredegisum ».

    inc. col. 2 : Desiderantissimo filio Fredegiso Alchuinus leuita salutem. Placuit prudentie uestre... » (P. L., 101, col. 57-64 et sous le nom d’Augustin, sans la préface, P. L., 42, col. 1172-1176).

    ~ f. 91 : ‹De rhetorica›.

    inc. col. 1 : « Componitur et construitur omnis oratio... ».

    expl. col. 1 : «... id est contemporalis quoniam uno eodemque tempore fuisse referuntur » (17 lignes, le reste de la page est blanc).

    f. 91 v° : ‹Ps. CATO, Disticha› (extrait).

    inc. col. 1 : « Cum tibi sit coniunx et res et fama laboret... » (cf. H. Walther, Proverbia, n° 4532 ; D. Schaller et E. Könsgen, Initia carminum, n° 2994).

    expl. : «... Hoc breuitas fecit sensus coniungere binos » (IV, 47, 1-49, 2).

    f. 91 v°-93 v° : ‹REMIGIVS AVTISSIODORENSIS, Opera›.

    f. 91 v°-93 v° : ‹Commentum in Donati artem minorem› (extrait).

    inc. col. 1 : « ‹P›repositio quid est. Quid substantiam significat... ».

    expl. col. 1 (« Interiectio ») : «... unde et papa dicitur apostolicus et interpretatur ammirabilis » (§ 91-fin — éd. d’après le ms. Einsiedeln, Stiftsbibl. 172, H. Hagen, Anecdota Heluetica, Leipzig, Teubner, 1870, p. 214-218; W. Fox, Remigii Autissiodorensis in artem Donati minorem commentum, Leipzig, Teubner, 1902, p. 78-91 ; éd. du début d’après ce manuscrit, A. Boutemy, op. cit. infra, 1939, p. 204-205).

    f. 93 v° : ‹Commentum, in Donati artem maiorem› (extrait).

    inc. col. 1 : « Interiectio dicitur ab interiacendo quia... ».

    expl. col. 2 : «... affectus dicitur desiderium id est uoluntas mentis. Effectus factio ipse factus » (éd. H. Hagen, op. cit. supra, p. 265-266 ; cf. variantes de ce manuscrit, A. Boutemy, op. cit. infra, 1939, p. 206).

    5 — ~ f. 94-97 v° : ‹MILO›, De mundi philosophia.

    titre : « Incipit Incipit [sic] prologus de mundi philosophia ».

    ordre des livres : I f. 94-95, II f. 95-97 v°.

    (prol.) col. 1 : « Mens celer armatur doctrinis philosophorum... ».

    «... cuius habes nomen si uersum legeris olim » (v. 14).

    (texte) inc. : « Quod eternitas nullis sit temporibus obnoxia... ».

    expl. col. 1 : «... Asserit ut ueterum sententia philosophorum » (éd. du prol. d’après le ms. Tours, Bibl. mun. 789, L. Delisle, Note sur un manuscrit de Tours (Bibl. Éc. Ch., 30, 1869, p. 323-324 ; éd. d’extraits, P. Dronke, Fabula explorationes into the uses of nigth in medieval platonism (Mittellateinische Studien und Texte, 9), Leyde-Cologne, 1974, p. 90 et 160-161 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 10895).

    ~ f. 97 v°-98 : « Versus de duodecim uentis Tranquili philosophi ».

    inc. col. 2 : « Quatuor a quadris uenti flant partibus orbis... » (63 v. — éd. d’après le ms. Bruxelles 10721, Ritschl, Mittheilungen aus und über Handschriften .1. Versus de XII uentis Tranquilli Physici (Rhein. Mus., 1, 1842, p. 130-133) ; cf H. Walther, Initia carminum, n° 15281 ; D. Schaller et E. Könsgen, Initia carminum, n° 13112).

