Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 9380

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q67174

  • Nom d'usage :
    • bible de théodulphe
  • Titre attesté :
    • Biblia [Bible dite de Théodulfe].
  • Autre forme de la cote :
    • Département des manuscrits, Latin, 9380
    • Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 9380
    • Paris. BnF, Latin 9380
  • Conservé à : Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits
  • Date de fabrication :
  • Lieu de fabrication :
  • Écriture :
    • Minuscule caroline rapprochée du type corbéien dit de Maurdramne par B. Bischoff (1986, p. 18 et 127). Elle est remarquable par sa finesse et son module microscopique, généralement réservé à l'écriture des gloses [voir ce qu'en dit Berger, 1893, p. 149; CLA 5.576; cf. aussi, à propos de rapprochements entre les écritures, Homburger, 1962, p. 67 n. 2 (Prudence, Berne, BB, 224; cf. Mostert, 1989, BF 123) et p. 76 n. 4 (Bible, Berne, BB, 3-4)]. — Au moins deux mains ; avec corrections et gloses passim. — Onciales à l'encre d'or (1r-3r).— Titres en capitales mêlées d'onciales
  • Décoration :
    • Décoration limitée aux tables des canons; médaillons et aux initiales dont la sobriété coïncide avec la position de Théofulfe sur la question des images [voir Dahlhaus-Berg, 1975, p. 39-76; Nees, 1999, p. 125-127, 131 ; Vieillard-Troïekouroff, 1968, p. 153-162]
  • Support : parchemin / Parch. pourpré (f. 1-3, 146-169, 247, 254-286, 347-349) et parch. naturel (f. 4-145, 170-246, 248-253, 287-346)
  • Aspects codicologiques :
    • Les défets de l’ancienne reliure ont été montés sur onglets en fin de volume.
    • Orléans ou Fleury (?).. 349 f. à deux col. (sauf f. 1r-3r), 320 x 230 mm (just. 230 x 160 mm).
  • Réglure :
    • à 62 lignes / col. ou à 50 lignes / col. pour les f. écrits en onciales (1v-3r)
  • Reliure :
    • Reliure moderne de velours violet sur ais de bois (restes de la reliure ancienne dans la boîte), avec traces de fermoirs; tranches dorées

Manifeste IIIF

Présentation du contenu

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • Texte de la Vulgate « mêlé » et contaminé, dont les variantes montrent que plusieurs traditions textuelles ont été mises à contribution (cf. Stegmüller, V, 8005): l’Ancien Testament remonte à un original wisigothique, dans une tradition espagnole parvenue en Septimanie au cours du VIIIe s. et parsemée d’interpolations d’origine italienne et northumbrienne (influence d’un ms. en onciale de Fleury, Orléans, BM, 16, cf. Berger, 1893, p. 84 et 153; et d’Alcuin, par le biais des bibles de Tours) ; le Nouveau Testament est quant à lui hérité, pour le texte des Évangiles, d’un modèle insulaire (irlandais et/ou anglo-saxon), tandis que les éléments languedociens sont particulièrement marqués dans les Épîtres et notamment dans l’apparat des préfaces, la stichométrie et les concordances de chapitres, dont le double système renvoie à l’édition de Peregrinus remontant aux « canons » de Priscillien. — De nombreuses gloses sont entrées dans le texte, dont certaines, bien qu’exponctuées, se sont maintenues dans la version du Puy, etc. [voir Berger, 1893, p. 154]. L’apparat extérieur du texte biblique, sommaires et préfaces, montre plus encore les influences reçues par la bible de Théodulfe, et met en valeur l’intense circulation des textes, ainsi que la richesse des cultures en présence en ce début de IXe s. dans la région de la Loire, où se rencontrent sud (influences espagnole, languedocienne, italienne) et nord (influences irlandaise, anglo-saxonne).
    Une table (nommée breviculus) explicite la structure en six parties (ordines) du volume et leur contenu, à l’exception des textes annexés. Cette division, proche de celle adoptée par Saint Jérôme et qui remonte au Canon Hébreu, est héritée directement des bibles espagnoles (cf. la préface tirée des Etymologies d’Isidore de Séville, f. 3r). Le découpage en sections est répercuté dans le texte au moyen de médaillons peints dans lesquels sont notés les incipits et explicits, suivant l’usage espagnol. L’ordre même des livres de la bible est exactement celui de la seconde bible d’Alcalá et très proche de celui du codex Toletanus [voir Berger, 1893, p. 149-164, 405-406 (notice); Schaller, 1962].
    L’exceptionnelle alternance de parch. pourpré et de parch. naturel qui rythme cette bible n’est pas le fait du hasard. En alliant l’esthétique au pragmatisme du procédé, elle délimite les différentes sections textuelles, permettant ainsi un repérage rapide dans le volume grâce aux différentes teintes visibles sur la tranche. De plus, l’utilisation d’un parch. pourpré met en relief le contenu des textes qu’il contient, copié à l’encre d’argent et or : ouverture et fermeture du volume par des pièces versifiées de Théodulfe, les Psaumes et les quatre Évangiles.

