Charleville-Mézières. Bibliothèque municipale, Ms. 190

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q209395

  • Autre forme de la cote :
    • Charleville-Mézières, Bibliothèque municipale, 0190
    • CHARLEVILLE-MEZIERES, Bibliothèque municipale, 0190
    • Charleville-Mézières. Bibliothèque municipale, 190
    • Charleville-Mézières. Bibliothèque municipale, Ms. 190
    • CHARLEVILLE-MÉZIÈRES, Bibl. mun. 190
    • Charleville-Mézières. BM, Ms. 190
  • Conservé à : Charleville-Mézières. Bibliothèque municipale
  • Langues : latin
  • Date de fabrication :
  • Lieu de fabrication :
  • Support : parchemin
  • Composition :
    • 162 ff.
  • Dimensions :
    • 331 x 232

Aspects codicologiques

  • Parch., XIIe-XIIIe s., 162 ff. (+ f. 42 bis, 155 bis, 156 bis ; foliotation ancienne en chiffres romains de I à CLXV au XVe s.) ; 331 X 232 mm., just. variable : 245 X 160 mm. (f. 19), 255 X 180 mm. (f. 147), 255 X 175 mm. (f. 161), 2 col., 31 lignes aux f. 1-143 v°, 36 lignes aux f. 144-160, 42/54 lignes aux f. 160 v°-162, réglure à la mine de plomb repassée à l’encre. Cahiers : 1-208, 216(-1), signés au verso « a-u » pour les 20 premiers cahiers. Lettre ornée au f. 1, initiales rouges à filigranes verts et vertes à filigranes rouges, titres rubriqués, croquis en rouge et vert au f. 143 v°. Rares gloses marginales d’une main plus récente ; au f. 1, en marge sup., note moderne au sujet du premier traité.

    inc. : « atque forma... » (f. 2).

    expl. : «... non pascentes » (f. 161 v°).

    : « et agregare domini... » (f. 162).

    (Source : Persée - DER-IRHT, XLI)

Présentation du contenu

Source des données : Persée - DER-IRHT, XLI

  • ~ f. 1-90 : Ps. IOHANNES DAMASCENVS, Vita Barlaam et Iosaphat.

    titre : « Incipit liber gestorum Barlaam et Iosaphat seruorum Dei editus greco sermone a Iohanne Damasceno uiro sancto et erudito ».

    inc. : « Cum cepissent monasteria construi ac monachorum congregari multitudines... » (éd. Iohannis Damasceni opera, 3, Bâle, 1575, p. 815-902 ; D. Iohannis Chrysostomi de comparatione Regis et Monachi germano Brixio interprete, Anvers, s. d., p. 1-356).

    ~ f. 90 v°-113 v° : Liber sancti Iacobi (B. H. L. n° 4072).

    titre : « Incipit translatio S. Iacobi apostoli ».

    ~ f. 113 v°-136 : ‹Ps. TVRPINVS, Historia Karoli Magni et Rotholandi› (avec les appendices A et B de l’éd. G. M. Jones, Historia Karoli Magni Rotholandi ou Chronique du Pseudo-Turpin..., Paris, Droz, 1936).

    ~ f. 136 (Sanctae Annae trinubium) Carmen : « Anna uiros... ».

    inc. : « Anna uiros habuit Ioachim, Celopham Salomeque...» (12 v. — éd. cf. supra, Alençon, Bibl. mun. 98-I (XIIIe s.) f. 159).

    ~ f. 136 v°-143 v° : BEDA, Liber de locis sanctis (Clavis n° 2333).

    titre : « Incipit liber Bede presbyteri de situ Iherusalem et de locis sanctis quem de opusculis maiorum adbreuiando composuit ».

    f. 143 v° : Ps. APVLEIVS, Sphaera.

    le croquis représente un double cercle dans lequel une croix porte les mots : « VITA-MORS-MEDIETAS-SPERE ».

    (texte) : « Ratio spere Pitagore phylosophi quam Apollonius [sic] descripsit... si autem subtus morietur » (7 lignes — éd. F. J. H. Jenkinson, The Hisperica famina, Cambridge, 1908, p. 31).

    suivi sans interruption d’un complément : « Pronuntias autem et de preliatoribus sic factum amplius addes... sexta in sexta septima in septima » (18 lignes).

    ~ f. 144-149 v° : Carmen de duobus ducibus ex relatione s. Maioli.

    titre : « Ex relatione S. Maioli abbatis de duobus ducibus ».

    inc. : « Carmine condignum stat carmine dicere signum...» (820 v. — cf. H. Walther, Initia carminum, n° 2476).

