Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Reg.lat.1625

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q90928

Manifeste IIIF

Aspects codicologiques

  • Papier: f. 1-63 (filigrane Briquet 13859, d’origine champenoise vers 1468-1476), et parch.: f. 64-79, II + 79 ff. (f. 62-63 v°, 64 v° blancs).

    Recueil de plusieurs parties:

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Présentation du contenu

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • 1) f. 1-63, XVe s., 278 x 212 mm. ; 2) f. 64, Xe s., 277 x 210 mm. ; 3) f. 65-66, IXe s., f. 65 (replié au bord extérieur): 277 x 245 mm., f. 66: 270 x 210 mm., f. 65-65 v°: 2 col. ; 4) f. 67-68, Xe-XIe s., 270 x 210 mm. ; 5) f. 69-75, IXe s., lire le texte dans cet ordre: 69-70, 72, 71, 73-75, le f. 74 est placé avant le f. 73, 2 col., f. 69-72 (repliés au bord extérieur): 275 x 245 mm., f. 73-75: 275 x 205-210 mm., le f. 75 v° est blanc sauf un essai de plume informe ; 6) f. 76, XIIIe s. (début), 2 col., 275 x 205 mm., justification: 260 x 170 mm. ; 7) f. 77, IXe ou Xe s., 265 x 205 mm., justification: 220-225 x 100 mm. ; 8) f. 78, VIIIe-IXe s., 2 col., 270 x 205 mm. ; 9) f. 79, XIIIe-XIVe s., 275 x 200 mm., justification: 205-225 x 150 mm. Au f. I v° table du contenu d’une main moderne. Quelques gloses marginales et interlinéaires contemporaines aux f. 69-73 v°, abondantes gloses du XVe s. aux f. 77-77 v°.

    1 - f. II v°, 1-61 v°: Festvs (Pompeivs), De uerborum significatu.

    titre: f. II v°: «Festus Pompeius. Festi Pompeii eruditissimi latine censoris lingue de uerborum interpretacione Liber incipit».

    inc. (praef): «‹D›iuine largitatis munere sapiencia...».

    f. 1 (texte) titre: «Festus Pompeius».

    inc.: «AVgustus locus sanctus...».

    expl. f. 61: «... Verniscera messalia auguria».

    suivi d’une addition (?) inc.: «Vindicius qui coniuracionem iuuenilium (?) nobilium Rome de accipiendis Tarquinis...».

    expl. f. 61 v°: «... Vindicta uirga erat qua pretor utebatur ad liberos... seruos in libertatem aduocando et manumittendo. finis. deo gratias».

    2 - f. 64, Servivs, Commentarius in Vergilii Aeneidem (extrait).

    titre (add. moderne en marge, rogné): «SERVI /».

    inc.: «Quod de Palamede dicit uerum esse dinoscitur ut in libro Seruii legitur. Nam Palamedes cum delectum militum...».

    expl.: «... tamen certum est. H.X.UI. ab hoc esse inuentas cum h. aspiratioNe» (cf. II, 81 - éd. G. Thilo, 1, Leipzig, Teubner, 1923, p. 230, l. 18-231, l. 16).

    3 - f. 65 col. 1: ‹Versus in laude Martiani Capellae›.

    œuvre de Remi d’Auxerre selon Contreni, op. cit. infra.

    titre (add. du XVIe s.): «in Martianum Capellam Felicem».

    inc.: «Sollers artis eram prima florente iuuenta...» (10 v. - éd. d’après ce manuscrit, C. Leonardi, op. cit. infra, p. 150 ; et J. J. Contreni, opp. cit. infra, 1971, p. 296 et 1972, p. 30, n. 52).

    — Anthol. lat. 490a.

    titre en marge: «OFFICIA XII MENSIVM».

    ~ -col. 2: «OBTRECTATORVM MVRMVROSA GARRVLITAS ET RATIONIS LAVDABILE CONSILIVM».

    inc.: «Obtrectant tibi homines. R. Malis displicere laudabilis est...».

    expl.: «... stercora comedunt. Obtr. R. eorum obtrectatio hoc est quod et laudatio» (22 lignes -même texte dans le ms. Paris, Bibl. nat., lat. 2449 (IXe s.), f. 48-48 v°).

