Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 4391

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q63768

  • Titre attesté :
    • Jacobus de Therinis (?). — Formularium Ordinis Cisterciensis. — Articuli damnati anno 1277. — Humbertus de Romanis, De dono timoris. — Humbertus de Prulliaco, In Sententias.
  • Autre forme de la cote :
    • Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 4391
    • Paris. BnF, Latin 4391
  • Conservé à : Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits
  • Langues : latin
  • Auteur : Jacques de Thérines (12..-1321) | Humbert de Romans (120. ?-1277) | Humbert de Preuilly (12..-1298) | Hugues de Saint-Victor (1096?-1141)
  • Date de fabrication :
  • Lieu de fabrication :
  • Écriture :
    • Une seule main (sauf f. 1-6 et additions) : on peut supposer que le manuscrit a été copié à Paris, par un moine de Fontenay, élève au Collège Saint-Bernard
  • Décoration :
    • Initiales emanchées rouges et bleues à filigranes et antennes de même formant marge (f.12, 68, 73v) ; initiale émanchée à filigranes et antennes et I prolongés le long de la col. de texte. Initiales rouges et bleues à filigranes et antennes (passim). Jeux de plume anthropomorphes sur initiales (f. 117, 119, 128v, 132v, 137v, 151, 152v, 211v et passim). — Titre courant : (f. 1-6) col. surmontées par « a », « b » au recto, « c », « d » au verso ; (f. 116-275) « I [-IIII] » surmontant le commentaire sur les Sentences
  • Support : Parchemin
  • Composition :
    • 292 feuillets
  • Dimensions :
    • 165 x 120 mm
  • Aspects codicologiques :
    • 27 cahiers réguliers de 12 ff., sauf le cahier 1 de 4 ff. (f. 1-4 : binion) ; sauf le cahier 2 de 7 ff. (f. 5-11, dont f. 6v-11v bl.) ; sauf le cahier 6 de 6 ff. (f. 60-65 : ternion) ; sauf le cahier 7 de 2 ff. (f. 66-67, avec 66v-67v bl.) ; sauf le cahier 26 de 11 ff. (f. 272-282 : 272=282, 273=, 274=281…, 277=|=278) ; sauf le cahier 27 de 10 ff. (f. 283-292 : fond du cahier refait : 283-284, 285=( ?)292, 286=291, 287=290, 288=|=289). Signatures sur les ff. de la première moitié du cahier, à la mine de plomb I[-VI] (f. 12-59) puis aa-dd (f. 60-63) ; a-f (f. 68-281) ; à la fin des cahiers « secundus [-quartus] » à côté de la réclame (f. 35v, 47v, 59v) ; signatures modernes au prem. f. des cahiers. — Réclames (encadrée aux f. 23v et 35v ; non respectée au f. 115v). — Foliotation ancienne (y compris les chiffres arabes) au milieu du recto de la marge sup. : « 1 [-6] » (f.1-6) puis chiffres romains « I [-LIIII] » (f.12-65) puis en chiffres arabes anciens « 1 [-43] » (f. 73-115) puis « 16 [-31] » (f. 116-131) puis « 1 [-26] » (f. 135-160) puis « 1 [-44] » (f. 161-203) puis « 1 [-72] » (f. 204-275) ; foliotation moderne.
  • Réglure :
    • Réglure à la mine de plomb. — 2 col. de 62 l. (f. 1-6) ; 39 l. (f. 12-281) ; justification : 125 x 100 mm (f. 1-6) ; 115 x 90 mm (f. 12-281).
  • Reliure :
    • Demi-reliure moderne à dos de basane et pièce de titre en maroquin rouge « CONSUETUDINES / CISTERCIENSES / STEPHONUS (sic) PARISIENSIS / EPISCOPUS ECT. », à nerfs simulés par double filet d'or ; 3 gardes pap. bl. mod. à chaque plat
  • Estampille :
    • Estampilles : Josserand-Bruno type 7 ou 8 : f. 12, 291v.