    Les titres des livres sont rappelés selon l’usage, au centre des marges supérieures « liber » sur le verso et le titre du livre sur le recto. — Le signe diacritique « ÷ » (limniscus) marque chaque ligne dans deux passages vers la fin d’Ester « dixitque Mardocheus (…) dissensione violaret» et « et pretiosis lapidibus (…) contemptus et inoboedientiae» (f. 209rb-210rb).

    BIBLIA INTEGRA THEODULFI

    Préface et tables (1r-3v) [parch. pourpré ; encre or et argent]:
    F. 1r-2v. THEODULFUS. Versus (carm. 41, 1)« Quicquid ab Hebraeo (…) Theodulfi clemens sis memor oro vale » (éd. Duemmler, MGH Poetae 1, 1881, p. 532-538)
    f. 3r. ISIDORUS HISPALENSIS. Etymologiarum liber VI, 1 [placé en guise de préface générale et copié en forme de croix, un extrait du livre 6 des Etym. énumère les ordines des livres de la bible]: « Vetus testamentum ideo dicitur (…) et futuro regno atque iudicio [Is. et. 6, 1]. — Libros autem sanctarum scripturarum quos presens biblioteca continet, subsequens breviculus ordine pandit » (éd. Lindsay, 6, 1, 1-11; cf. Stegmüller, I, 299)
    f. 3v. «Breviculus» [Table du contenu; hormis certaines formulations étranges, psalterium pour psalmorum attendu, etc. ou Ad rom. prima, alors qu’il n’existe pas de secunda, la table appelle deux remarques : (*) deux titres ont été oubliés, Ruth, entre Idc et I Rg et epist. Petri prima, entre Hebr. et II Petr., mais dont les textes figurent bien à leur place dans le volume. — (**) Le titre Iacobi II est une erreur qui s’explique peut-être par l’inversion de I-II Petr. avec Iac.]: « Ordo librorum veteris ac novi testamenti qui ab ecclesia recipiuntur et in hoc corpore generaliter continentur. Primus ordo legis in quo sunt libri : Genesis (…) Deuteronomium. — Secundus ordo Prophetarum, in quo sunt libri : Hiesu Nave [= Iosue], Iudicum (*), Samuhel, (…) duodecim Prophetarum. — Tertius ordo agiograforum, in quo sunt libri : Iob, Psalterium, proverbiorum, Ecclesiastes, Cantica canticorum (…) Ester. — Quartus ordo eorum librorum qui in Hebraeorum canone non habentur : Sapientia (…) Macchabeorum libri duo. — Ordo evangelicus, in quo sunt libri : Mattheus, Marcus, Lucas, Iohannes. — Ordo apostolicus, in quo sunt libri : Pauli Apostoli Epistulae. Ad Romanos I (…) Ad Filimonem, Ad Hebreos (*), Petri II, Iacobi prima, Iacobi II [ sic (**) ], Iohannis prima (…) Actus Apostolorum, Apocalypsim. Lege felix.»

    Vetus testamentum (4r-246v) [parch. naturel ; certains livres avec plusieurs préfaces et table]
    F. 4r-46v. Primus ordo
    f. 4ra-15va. Genesis: [avec préface de Jérôme (Hier. praef. in Pentateuchum ad Desiderium)]: «Incipit prologus Hieronimi presbiteri. Desiderii mei desideratas (…) Incipiunt capitula in libro Genesis (…) » [f. 4v] « Incipit liber Bresith qui grece Genesis dicitur (…) » (Stegmüller, I, 285)
    f. 15va-24ra. Exodus: « Incipiunt capitula libri Exodi (…) Incipit Ellesmoth qui grece Exodus dicitur (…) »
    f. 24rb-30ra. Leviticus: « Incipiunt tituli libri Levitici id est Vaiecra (…) Incipit Vaiecra qui grece Leviticus dicitur (…)»
    f. 30ra-38vb. Numeri: « Incipiunt tituli libri Numeri id est Bandaber (…) Incipit Vaiedaber qui grece Numerus dicitur (…) »
    f. 38vb-46va. Deuteronomium: « Incipiunt tituli libri Deuteronomii (…) » [f. 39r] « Incipit Helleaddabarim qui grece Deuteronomium dicitur (…) »