    ~ —Homervs, Ilias (extrait: XI, v. 654).

    texte grec surmonté de la traduction latine: «Potens uir mala contraria abegit».

    — Sallvstivs, De coniuratione Catilinae (extrait).

    titre: «EPISTVLA (add. au-dessus: «Lentuli») ad Calinam [sic]».

    inc.: «Quis sim et quem ad te misi cognosces...».

    expl.: «... Auxilium petas ab omnibus etiam infimis» (44, 5 -identifié et édité d’après ce manuscrit par Contreni, op. cit. infra, 1972, p. 36).

    f. 65 v° col. 1: Priscianvs, Partitiones duodecim uersuum Aeneidos principalium (extraits).

    titre en marge de chaque extrait: «PR».

    inc.: «Ocean‹um› quae pars orationis est. nomen quale proprium Cuius speciei...» (§ 198 - éd. H. Keil, Gramm. lat. 3, p. 507, l. 30).

    suivi d’extraits des § 205, 192, 147, 163, 101-102 (cf. détails dans Leonardi, op. cit. infra, p. 145).

    expl.: «... quia classes equitum ordines ut dictum est maxime utuntur tubis» (§ 102 - éd. cit., p. 482, l. 26).

    ~ —‹Versus reciproci›.

    texte: 1) «Roma tibi subito motibus amor» (Apollinaris Sidonivs, Epistulae, IX, 14).

    2) «Omina ne regito lotiger en animo» (éd. des 2 vers d’après ce manuscrit Leonardi, op. cit. infra, p. 145).

    — col. 2 et f. 66 col. 1: Servivs, Commentarius in Vergilii Aeneidem (extraits).

    1. titre, en marge: «SER. in .V.».

    inc.: «Edo et o habet et rectam sed antiquam declinationem...» (cf. V, 785 - éd. G. Thilo, op. cit., 1, p. 648, l. 24).

    suivi d’extraits du commentaire de: VI, 62 et 4 ; V, 128.

    expl.: «... Apricus quasi aΝευ φριΚΗC Idest sine frigore» (cf. V, 128 - éd. cit., 1, p. 609, l. 10-11).

    2) f. 66: «SER. Vulcanus ignis est et dictus Vulcanus quasi uolicanus... quia per naturam nunquam rectus est ignis» (cf. VIII, 414 - éd. cit., 2, p. 262, l. 5-11).

    f. 66: Ennivs, Annales (extrait).

    titre: «Distichos eNNiaNus».

    texte: «Iuno Vesta Minerua Ceresque Diana Venus Mars

    Mercurius Iupiter Neptunus Vulcanus Apollo» (I, 37 - éd. J. Vahlen, 1903, p. 11 ; extrait cité dans Martianvs Capella, De nuptiis Philologiae et Mercurii, I, 42).

    ~ — Iohannes Scottvs et Martinvs Lavdvnensis, Excerpta graeca et latina (cf. Leonardi et Contreni (1972), opp. cit. infra, p. 146-148 et 30).

    4 - f. 67-68 v°: Servivs, Commentarius in Vergilii Aeneidem (fragments).

    inc.: «// TVRNVS VT INFRACTOS postquam Turnus bello defecisse uidet latinos...» (cf. XII, 1).

    f. 67 v°: «... et me Turne manent mire agi [sic] nam //» (cf. XII, 62).

    plusieurs feuillets manquent.

    f. 68: « // sic in georgicis mater Cyrenę mater...» (cf. XII, 652).

    expl. f. 68 v°: «... Quę iam finis erat [sic] coniunx iam //» (cf. XII, 793).

    5 - f. 69-73 v°: Servivs, Commentarius in Vergilii Aeneidem (fragment).

    titre f. 69 en haut (add. de P. Daniel): «Seriuus in Virgilium».

    inc. mutilé: «// Tartara amoena sunt loca solius uoluptatis plena...» (cf. V, 734).

    expl. incomplet: «... Mersit oppressit. Hos iuxta subierunt (?) (au-dessus glose ou correction: «auditur»). Nec sine sorte sine electione deorum. EX PLIC‹IT ‹VIRG‹I›L‹II› EXPOS‹I›T‹IO›» (cf. VI, 431, texte différent de celui de l’éd. Thilo, cit. supra).