Manifeste IIIF

Présentation du contenu

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • F. 1a-6b : [Jacobus de Therinis (?) , In Apocalypsim] (Stegmüller, Rep.bibl. n° 3993 [Stegmüller n’en connaît pas de manuscrit et se réfère à C. de Visch et à Fabricius, qui lui-même se réfère à la Bibliotheca Belgica manuscripta de Sander] ; P. Glorieux, Répertoire des maîtres, t. II, n° 367g) :
    « ‘Princeps regum terre dilexit nos… sanguine suo’ Ap. I (Apoc. 1,5). Quia amor est prima ratio ac principale motivum omnium donorum que ab amante procedunt liberaliter in amatum …-… idest preparata ad liberandum genus humanum, unde ‘Rogabimus’ » ;

    F. 12a-66a : [Claraevallensis monachus (?), Formularium (ars dictaminis) ordinis Cisterciensis] : « Attendendum est quod abbates nostri ordinis in salutationis ordinatione nulli abbati sua nomina preponi paciuntur quantumcumque superioris sint, sed semper scribentes hiis quibus scribitur humilitatis intuitu preponuntur …-…fiducialiter intimare quia parcitus sum pro posse meo omnia que michi mandabitis adimplere. Val. Val. Val. Val. Valorem habeatis. Amen, amen. Explicit iste liber, sit scriptor crimine liber. » ; cf. ms. Graz, Univ.Bibl. 962 (f. 72) ; cf. [sur l’importance des lettres dans l’Ordre de Cîteaux] S. J. Heathcote, « The letter collections attributed to Master Transmundus, papal notary and monk of Clairvaux in the late twelfth century », dans Analecta cisterciensia, t. 21, 1965, p. 35-109 et 167-238, aux pp. 56-60 [N.B. : ce n’est pas l’une des versions tardives décrites par S. J. Heathcote dans son article].

    F. 68a-72va. Articuli CCXIX Parisiis damnati anno 1277 (éd. crit. H. Denifle, E. Chatelain, Chartularium universitatis Parisiensis, Paris : Delalain, 1889, t. I, n° 473, p. 543-558 [ms. sans sigle] ; éd. comm. R. Hissette, Enquête sur les 219 articles condamnés à Paris le 7 mars 1277, Louvain : Publications universitaires ; Paris : Vander-Oyez, 1977 [Philosophes médiévaux, 22], passim) :
    f. 68a : Titre (add. contemp.) : « Contra Segerum et Boetium hereticos » ;
    f. 68a-72va : Acte : « [Prologue] Universis presentes litteras inspecturis, Stephanus miseratione divina Parisiensis ecclesie minister indignus salutem in filio Virginis gloriose. Magnarum et gravium personarum crebro zeloque fidei accensa… [f. 68va] die dominica qua cantatur in curia Parisiensi. [Articles] Quod deus non est trinus et unus ...-... quod nusquam est secundum substantiam. Explicit rotulus errorum continens ducentos et decem et novem articulos dampnatos Parisius ».