    F. 46v-136v. Secundus ordo: « Finit primus ordo legis. Incipit secundus ordo propheticus »
    f. 46va-52va. Iosue [avec prologue tiré de Hier. Ep. ad Paulinum]: « Incipit praefacio Hieronimi in libro Iosue Bennun. Tandem finita (…) Explicit prologus. Iesus filius Nave in typum Domini (…) Incipiunt capitula eiusdem libri. » [f. 47] « Incipit textus (…) » (Stegmüller, I, 307)
    f. 52va-58rb. Iudicum: « Incipiunt capitula libri Iudicum (…) Incipit liber Iudicum (…) »
    f. 58rb-59ra. Ruth [Rt., oubliée dans la table, se trouve bien à sa place]: « Incipit liber Ruth (…) »
    f. 59ra-67rb. Samuhel I (seu Regum I) [avec préface de Jérôme (Hier. prol. galeatus in libros Regum ad Paulam et Eustochium) qui précède la table de I Sm.]: « praefatio Hieronimi presbyteri de omnibus libris veteris testamenti. Viginti et duas litteras esse apud Hebraeos (…) et silvi a bonis. Incipiunt capitula eiusdem libri (…) » [f. 59v] « Incipiunt capitula libri secundi (…) Expliciunt capitula. Incipit liber Samuhelis primus (…) Explicit liber primus Samuhelis » (Stegmüller, I, 323)
    f. 67rb-73ra. Samuhel II (seu Regum II): « Incipit liber secundus Samuhelis (…) »
    f. 73ra-81ra. Malachim I (seu Regum III): « Incipiunt capitula libri primi Malachim (…) » [f. 73v] « Incipiunt capitula libri secundi (…) » [f. 74r] « Incipit liber Malachim primus (…) »
    f. 81ra-87va. Malachim II (seu Regum IV): « Incipit liber secundus Malachim (…) »
    f. 87va-98rb. Isaias [avec préface de Jérôme (Hier. prol. Is.)]: « Incipit praefatio Hieronimi presbiteri in libro Isaiae prophetae. Nemo quum prophetas (…) Incipit textus (…) » (Stegmüller, I, 482)
    f. 98rb-111va. Ieremias [avec préface de Jérôme (Hier. prol. Ierem.)]: « Incipit praefatio Hieronimi presbiteri in libro Hieremiae prophetae. Hieremias propheta, cui prologus hic (…) Incipit liber Hieremiae prophetae (…) » [f. 112v] « Incipit exemplar epistolae eiusdem (…) » (Stegmüller, I, 487)
    f. 111va-113ra. De oratione et sacrificio pro vita Nabuchodonosor [= livre de Baruch, avec en regard du titre, qui est celui assigné à ce livre par la tradition espagnole et méridionale, une glose marginale servant de préface (Praefatiuncula in libro Baruch)]: « Liber iste qui Baruch nomine praenotatur in Hebreo canone non habetur, sed tantum in vulgata editione similiter et epistola Hieremiae (…) temporibus indicant» — « De oratione et sacrificio pro vita Nabuchodonosor (…) » (Stegmüller, I, 491)
    f. 113ra-114rb. Threni seu Lamentationes [Lam. n’est pas dissociée de Ier. dans la table]: « Incipit eiusdem lamentatio quod est in titulo Chinoth, cum absolutione litterarum hebraicarum (…) »
    f. 114rb-126ra. Ezechiel [avec préface de Jérôme (Hier. prol. Ez.)]: « Incipit Hiezechiel propheta. Incipit praefatio de libro Hiezechielis prophetee. Hiezechiel propheta cum Ioachim (…) Incipit textus (…) » (Stegmüller, I, 492)
    f. 126r-136v. Duodecim Prophetarum:
    f. 126ra-127va. Osee [avec 2 préfaces, la première de Jérôme aux XII prophètes (Hier. prol. XII proph.), suivi d'un prologue à Osee (prol. Osee)]: « Incipit Osee. Incipit praefatio Osee prophetae. Non idem ordo (…) Item alia praefatio. Duplex est apud Hebraeos (…) Incipit textus (…) » (Stegmüller, I, 500 et 504)