    ~ f. 149 v°-155 : HILDEBERTVS CENOMANNENSIS, Carmina.

    f. 149 v°-154 : De mysterio missae.

    titre : « Versus Hildeberti Cinomanensis episcopi de sacramentis ».

    inc. : « Scribere proposui quid mystica sacra priorum...» (P. L., 171, col. 1177-1192 B ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 17385).

    f. 154-155 : De fine data ritibus iudaicis.

    titre : « Item de sacramentis ».

    les arguments manquent mais le texte est précédé d’un prologue en 10 v. dont il est le seul exemplaire.

    (prol.) : « Ante legem pro peccatis panis factus hostia...» (éd. d’après ce manuscrit, A. Wilmart, op. cit. infra, p. 124 n. 2 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 1299).

    (texte) titre : « De sacrificio ».

    inc. : « Melchisedech domino panem uinumque litauit...» (38 v. — P. L., 171, col. 1193-1196 (36 v.) ; éd. A. Brian Scott, Hildeberti Cenomannensis episcopi carmina minora, Leipzig, Teubner, 1969, p. 30-32, n° 39; cf. H. Walther, Initia carminum, nos 10865 et 8479).

    titre : « De diluuio ».

    inc. : « Diluuium speciem baptismi gessit et unda...» (18 v. — éd. B. Hauréau dans Notices et extraits des manuscrits, 28, 2, Paris, 1878, p. 354-355 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 4503).

    titre : « De coniugio ».

    inc. : « Affines consanguineos conubia prima...» (41 v. — P. L., 171, col. 1424-1425; éd. B. Hauréau, op. cit. supra, p. 355-356 ; A. Brian Scott, op. cit. supra p. 29 n° 39 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 672).

    ~ f. 155 : Carmen « Ante Dei uerba sum... ».

    inc. : « Ante Dei uerba sum panis post pia uerba...» (éd. d’après ce manuscrit, A. Wilmart, op. cit. infra, p. 125 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 1288).

    ~ f. 155-155 v° : ‹HILDEBERTVS CENOMANNENSIS, Carmen « Tollimur e medio... »›.

    inc. : « Tollimur e medio fatis urgentibus omnes...» (P. L., 171, col. 1192-1194; éd A. Brian Scott, op. cit. supra, nos 35-36, 45 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 19311).

    ~ f. 155 v°-156 v° : ‹PETRVS RIGA›, Floridus aspectus : Passio s. Agnetis (B. H. L. n° 164).

    titre : « Incipiunt uersus de Sancta Agnete ».

    inc. : « Agnes sacra sui pennam scriptoris inauret...» (P. L., 171, col. 1307-1314 ; éd. B. Hauréau, Le Mathematicus de Bernard Silvestris et la Passio s. Agnetis de Pierre Riga, Paris, 1895, p. 42-49 ; J. Werner, Beiträge zur Kunde der lateinischen Literatur des Mittelalters, Aarau, 1905, p. 65-74 n° 155 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 696).

    ~ f. 156 v° : ‹ADAM DE SANCTO VICTORE (?)›, Sequentia « Salue mater Saluatoris... ».

    inc. : « Salue mater Saluatoris

    Vas electum uas honoris...» (P. L., 196, col. 1502-1504, n° 25 ; G. M. Dreves et C. Blume. Analecta hymnica, 54, 1915, p. 383-384, n° 245 ; cf. H. Walther, Initia carminum n° 17119).

    ~ f. 156 v°-162 : ‹GALTERIVS DE CASTILIONE, Carmina›.

    inc. : « Dum contemplor animo seculi tenorem...» (cf. A. Wilmart, op. cit. infra, qui édite plusieurs pièces, p. 136-137, 143-144, 150-151, 154-155, 157, 158, 163, 326-327, 329-333 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 4845).

    ~ f. 157-157 v° : Carmen « Respiciat Emmanuel... ».

    inc. : « Respiciat Emmanuel qui solus cuncta perspicit...» (éd. d’après le ms. Paris, Bibl. nat., n. a. l. 1544, B. Hauréau, Notices et extraits de quelques manuscrits, 6, Paris, 1893, p. 303-305 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 16674).

    ~ f. 160 : ‹Carmen « Dulcis Iesu spes pauperis... »›.

    1 feuillet manque.

    inc. mutilé : « // Quam sit pium quod toleras...» (v. 63 — éd. F. Mone, Lateinische Hymnen des Mittelalters, 1, Fribourg-en-Brisgau, 1853, p. 118-119 n° 92 ; cf. A. Wilmart, op. cit. infra, p. 132 n° 20 ; H. Walther, Initia carminum, n° 4815).