    F. 73va-115vb : [Humbertus de Romanis, De dono timoris : cap. 1-7] (incompl.) (Bloomfield, n° 5001 ; Stegmüller, Rep.bibl. n° 11734 [anon., d’après un ms. de Wolffenbüttel] ; Kaeppeli-Panella, n° 2012 [ms. non recensé] ; éd. C. Chevalier, Le De dono timoris du dominicain Humbert de Romans : édition et traduction, thèse pour le dipl. d’archiviste paléographe, 1999, dactyl., 3 t. [Paris, Arch. nat., AB XXVIII 604 ; résumé dans École nationale des chartes, positions des thèses…, 1989, p. 133-140], éd. au t. II, p. 4-175 ; ms. recensé au t. I, p. 57, mais omis dans les descriptions à la p. 223) ;
    Œuvre également attribuée à Etienne de Bourbon (en considérant qu’il s’agit d’un abrégé du traité De septem donis Spiritus sancti), à Nicolas de Hannapes et à Albert le Grand par l’unique édition (incunable). cf. B. Hauréau, « Anonyme auteur du Tractatus de abundantia exemplorum in sermonibus », dans Histoire littéraire de la France, Paris, 1885, t. XXIX, p. 546-551 [recense ce ms. à la p. 546] ; et B. Hauréau, Notices…, t. II, p. 72-74 (rejette l’attribution à Humbert de Romans) ; cf. P. Glorieux, La Faculté des Arts et ses maîtres au XIIIe siècle, Paris : J. Vrin, 1971, p. 190, n° 203b [ne recense pas ce ms.] ; cf. E. T. Brett, Humbert of Romans : his life and views of thirteenth-century society, Toronto : Pontifical institute of mediaeval studies, 1984, p. 201-203 (Studies and texts, 67).
    f. 73va-74va : Prologue (éd. part. J.-Th. Welter, L’exemplum dans la littérature religieuse et didactique du Moyen Age, Paris ; Toulouse : E. H. Guitard, 1927 [ne recense pas ce ms.]) : « Incipit tractatus de habundancia exemplorum in sermonibus ad omnem materiam. Prologus. Quoniam plus exempla quam verba monent (sic pro movent), secundum Gregorium, et facilius intellectu capiuntur et altius memorie infiguntur necnon et libentius ...-... qui invocandus est ad opus utiliter constatiandum » ;
    f. 74va : Table des chapitres : « Incipiunt capitula de timore. Prima pars de timore continet capitula X. Primum de speciebus timoris septem ; secundum de effectibus timoris divini IX ; tercium de causis timendi deum IX ; quartum de timore inferni XII ; quintum de timore purgatorii XXVII ; sextum de timore futuri judicii XXXIII ; septimum de timore peccati LXII ; octavum de timore peccati LXII ; nonum de timore presentis periculi ; decimum de timore dyaboli » ;
    f. 74va-115vb : Texte (cap. 1-8) : « De diversis speciebus ipsius [f. 74vb] timoris secundum se. Species timoris dicuntur esse septem …-… [f. 80b : cap. 2 ; f. 81b : cap. 3 ; f. 82vb : cap. 4 ; f. 94vb : cap. 5 ; f. 99vb : cap. 6 ; f. 111va : cap. 7 ; f. 115va : cap. 8] …-… (éd. C. Chevalier, t. II, p. 144, l. 39) Item educit proximos in malum pene ut frequenter peccatum unius est causa vel occasio // [réclame : ‘periclitationis in aliis’] ».