    ~ f. 98 : Versus de duodecim uentis.

    titre : « item ».

    inc. col. 2 : « Quatuor a quadro consurgunt limite uenti.

    Ipsis et gemini dextra et laeua sociantur... » (15 v. — éd. A. Boutemy, op. cit. infra, 1939, p. 267-268 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 15282 et D. Schaller et Könsgen, Initia carminum, n° 13113).

    f. 98-98 v° : HILDEBERTVS CENOMANNENSIS, Carmen 50 de tribus uitiis muliebri amore, auaritia, ambitione.

    titre : « Quod femina et aurum et honor subuertant mentes hominum ».

    inc. : « Plurima cum soleant mores euertere sacros... » (P. L., 171, col. 1428-1429; éd. B. Hauréau, Notice sur les Mélanges poétiques d' Hildebert de Lavardin (Notices et extraits des manuscrits, 28, 2), Paris, 1878, p. 366-368 = Les Mélanges poétiques d’ Hildebert de Lavardin, Paris, 1882, p. 109-111 ; A. Brian Scott, Hildeberti Cenomannensis episcopi carmina minora, Leipzig, Teubner, 1969, p. 40-43 n° 50 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 14193).

    expl. suivi de 2 v. qui d’après A. Boutemy, op. cit. infra, 1939, p. 270, formeraient la véritable conclusion du poème (ce que contredit A. Brian Scott, op. cit. supra).

    : « Absque Deo quisquam si uincere se puta ista

    Quod sibi promittunt nouerit esse nichil » (cf. H. Walther, Initia carminum, n° 200) suivi de plusieurs vers.

    : « Pro nimia specie fuit uxor funus Vriae... ».

    «... Nescio quo pacta res mala facta bona est » (4 v. — éd. A. Boutemy, op. cit. infra, 1939, p. 269-270 ; cf. Anthol. lat. 268 et B. Hauréau, op. cit., p. 368 = p. 111-112).

    ~ f. 98 v°-99 : ‹ISIDORVS HISPALENSIS, Versus in bibliotheca› (extraits).

    inc. col. 2 : « Ille Origenes ego doctor uerissimus olim... ».

    expl. col. 1 : «... Tantum Roma suo presule Gregorio » (II-VIII, XII — P. L., 83, col. 1107-1110 ; A. Boutemy, sans identification, op. cit. infra, 1939, p. 271-272 ; éd. A. Ortega, Los versus Isidori (Helmantica, 12, 1961, p. 261-299) ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 8708 ; D. Schaller et E. Könsgen, Initia carminum, n° 7724).

    ~ f. 99 : ‹Carmen› « Cognati Christi... ».

    inc. col. 1 : « Cognati Christi fuerant ut dicitur isti... » (12 v. — éd. A. Boutemy, op. cit. infra, 1939, p. 272-273 avec omission du v. 8 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 3009).

    ~ — ‹Carmen› « Uno nomine... ».

    inc. col. 1 : « Uno nomine tres appellantur mulieres... » (21 v. — éd. cit., p. 273-274).

    ~ — ‹Carmen› « Sic leo signati... ».

    inc. col. 2 : « Sic leo signati septem signacula libri... » (8 v. — éd. cit., p. 274).

    ~ — ‹Carmen› « Vrbanus papa... ».

    inc. col. 2 : « Vrbanus papa pax et crucifixio mundi... » (5 v. — éd. cit., p. 274-275, cf. H. Walther, Initia carminum, n° 19691).

    ~ f. 99-99 v° : ‹EVGENIVS TOLETANVS, Carmen 2 : Commonitio mortalitatis humanae› (extrait).

    inc. col. 2 : « O mortalis homo mortis reminiscere casus... ».

    expl. col. 1 : «... Quod pie quod iuste quod recte feceris ipse » (v. 1-4, 11-14 — P. L., 87, col. 359 ; éd. F. Vollmer, Fl. Merobaudis Reliquiae, Blossii Aemilii Dracontii carmina, Eugenii Toletani episcopi carmina et epistulae (M. G. H., Auct. antiq., 14), Berlin, 1905, p. 233-234 ; éd. cit. sans identification, p. 275 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 12802 ; D. Schaller et E. Könsgen, Initia carminum, n° 10951).