    ~ — Carmen « O Maria mater pia... ».

    inc. : « O Maria mater pia

    O benigna laude digna... » (éd. F. Mone, op. cit. supra, 2, 1854, p. 423-424, n° 606; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 12749).

    ~ f. 162 : Ps. ORIGENES, Versus de tribus archis.

    titre : « Versus Origenis de tribus archis ».

    inc. : « Temporibus tribus esse trium tres nouimus archas...» (éd. d’après ce manuscrit, A. Wilmart, op. cit. infra, p. 134 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 19165).

    suivi d’un précepte grammatical se rapportant au mot « populus » : « Figura que sistole datur. Sistole producit breuiatque diastole longam uel eptimeris ut Tantalus et seue periit iniuria mense » (== STATIVS, Thebais I, 247).

    — Carmen « IN Gedeonis area...» (incomplet).

    inc. : « IN gedeonis area uellus aret...» (Strophes I-II et VI — éd. W. Meyer, De scismate Grandimontanorum (vier lateinische Rythmen von 1187) (Nachrichten von der Gesellschaft der Wissenschaft zu Göttingen, Philol. Hist. Klasse, 1906, p. 83 sq. ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 8916).

    — Carmen « Est homo Matheus... ».

    titre : « Versus de quatuor Euangelistis ».

    inc. : « Est homo Matheus, uitulus Lucas, leo Marcus... » (4 v. — éd. d’après ce manuscrit, A. Wilmart, op. cit. infra, p. 135 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 5689)

    — Carmen « Clauditur hoc uase... ».

    titre : « Versus in pixida scribendi in qua reponitur sacrum corpus Christi ».

    inc. : « Clauditur hoc uase nostri sacra uictima phase

    Viua salutaris semel in cruce semper in aris » (éd. d’après ce manuscrit, A. Wilmart, op. cit. infra, p. 135 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 2870).

    — Carmen « Rex sedet in cena... ».

    inc. : « Rex sedet in Cena turba cinctus duodena

    Se t‹e›net in manibus se cibat ipse cibus » (éd. d’après ce manuscrit, A. Wilmart, op. cit. infra, p. 135 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 16778).

    — Carmen « Forma simplex... ».

    inc. : « Forma simpex [sic] uerum esse preesse adesse...» (6 v. — éd. d’après ce manuscrit, A. Wilmart, op. cit. infra, p. 136).

    f. 162 v° : Hymnus « Salue uirgo regia stella maris...» (cum neumis).

Texte du manuscrit

Source des données : Initiale

Enluminures et décors

Ancien possesseur

Anciennement dans

Origine

  • Origine : est de la France d’après la notation neumatique lorraine du f. 162 v° ; écritures droites, régulières et soignées.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XLI)

Historique de la conservation

Source des données : Persée - DER-IRHT, XLI

  • Possesseur : abbaye Notre-Dame de Signy-l’Abbaye (Ardennes, arrondissement Mézières) d’après l’ex-libris et la cote ancienne au f. 160 de deux mains différentes du XVIe s. : « De Signiaco hic liber signatur littera b numero XXXIIII »

Notes

Source des données : Biblissima

Source des données : Initiale

  • Manuscrit provenant d'une abbaye cistercienne. F. 1-90 : "Johannes Damascenus (Ps)", "Vita Barlaam et Josaphat" ; f. 90v-136 : "Translatio sancti Jacobi apostoli" ; f. 136v-? : Beda, "De locis sanctis et situ Jherusalem" ?

Bibliographie

    • Cat. gén., in-4°, 5, Paris, 1879, p. 627-629
    • A. Wilmart, Poèmes de Gautier de Châtillon dans un manuscrit de Charleville (Rev. bén., 49, 1937, p. 121-169, 322-365)
    • J. Sonet, Le roman de Barlaam et Josaphat, 1, Namur-Paris, 1949, p. 79
    • N. M. Häring, Ein Lehrgedicht des Gilbertschülers Iordanus Fantasma (Sapientia doctrina, Mélanges... H. Bascour), Louvain, 1980, p. 100
    • C. Jeudy et Y.-F. Riou, Notes, p. 316-317.
  • J. QUICHERAT, Charleville-Mézières (CGM in-4° 5), Manuscrits 1-284, 1879 (Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques des départements. Tome V (série in-4°))
  • Rosalie GREEN (éd.), Michael EVANS, Christine BISCHOFF, Michael CURSCHMANN, Herrad of Hohenbourg, Hortus deliciarum, Leiden, Brill, 1979 (Studies of the Warburg Institutes, 36)

Vie du livre

Sources des données