    F. 116a-275a, 283a-291b : [Humbertus de Prulliaco (Ps. Thomas de Aquino – Ps. Egidius Romae abbreviator)], Quæstiones in Quatuor libros Sententiarum (Stegmüller, Rep.comment.sent. n° 381) ; cf. O. Lottin, Psychologie morale aux XIIe et XIIIe siècles, Louvain : abbaye du Mont-César ; Gembloux : J. Duculot, t. II, p. 300, note 1 (« Les exposés des Commentaires… de Paris Nat. lat. 4391 f. 147va et 156va sont de simples résumés de saint Thomas d’Aquin ») ; cf. O. Lottin, [recension n° 1068], dans Bulletin de théol. anc. méd., t. 1, 1932, p. 542* [f. 195r : commentaire sur les sept dons, dans la dépendance de saint Thomas) :
    N.B. : ce ms. n’a pas été répertorié par Stegmüller, mais bien qu’incomplet du début, la table permet d’assurer l’identité des premières questions. Ce ms. présente la même variante finale du second livre que le ms. Warszawa [Varsovie], Staatsbibl. Chart. lat. Fol. I.448 (cote citée d’après Stegmüller).
    f. 116a-131va : [In librum I (dist. 19-fin.)] : « // [‘Utrum eternitas ab aliis mensuris differat’…] mensurat esse quod est extra terminos differt a evo [post corr. ‘ab evo’] quod mensura esse angelorum. Utrum ‘nunc’ eternitatis differat ab aliis ‘nunc’…-… comprehensores de tali volito gaudere potuimus. Explicit fundamenta questionum primi Egidii. Deo gratias » ;
    f. 131vb-134b : [Tabula quaestionum libri Ii] : « Questiones super prologum sententiarum. Utrum idem sit esse subjectum in sciencia et esse de consideratione scientie. Utrum theologia sit sciencia communis vel specialis …-… Utrum teneamur conformare voluntatem nostram divine. Utrum teneamur voluntatem nostrem conformare in nolito » ;
    f. 135a-160vb : [In librum II] : « Circa secundum librum primo queritur : Utrum sint plura prima principia. Dicendum quod non. Quidem patet primo ex ordine universi, cujus partem ad invicem ordinantur …-… in omnibus obediendum qui solus renunciare potest in vitam eternam quam nobis prestare dignetur ipse qui est benedictus in secula seculorum, amen. Expliciunt fundamenta questionum secundi libri sententiarum secundum Thomam » ;
    f. 161a-203vb : [In librum III] : « Circa primam distinctionem tercii libri : primo queritur utrum possibile fuerit Deum incarnari. Dicendum quod incarnatio est conjunctio nature humane in verbo Dei. Conjunctio autem triplex est …-… omnia leva facit et ea que in se difficilia sunt. Explicit tercius secundum Thomam. Expliciunt questiones theologice supra tercium librum. Deo gratias » ;
    f. 204a-275a : [In librum IV] : « Circa librum quartum primo queritur quid sit sacramentum. Dicendum quod sacramentum solet quadripliter diffiniri. Primo sic : sacramentum est sacre rei signum. Esse enim signum. …-… non est pius pater in eis bonum misericordie sue manifestans ad gaudia eos secum trahit eterna ad que nos perducere dignetur Ihesus Christus dei filius, amen. Expliciu[n]t extracciones super quartum librum sententiarum continentes veritatem » ;
    f. 283a-291b : [Tabula quaestionum] : « [Quaestiones libri IIi] Questiones secundi libri sententiarum. Questiones circa primam distinctionem. I.a. Utrum sint plura prima principia …-… [f. 285a] h. Utrum magis sit obediendum majori potestati quam minori. Explicit [eras. ‘collectio’] questionum secundi libri sententiarum. [Quaestiones libri IIIi] Questiones circa distinctinem I libri tercii sententiarum. I.a. Utrum possibile fuerit deum incarnari …-… [f. 288va] f. Utrum lex vetus sit magis honorosa quam nova. Explicit collectio questionum libri 3i sententiarum. [Quaestiones libri IVi (dist. 1-17)] Incipit collectio questionum libri quarti sententiarum. a. Queritur quid sit sacramentum …-… d. Utrum confessio tribuat spem salutis ».

    F. 275a (add. contemp.). Hugo de Sancto Victore, [De sacramentis christianae fidei II, 14, cap. 4] (Goy, p. 133-172 [ms. non recensé] ; P.L. 176, 558d-559a) : « H[ugo] d[e] s[ancto] u[ictore]. Christus dicit tibi : serva salutem tuam, ego semel pro illa mortuus sum, iterum mori non possum, nolo ut michi injuriam facias quia si salutem peccando amiseris, me quantum in te est, iterum crucifigi et mori compellis ». F. 275a : [De regni Dei possessione per merita Christi] : « Bus Bus. Fa[te]or me non meis meritis regnum meruisse, sed dominus Ihesus Christus duplici jure possidet illud hereditate patris et merito sue passionis, altero o[b]tentus reliquum michi donavit Christus ventris fudit s[anguinem] s[uum] in circumcisione, in sudore, in flagellatione, in ca[pitis] corona, manuum crucifixione, pedum confossione, in lateris apertione … non angustarum multitudine avum ( ?), quia partius ejus verbum [« um »] ».