    ~ f. 99 v° : ‹HILDEBERTVS CENOMANNENSIS, Inscriptionum Christianorum libellus : carmen 18›

    (texte) col. 1 : « Glorior elatus, descendo minorificatus

    Infimus axe teror rursus ad astra feror » (P. L., 171, col. 1283 ; éd. cit. sans identification, p. 193, cf. ibid., p. 275 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 7251 ; Proverbia, n ° 10344).

    ~ — ‹Carmen› « Talis nature... ».

    inc. : « Talis nature leo fortis dicitur esse... » (5 v. — éd. cit., p. 275 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 18996 a).

    ~ — ‹Carmen› « Quando leo dormit... ».

    inc. : « Quando leo dormit oculi sunt eius aperti... » (6 v. — éd. cit., p. 275-276; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 15221 a).

    ~ — ‹Carmen› « Regis Alexandri... ».

    inc. : « Regis Alexandri regio Macedonia magni... » (10 v. — cf. A. Boutemy, op. cit. supra, 1939, p. 276 ; H. Walther, Initia carminum, n° 16523).

    ~ — ‹Carmen› « Est paruus piscis... ».

    inc. : « Est paruus piscis echinus semipedalis... » (5 v. — éd. cit., p. 276 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 5798 a).

    ~ — ‹Carmen› « Nomen ab igne... ».

    inc. : « Nomen ab igne suum lapis est sortitus abeston... » (8 v. — éd. cit., p. 277 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 11908).

    ~ — ‹Carmen› « Ingeniosus homo... ».

    inc. col. 2 : « Ingeniosus homo fertur fecisse per artem... » (8 v. — éd. cit., p. 277 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 9336 a).

    ~ — ‹Carmen› « Presulis Eucherii... ».

    inc. : « Presulis Eucherii manifestat uisio sancti... » (17 v. — éd. cit., p. 278; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 14491).

    ~ f. 100 : BEDA, Historia ecclesiastica gentis Anglorum (Clavis n° 1375, extrait).

    titre (préparé pour le rubricateur au bas du f. 99 v° et partiellement rogné).

    inc. col. 1 : « Alma Deus Trinitas que secula cuncta gubernas... ».

    expl. col. 2 : «... Quam effectu tulerat nullus ab altithroni » (IV, chap. 18 (20) : Versus de Heldeldrida regina — P. L., 95, col. 204 ; éd. C. Plummer, Venerabilis Baedae Historian ecclesiasticam gentis Anglorum, Historiam abbatum, epistolam ad Ecgbertum una cum Historia abbatum auctore anonymo..., 1, Oxford, 1896, p. 247-248 ; B. Colgrave et R. A. B. Mynors, Bede, Ecclesiastical History of the English people (Oxford mediaeval texts), Oxford, 1969, p. 396-400 ; cf. A. Boutemy, op. cit. infra, 1939, p. 278-279).

    ~ — ‹HVGO PRIMAS, Carmen IV› (extrait).

    inc. col. 2 : « Non uia terrarum sed me uia terret aquarum... ».

    expl. : «... Et rate confracta de me sunt omnia facto » (v. 9-16 — éd. W. Meyer, Die Oxforder Gedichte des Primas (Nachrichten der Gesellschaft zu Göttingen ; Phil. hist. Klasse), Göttingen, 1907, p. 123-124 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 12219 b).