    ~ f. 73 v°-74: ‹Petosiris, Epistula ad Nechepsum regem› avec diagramme au f. 74.

    ~ f. 74 v°: ‹Ps. Apvleivs, Sphaera› seu Ratio Sphaerae Pythagorae (cf. supra, Reg. lat. 1324, f. 42-42 v°).

    ~ —en travers ‹De diuinando exitu morborum e positionibus lunae et de sphera Pythagorae›.

    inc.: «Disce diem lunȩ in qua quisque decubuit...».

    ~ f. 75: ‹De duodecim uentis›.

    inc.: «Septentrio dictus eo quod a circulo septem stellarum consurgit...» (chaque vent est représenté par un personnage ailé soufflant dans une trompe, naïvement dessiné).

    6 - f. 76-76 v°: Firmicvs Maternvs, Mathesis (fragment).

    titre (add.): «Incipit Apuleius de fato».

    inc.: «// Vir diuine sapientie Socrates docuit nos ut confirmata animi nostri diuinitate...».

    expl.: «... Quid ais etiam nunc derogas de fato et //» (I, 6, 3 -7, 13, avec quelques interpolations ? - éd. W. Kroll et F. Skutsch, 1, Teubner, 1897, p. 18, l. 14 -22, l. 10).

    7 - f. 77-77 v°: Vergilivs, Aeneis (fragment).

    inc. mutilé: «// Suscepitque ignem foliis atque arida circum...» (I, 175).

    (gloses, tirées en grande partie de SERVIVS) inc., marge de droite: «In fomite pene solicophanes est nam cum mutationem uerbum significat...» (Servivs, 1, 176).

    (texte) expl. mutilé: «... Prodimur atque Italis longe disiungimur oris // » (I, 252).

    (gloses) expl., marge de gauche: «... Veliuolum duas res significat et quod uelis uolatur ut hoc loco et quod uelis uolat» (Servivs, I, 224).

    9 - f. 79-79 v°: ‹Florilegium› (fragment).

    inc.: mutilé ?: «// Diligens rerum discussor quod requiret inueniet» (Macrobivs, Comm. in Somnium Scipionis, I, 21, 8).

    — Cicero, Somnium Scipionis (extrait).

    — «Sermo nonquam de ullo perempnis erit obruiturque hominum interitu et obliuione posteritatis extinguitur» (7, 5 fin).

    — Priscianvs, Institutiones grammaticae (extrait).

    titre: «Priscianus».

    texte: «Nichil perfectum in humanis inuentionibus» (praef. 3 - éd. Hertz, 1, p. 2, l. 13-14).

    ~ —Boethivs, Consolatio philosophiae (extraits).

    — col. 2: Gellivs, Noctes Atticae (extraits).

    titre: «Agellius».

    inc.: «Saluti perpetue pocius quam breui uoluptati consulendum est...» (I, 6, 2).

    expl.: «... indigenciam nasci non ex magna inopia sed ex copia magna» (IX, 8, 1).

    — Macrobivs, Saturnalia (extraits).

    titre: «Macrobius».

    inc.: «Narrat Macrobius de Papirio puero qui interfuerat consilio senatus et decretum fuerat ne ullus detegeret donec publicaretur...» (cf. I, 6, 19-25, texte abrégé et remanié).

    expl.: «... Socrates dicebat multos homines esse ut ederent et biberent atque esse ut uiuerent» (II, 8, 16).

    f. 79-79 v°: Ivvenalis, Saturae (extraits).

    titre: «Iuuenalis».

    inc.: «Carus erit Verri qui Verrem tempore quo uult accusare potest» (III, 53-54).

    suivi f. 79 v° des vers: IX, 102-104, 107-108.

    expl.: «... Quod tamen ad cantum galli facit ipse secundum caupo («fuit» exponctué) sciet» (IX, 107-108).

    — f. 79 v°: Petronivs, Satiricon (extraits).

    titre: «Petronius».

    inc.: «Piscator nisi hanc apposuit hamis escam quam scit...» (3, 4 - éd. A. Ernout, Paris, Les Belles Lettres, 1922, p. 3).

    expl.: «... Eueniet clasum [sic] possidet archa Iouem» (127, 9 - éd. cit., p. 171 et J. Hamacher, op. cit. infra, p. 124-138, passim).