    F. 275b-281a : [Monachus ordinis cisterciensis, Themata sermonum explicata ex libro Ecclesiastes]
    f. 275b-va : [De sole] : « ‘Oritur sol et occidit et ad locum suum revertitur’ Ecclesiastes I (1,5). Et potest esse thema in Nativitate et in Passione in resurrectione vel Ascensione in quibus verbis tria tanguntur : primo salvatoris nostri nativitas luminosa …-… suo exemplo subjugavit demones, suo triumpho exaltavit fideles, suo merito hujus exaltationis participes nos faciat Ihesus etc. » ;
    f. 275va-276a : [De domo] : « ‘Edivicavi michi domos et plantavi michi vineas, feci ortos et pomeria’ Ecclesiastes I (2,4-5). Et possunt sumi de beato Bernardo patre nostro cujus prerogativa sanctitatis maxime in tribus enitivit ( ?) videlicet in abbatiarum fundatione multarum, in divinarum elucidatione scripturarum, in miraculorum exercitatione …-… domum et acceptabis michi erit et glorificabor, dicit domino cujus glorie participes etc. » ;
    f. 276a-va : [De bono] : « ‘Homini bono in conspectu suo dedit deus sapienciam et scienciam et intelligenciam (pro leticiam)’ Ecclesiastes 2 (2,26). Et potest assumi de beato Bernardo patre nostro in quibus verbis commendatur a tribus : primo avirtutum plenitudine …-… homo bonus in statu seculari, regulari et doctoris rectoris et hec per participationem et ideo nunc frustra homo ( ?) ecclesiam [« eeam »] quod nobis prestare dignetur etc. » ;
    f. 276va-vb : [De praefiguratione] : « ‘Deus instaurat quod abiit’ Ecclesiastes III (3,15). Possunt esse thema in Ramis palmarum vel in Passione, in quibus tria notantur, duo ex parte salvatoris, unum ex parte salvati hominis …-… ‘diliges proximum tuum sicut te ipsum’ idest ad salutem ad quam etc. » ;
    f. 277a-b : [De Johanne baptista] : « ‘De carcere cathenisque interdum quis eggreditur ad regnum’ Ecc. IIII (4,14). Et possunt in ( ?) decollatione beati Johannis in quibus commendatur a tribus : ab afflictione penali …-… potuit quin libere eggrederetur ad regnum, ad quod etc. » ;
    f. 277b-va : [De somno] : « ‘Dulcis est somnus operanti’ Ecclesiastes 5 (5,11). Et possunt esse thema in vigilia Pasche in qua circa salvatorem nostum concurrerunt tria : caro sopita in sepulcro …-… in gloriosa resurrectione cujus participes nos efficiet etc. » ;
    f. 277va-278a : [De bono nomine Christi] : « ‘Vocatum est nomen ejus et scitur quod homo sit’ Ecclesiastes 6 (6,10). Et possunt assumi in Circumcisione, in quibus circa salvatorem nostrum tria notantur : primo magnitudo divinitatis …-… salvos fieri in isto nomine, nos salvare dignetur etc. » ;
    f. 278a-va : [De luctu] : « ‘Melius est ire ad domum luctus quam ad domum convivii’ Et hec per recordationem et compassionem. Ecclesiastes 7 (7,3). Et possunt esse thema in commemoratione defunctorum. Frequenter legitur in Scriptura quod gaudium …-… in gaudium ut viventes ludemus nomen tuum domine, et hoc in gloria ad quam etc. » ;
    f. 278va-vb : [De confortatione sapientiae] : « Sapientia confortavit sapientem’ Ecclesiastes 7 (7,20). Et possunt esse thema in festo beati Bernardi patris nostri quem magnifice confortavit Deus in vita per gratiam et in morte per gloriam, ubi notantur tria necessaria in qualibet actione, scilicet agens, actio et in quid agatur …-… Josep salvabo quam confortationem etc. » ;
    f. 278vb-279b : [De commutatione faciei] : « ‘Potentissimus faciem illius commutavit’ Ecclesiastes 8 (8,1). Et possunt esse thema in conversione sancti Pauli, cujus facies ante suam conversionem erat lupina et crudelis …-… plena in via plenissima in ptentia, ad quam etc. »;
    f. 279b-vb : [De sapientibus] : « ‘Sunt justi atque sapientes et opera eorum in manu Dei’ Ecclesiastes 9 (9,1). Et possunt esse thema in festo apostolorum Petri et Pauli. Recitari solet militibus predecessorum probitas in milicia …-… sapientes possidebunt, quam nobis etc. » ;
    f. 279vb-280b : [Quare Judaei dicuntur lapides] : « ‘Qui transfert lapides affligetur in illis’ Ecclesiastes X (10,9). Et possunt assumi de beato Stephano qui nolens transferre lapides idest Judeos ab infidelitate ad fidem lapidibus afflictus et lapidatus est …-… fideles non sunt lapides vivi quibus quibus construitur illa superna Ierusalem, ad quam etc. » ;
    f. 280b-280va : [De pane] : « ‘Mitte panem super transeuntes aquas et post multa tempora invenies illum’ Ecclesiastes XI (11,1). Et possunt esse thema in XL [Quadragesima] : semen quod in terra prop[a]g[a]tur et primum perditum ad tempus absconditur …-… manducabit panem in regno dei, ad quod etc. » ;
    f. 280vb-281a : [De bonis timoris] : « ‘Finem loquendi pariter audiamus omnes deum time et mandate (sic) ejus observa hoc est omnis homo’ Ecclesiastes ultimo (12,13). Et possunt esse thema in Visitatione que debet fieri ut subditi perseverent in timore Dei et observantia mandatorum et sic tendant finaliter ad perfectum …-… honore scilicet glorie, ad quam etc. ».