    ~ f. 100-100 v° : ‹EVGENIVS TOLETANVS, Carmen 37 (19) Heptametron de primordio mundi›.

    inc. : « Primus in orbe dies lucis primordia sumpsit... » (7 v. — P. L., 87, col. 365-366 ; 96, col. 1104-1105 ; éd. F. Vollmer, op. cit. supra, p. 256 ; cf. A. Boutemy, op. cit. infra, 1939, p. 279-280 ; H. Walther, Initia carminum, n° 14669 a ; D. Schaller et E. Könsgen, Initia carminum, n° 12551).

    ~ f. 100 v° : ‹Ps. AVSONIVS, Septem sapientum sententiae› (extrait).

    inc. col. 1 : « Quis diues ? Qui nil cupit et quis pauper ? auarus... » (I, 3, 6-7, 4 — P. L., 171, col. 1410 et 1438 sous le nom d’Hildebert du Mans ; 203, col. 1395 sous le nom de Philippe de Harveng ; éd. cit., p. 280; R. Peiper, Decimi Magni Ausonii opuscula..., Leipzig, Teubner, 1886, p. 406 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 16055 ; Proverbia, n° 25363 ; D. Schaller et E. Könsgen, Initia carminum, n° 13655).

    ~ — HILDEBERTVS CENOMANNENSIS, Carmen 2 ad Petrum.

    inc. : « Susceptum semen sex primis, Petre, diebus... » (4 v. — éd. B. Hauréau, op. cit. supra, p. 414 ; éd. cit., p. 280 ; A. Brian Scott, op. cit. supra, p. 1 n° 2 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 18933).

    ~ — ‹ Sententia› « Gloria mundana nichil est nisi uisio uana » (éd. cit., p. 280 ; cf. H. Walther, Proverbia, nos 10325 a-10326).

    ~ — ‹HILDEBERTVS CENOMANNENSIS, Carmen 34 de decem plagis Aegypti›.

    inc. : « Prima rubens unda clades raneque secunda... » (5 v. — P. L., 171, col. 1436 ; éd. B. Hauréau, op. cit. supra, p. 374-375 ; A. Brian Scott, op. cit. supra, p. 21 n° 34 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 14595).

    ~ — ‹Carmen› « De euangelistis et eorum figuratiuis nominibus ».

    inc. : « Prefert natura Dei facies humana Mathei... » (4 v. — éd. cit., p. 281 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 14408 a).

    ~ — ‹Carmen› « Gloria mundana... ».

    inc. : « Gloria mundana mundique potentia uana... » (5 v. — éd. cit., p. 281 ; cf. H. Walther, Proverbia, n° 10325).

    ~ — ‹Carmen› « Exanimem triduo... ».

    (texte) : « Exanimem triduo catulum leo seruat in antro

    Quem leo uiuificat, cum uasto murmure clamat » (éd. cit., p. 281).

    ~ f. 100 v°-101, 105 : ‹GAVFRIDVS WINTONIENSIS, Epigrammata seu Liber prouerbiorum› (extraits).

    inc. col. 1 : « Non sibi non aliis prodest dum uiuit auarus... » (epigr., 136 fin ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 12168 a).

    f. 101 col. 1 : «... Sit diues recte protinus annuitur » (epigr. 179).

    f. 105 col. 2 : « Prouerbia Senece — Proficis ipse nichil hominem mulcendo carminum... » (épigr. 107, 3-4).

    expl. col. 2 : «... Altior assensus grauior plerumque ruina

    Sollicitudo grauis » (epigr. 111, 1-2 — éd. Th. Wright, The Anglo-latin satirical poets, 2, 1872, p. 103-155 ; H. Gerhard, Der Liber prouerbiorum des Godefrid von Winchester, Würzburg, 1974, passim; éd. cit., p. 283 sq.).

    ~ f. 100 v° : ‹Prouerbium› Non bene firmatur... ».

    (texte) col. 2 : « Non bene firmatur racis quȩ sepe mouetur

    Nec multa hospitia pignus amoris habet » (éd. cit., p. 282 ; cf. H. Walther, Proverbia, n° 17292).