    ~ —Apollinaris Sidonivs, ‹Epistulae› (extraits).

    col. 2: — Terentivs, Comoediae (extraits).

    titre: «Terentius».

    inc.: «Hoc tempore obsequium amicos ueritas odium parit» (Andria, v. 67-68).

    expl.: «... celum non quid equaliter amministratur sol ipse non semper nitet» (non identifié).

    — Ps. Varro, Sententiae (extraits).

    titre: «Varro».

    inc.: «Loquaris ut omnes sentias ut pauci» (Sent. 8).

    expl.: «... Rebus inquit ipsis que falli non norunt» (Sent. 144 - éd. P. Germann, Die sogenannten Sententiae Varronis, Paderborn, 1910, p. 30-43).

Anciens possesseurs

Anciennement dans

Origine

  • Origine: 1-9 -paraît française, 1 - écriture régulière arrondie ; 2 - écriture régulière assez menue ; 3 - écritures très fines et serrées ; d’après C. Leonardi, op. cit. infra, ces f. 65-66, sont à rattacher à l’école de Laon, plus précisément à l’enseignement de Martin de Laon († 875) dont le nom est cité 2 fois en lettres grecques au f. 66, J. J. Contreni, opp. cit. infra, 1971, p. 123, 219-222 et 1972, p. 31-36, a reconnu que ces feuillets ont été détachés de la fin du ms. Paris, Bibl. nat. lat., 10307, originaire de l’Est de la France, peut-être de la Lorraine ; 4 - écriture ronde régulière ; 5 -peut-être copié à l’abbaye de Fleury-sur-Loire, petite écriture assez régulière, avec des a semi-onciaux et a ouverts ; 6 - écriture régulière assez grosse ; 7 - écriture légèrement penchée avec a semi-onciaux, les gloses sont d’une fine écriture arrondie, peut-être italienne ; 9 - écriture régulière un peu anguleuse.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Historique de la conservation

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • Possesseurs: 3 - f. 66 v°, deux essais de plume, sans doute de mains d’écoliers, répètent la phrase: «Bernardus magister noster ferus et malus» (Xe-XIe s.).

    3 et 5 -Pierre Daniel, titres et notes de sa main, surtout f. 69-73 v°.

    1-9 -Paul Petau (f. 1 en bas devise grecque et date 1594) ; Alexandre Petau (cote 398 au dos de la reliure) ; Reine Christine de Suède (cote 1901 au verso du plat supérieur).

Notes

Source des données : Biblissima

  • E. Pellegrin, J. Fohlen, C. Jeudy, Y.-F. Riou, avec la coll. d'A. Marucchi, Les manuscrits classiques latins de la Bibliothèque Vaticane. Tome II, 1re partie. Fonds Patetta et Fonds de la Reine par E. Pellegrin, Paris, 1978, p. 325 (https://www.persee.fr/doc/dirht_0073-8212_1978_cat_21_21)

Bibliographie

    • J. J. H. Savage, The manuscripts of the Commentary of Servius Danielis on Virgil (Harv. St. class. philol., 43, 1932, p. 108-111)
    • B. L. Ullman, Classical authors in certain mediaeval florilegia (Class. philol., 27, 1932, p. 28)
    • C. Leonardi, Nuove voci poetiche tra secolo IX e XI (Studi medievali, 3e sér., 2, 1961, p. 141-152), description détaillée
    • A. F. Stocker et A. H. Travis, Servianorum in Vergilii Carmina Commentariorum edit. Harvard., 3, Oxford, 1965, addendum, p. xvii (liste de variantes)
    • J. J. Contreni, The school of Laon from 850 to 930: its manuscripts and masters, thèse polycopiée, Michigan State University, 1971, p. 123, 204, 219-221, 296
    • J. J. Contreni, A propos de quelques manuscrits de l'école de Laon au IXe siècle: découvertes et problèmes (Le Moyen âge, 78, 1972, p. 29-38)
    • J. Hamacher, Florilegium Gallicum. Prolegomena und Exzerpte von Petron bis Cicero, De oratore (Lateinische Sprache und Literatur des Mittelalters, 5), Francfort s/Main, 1975, p. 83 et 123.

Vie du livre

Source des données