    f. 291v : [Compotum abbatiae de Fonteneto, anno 1303] (N.B. : l’ensemble est assez effacé et a été lu sous la lampe de Wood) : « Anno domini M° CCC° III° facta fuit secunda computacio in festo sancti Marctini...-... pro magistro Johanne XIX s. ; Pro carbone XXVIII s. »

    F. 292a-vb : [Passio beati Stephani diaconi protomartyris] : « [ ]e testimonii contenptum Dei amplimi ( ?) dixit tabernaculo successisse. Sic ergo beatus Stephanus de crimine sibi objecto racionabiliter se purgavit. Videntes igitur Judei quod nec isto secundo modo eum superare valerent, tercium modum assumunt et tertiam pugnam commeunt ut scilicet saltem tormentis et suppliciis superetur. Quod ut vidit beatus Stephanus volens preceptum dominicum de superna correptione servare, tribus modis eos conatus est corrigere et a tanta malitia cohibere, scilicet pudore, timore et amore. Primo pudore ...-... Pro ipsis autem manit ne licet eis tamen peccatum imputaretur. Lapidabant, inquit, Stephanum innocentem et dicentem : Domine Ihesu accipe spi-//[ritum meum] ».

    Tous les textes de ce manuscrit le rattachent à l’ordre de Cîteaux, soit par leur auteur et leur contenu, soit par leurs leçons : le texte de la condamnation de 1277 est très proche de l’exemplaire de Clairvaux (Troyes, Bibl. mun. 665 = Clairvaux I.54) et la leçon « monent » dans le prologue du De dono timoris de Humbert de Romans est également attestée par le ms. Troyes, Bibl. mun. 1529 (Clairvaux P.33).

Intervenants

Autres intervenants

Anciens possesseurs

Anciennement dans

Historique de la conservation

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • Ce manuscrit a fait partie des collections de la bibliothèque de l'abbaye de Fontenay. Au f. 291, ex-libris et cote XVe s. : « lib’ sce mae de foñ. K.16 ». Catalogues : B.38 ( ?) ; C.46.
    Il a ensuite appartenu à Colbertavant d'entrer à la bibliothèque royale en 1732.

Vie du livre

Source des données