    ~ — ‹HILDEBERTVS CENOMANNENSIS, Carmen 25 de lapsu mundi›.

    inc. : « Non bene discernis qui prefers ima supernis... » (5 v. — P. L., 171, col. 1437 ; éd. A. Brian Scott, op. cit. supra, p. 16 n° 25 ; cf. A. Boutemy, op. cit. infra, 1939, p. 283 ; H. Walther, Initia carminum, n° 11974).

    ~ f. 101 : ‹Carmen› « Fla facit ardorem... ».

    inc. : « Fla facit ardorem sed fra largitur odorem... » (4 v. — éd. cit., p. 284).

    suite du f. 101, cf. infra, f. 106.

    ~ f. 101 v°-103 v° : De dialectica.

    titre : « Incipiunt introductiones in dialectica ».

    expl. col. 2 : «... destructo consequenti destruitur quod antecedit et hec quidem sufficiant ».

    ~ f. 103 v°-105 : Liber Pitaleon.

    titre : « Incipit liber pitaleon ».

    inc. col. 2 : « Non scandent celum iuoris habentia telum... ».

    expl. col. 2 : «... Laudo concedo tibi quod placet optime credo

    Expliciunt uersus ex hoc in claustro reuersus » (cf. A. Boutemy, op. cit. infra, 1939, p. 183 et 286 ; H. Walther, Initia carminum, n° 12163 et Proverbia, n° 18398).

    ~ f. 105 : ‹Carmen› « Hic dias... ».

    (texte) col. 2 : « Hic dias et monas, trias et penta dias ambo

    Tessara, mono, mias tres, mono dias duo monos » (éd. cit., p. 286).

    ~ — ‹ Carmen› « Est auis... ».

    (texte) : « Est auis ipsa, pater, pueri, soror ipsaque mater,

    Ipse nouerca sibi, matertera fit soror ipsi » (éd. cit., p. 286).

    ~ — ‹ HILDEBERTVS CENOMANNENSIS, Carmen 85 : Christus in cruce›.

    (texte) : « Mortem, serpentem, peccatum, Tartara, gentem.

    Vici, calcaui, solui, fregi, reparaui » (P. L., 171, col. 1426 ; éd. cit., p. 286 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 11299).

    ~ f. 105-105 v° : ‹Sententiae›

    inc. col. 2 : « Vtre merum fracto committere balsama cribo... » (cf. H. Walther, Proverbia, n° 32753).

    expl. col. 1 : «... Non fortunatum querit sed more probatum » (17 v. — éd. cit., p. 287-288).

    ~ f. 105 v° : ‹BERNARDVS SILVESTRIS, De gemellis seu PETRVS PICTOR, Gemini languentes › (remaniement).

    inc. col. 1 : « Natorum quidam metuens de morte dolebat

    Hic querens medicos aegris conferre nolebat... ».

    expl. col. 2 : «... Diffiniuit eam sententia iudicialis » (30 v. — éd. d’après le ms. Saint-Omer, Bibl. mun. 115, f. 92 v°, C. Fierville, Notice et extraits des manuscrits de la Bibliothèque de Saint-Omer nos 115 et 710 (Notices et extraits des manuscrits, 31, 1), Paris, 1884, p. 128-129; cf. A. Boutemy, op. cit. infra, 1939, p. 289-290; H. Walther, Initia carminum, n° 11596 a).

    ~ — ‹ Carmen› « Tres tria dona... ».

    inc. : « Tres tria dona ferunt, lumen, duce lumine, quaerunt... » (4 v. — éd. cit., p. 290; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 19420).

    ~ — ‹ Hildebertvs Cenomannensis? ‹Carmen› « Nullus amicorum »...›.

    inc. : « Nullus amicorum posset meliora monere... » (6 v. — éd. B. Hauréau, op. cit. supra, p. 423 ; A. Brian Scott, op. cit. supra, supplementum, p. 59 n° 4 ; cf. A. Boutemy, op. cit. supra, 1939, p. 290-291, qui propose Mathieu de Vendôme ; H. Walther, Initia carminum, n° 12392).

    ~ f. 105 v°-106 : ‹Carmen› « Cum totus Blesis... ».

    inc. : « Cum totus Blesis comitissem predicet orbis... » (23 v. — éd. A. Boutemy, op. cit. infra, 1938, p. 126-127 et 1939, p. 291 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 3852 a).

    ~ f. 106 : ‹Prouerbia›.

    inc. col. 1 : « Non aerugo uorat aurum quod stercus odorat... » (cf. H. Walther, Proverbia, n° 17202).

    expl. : «... Dat Deus omne bonum sed non per cornua Tauri » (16 v. — éd. cit., p. 291-292; cf. H. Walther, Proverbia, n° 4976).

    ~ — ‹ Carmen› « De Gallo ».

    inc. col. 1 : « Gallum uenalem tribus assibus Alda coemit... » (10 v. — éd. cit., p. 292 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 7018 a).

    ~ f. 106 et f. 101 : Carmen de murilego

    titre : « Versus de murilego ».

    inc. col. 1 : « Murilegus stimulante fame subit arta locorum... ».

    col. 2 : «... Quem facit et liuor et tabida macilentum » (v. 36).

    suivi d’une note marginale qui renvoie au f. 101 où se trouve la suite du poème : « Require hoc signum superius S ».

    f. 101 col. 1 : « Ille meas sceleratus opes cum nequit habere... » (v. 37).

    expl. col. 2 : «... Vtque perorauit mulieri curia fauit » (61 v. — éd. A. Boutemy, op. cit. infra, 1938, p. 128-130; 1939, p. 293; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 11489 b).

    ~ f. 101 col. 2 : ‹EVGENIVS TOLETANVS, Carmen 37 (19) Heptametron de primordio mundi›.

    cf. supra, f. 100-100 v°.

    ~ — Carmen : « Vt grauium... ».

    (texte) : « Vt graui graui leui leui leuatur

    um tas um tate

    Sic leui leui graui graui grauatur » (éd. cit., p. 294 ; cf. H. Walther, Proverbia, n° 32416).

    ~ — ‹ Aenigmata›.

    1) inc. : « Aduolat et pugnat, uulturnus manat et undat... » (4 v. — éd. cit., p. 294)

    2) inc. : « Syllaba terna datur parti si prima secatur... » (4 v. — éd. cit., p. 295 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 18971).

    3) (texte) : « Nascitur in dumis, describitur octo figuris,

    Inde tribus demptis uix unam in mille uidebis » (éd. cit., p. 295).

    f. 106 v° : ‹MACROBIVS, Saturnalia› (extrait abrégé).

    inc. col. 1 : « Solet cibus cum sumitur tacitos efficere potus... ».

    expl. col. 2 : «... sic appareat necessaria tanquam abesse illam nefas uerit » (VII, 1, 1-25).

    ~ — ‹HILDEBERTVS CENOMANNENSIS, Carmen de breui subsistentia hominis›.

    inc. col. 2 : « Dic homo responde, quid homo sit, cur sit et unde... » (P. L., 171, col. 1442 ; cf. A. Boutemy, op. cit. infra, 1939, p. 295 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 4364).

Texte du manuscrit

Source des données : Initiale

Enluminures et décors

Anciens possesseurs

Anciennement dans

Origine

  • Origine : 1-5 — nord de la France, abbaye de Saint-Amand-en-Pévèle. D’après A. Boutemy, op. cit. infra, 1939, p. 297-298, il aurait été copié, sinon entièrement du moins en majeure partie à Saint-Amand, sur des manuscrits propres à la bibliothèque et s’identifierait au n° 150 du catalogue des manuscrits de cette abbaye dressé au XIIe s. ; écritures de plusieurs mains.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XLI)

Historique de la conservation

Source des données : Persée - DER-IRHT, XLI

  • Possesseur : 1-5 — abbaye de Saint-Amand-en-Pévèle (cf. Origine) ; puis abbaye de Marchiennes à laquelle il devait appartenir dès le XVIIe s. (cf. A. Boutemy, op. cit. infra, 1939, p. 184) ; cotes anciennes « G. 618 et D. 707 ».

Notes

Source des données : Biblissima

Source des données : Initiale

  • Origine et datation d'après C. Rabel (inv.). Quelques textes avec schémas (non photographiés).

Bibliographie

    • Cat. gén., in-4°, 6, Paris, 1878, p. 444-448
    • A. Boutemy, Deux pièces inédites du manuscrit 749 de Douai (Latomus, 2, 1938, p. 123-130)
    • A. Boutemy, Notice sur le manuscrit 749 de la bibliothèque municipale de Douai (Latomus, 3, 1939, p. 183-206 ; 264-298)
    • E. van Moe, Quelques études d’histoire littéraire de M. André Boutemy (Bibl. Ec. Ch., 101, 1940, p. 238-239)
    • K. Manitivs, Gunzo Epistola ad Augienses und Anselm von Besate, Rhetorimachia (M. G. H., Quellen zur Geistesgeschichte des Mittelalters, 2), Weimar, 1958, p. 15
    • H. Dörrie, Untersuchungen zur Überlieferungsgeschichte von Ovids Epistulae Heroidum, 2 (Nachrichten der Akademie der Wissenschaften in Göttingen I. Philologisch-Historische Klasse, 7, 1960, p. 363)
    • H. M. Rochais, Florilèges spirituels I : Florilèges latins (Dictionnaire de Spiritualité ascétique et mystique, 5), Paris, 1962, col. 454-455
    • M. Gibson, Priscian, Institutiones grammaticae : A handlist of manuscripts (Scriptorium, 26, 1972, p. 105-124)
    • Y.-F. Riou, Quelques aspects de la tradition manuscrite des « Carmina » d’Eugène de Tolède : du « Liber Catonianus » aux « Auctores octo morales » (Rev. hist. textes, 2, 1972, p. 23, 25, 41, 42)
    • C. Jeudy, Israël le grammairien et la tradition manuscrite du commentaire de Remi d’Auxerre à l' « Ars minor » de Donat (Studi medievali, 3e ser., 18, 2, 1977, p. 211-212)
    • M. Passalacqua, I codici di Prisciano (Sussidi eruditi, 29), Rome, 1978, p. 49 n° 106
    • B. Munk Olsen, Vergil i Middelalderen (Museum Tusculanum, 32-33, 1978, p. 108-110)
    • B. Munk Olsen, Les classiques latins dans les florilèges médiévaux antérieurs au XIIIe siècle (Rev. hist. textes, 9, 1979, p. 47, 48, 50, 51, 53, 54, 91-92 n° 29 ; 10, 1980, p. 141 n° 98)
    • G. L. Bursill-Hall, A census of Medieval Latin Grammatical Manuscripts (Grammatica speculativa, 4), Stuttgart, 1981, p. 58-59 n° 72, 4
    • R. J. Tarrant, Ovia, Tristia, dans Texts and Transmission..., 1983, p. 282 n. 1 et 285 n. 6
    • B. Munk Olsen, L’étude des auteurs classiques, 1, 1982, p. 445 n° [C. 38], 564 n° [C. 20] ; 2, 1985, p. 32 n° [C. 26], 131 n° [C. 18], 193 n° [C. 17], 320-321 n° [C. 25], 399 n° [C. 53], 533 n° [C. 21], 604 n° [C. 14], 714 n° [C. 40], 849-850 n° [C. 15].
  • Chrétien DEHAISNES, Douai (CGM in-4° 6), Manuscrits 1-1239, 1878 (Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques des départements. Tome VI (série in-4°))

Vie du livre

Sources des données