    f. 127va-128rb. Ioel [avec 4 préfaces, dont la première d'un ps.-Hier.]: « Incipit Iohel. Prologus Hieronimi in Iohel propheta. Iohel filius Fatuel (…) Item alia praefatio. Iohel qui interpraetatur (…) Item alia. Iohel de tribu (…) Item alia praefatio. Sanctus Iohel aput Hebraeos (…) Incipit textus (…) » (Stegmüller, I, 510; 510, 1; 509 et 511)
    f. 128rb-129ra. Amos [avec 2 préfaces ]: « Incipit Amos. Incipit praefatio Amos prophetae. Ozias rex quum (…) Item alia (…) [f. 128v] Amos pastor et rusticus (…) Incipit textus (…) » (Stegmüller, I, 515 et 512)
    f. 129rb-130ra. Abdias [avec 2 préfaces]: « Incipit Abdias. Incipit praefatio in Abdia propheta. Iacob patriarcha (…) Item alia praefatio. Abdias qui interpraetatur (…) Incipit textus (…) » (Stegmüller, I, 519 et 516)
    f. 130ra-130va. Ionas [avec 2 préfaces, dont la seconde d'un ps.-Isidore]: « Incipit Ionas. Incipit prologus in Iona propheta. Ionam sanctum Hebraei (…) Item alia praefatio. Ionas interpraetatur columba (…) Incipit textus (…) » (Stegmüller, I, 524 et 523)
    f. 130va-131va. Michæas [avec 2 préfaces, dont la seconde tirée de Hier. ep. ad Paul.]: « Incipit Micheas propheta. Incipit prologus Micheae pro phetae. Temporibus Ioatham Achaz (…) Item alia praefatio. Michae de Morasti (…) Incipit textus (…) » (Stegmüller, I, 526 et 525)
    f. 131va-132ra. Nahum [avec 2 préfaces, dont la seconde tirée de Hier. ep. ad Paul.]: « Incipit Naum. Incipit prologus in Naum propheta. Naum propheta ante adventum (…) Item alia. Naum consolator (…) Incipit textus (…) » (Stegmüller, I, 528 et 527)
    f. 132ra-132va. Habacuc [avec 2 préfaces, dont la seconde tirée de Hier. ep. ad Paul.]: « Incipit Ambacuc. Incipit praefatio Ambacuc prophetae. Ambacuc amplexans (…) Item alia praefatio. Ambacuc luctator (…) Incipit textus (…) » [f. 132v] « Oratio Ambacuc prophetae pro ignorationibus (…) » (Stegmüller, I, 530 et 529)
    f. 132va-133rb. Sophonias [avec 2 préfaces, dont la seconde tirée de Hier. ep. ad Paul.]: « Incipit Sophonias. Incipit prologus in Sophonia propheta. Tradunt Hebraei (…) Item prologus in Sophonia propheta. Sophonias speculator (…) Incipit textus (…) » (Stegmüller, I, 534 et 532)
    f. 133rb-133vb. Aggæus [avec 2 préfaces, dont la seconde tirée de Hier. ep. ad Paul.]: « Incipit Aggeus propheta. Incipit praefatio in Aggeo propheta. Hieremias propheta ob causam periurii (…) [f. 133v] Item alia praefatio. Aggeus festivus et laetus (…) Incipit textus (…) » (Stegmüller, I, 538 et 535)
    f. 133vb-135vb. Zacharias [avec 2 préfaces, dont la seconde tirée de Hier. ep. ad Paul.]: « Incipit Zacharias. Incipit praefatio in Zacharia propheta. Secundo anno Darii (…) [f. 134] Item alia praefatio in Zacharia. Zacharias memor Domini (…) Incipit textus (…) » (Stegmüller, I, 539 et 540)
    f. 135vb-136va. Malachias [avec 2 préfaces, dont la seconde tirée de Hier. ep. ad Paul.]: « Incipit Malachi propheta. Praefatio in Malachi propheta. Deus per Moysen (…) [f. 136] Item alia praefatio in Malachia. Malachias latine (…) Incipit textus (…) » (Stegmüller, I 543 et 545).

    F. 136v-210r. Tertius ordo: « Explicit ordo secundus propheticus. Incipit tertius ordo agiograforum »
    f. 136va-145vb. Iob [avec 3 préfaces, les deux premières de Jérôme (Hier. in Iob) et la troisième tirée de Hier. ep. ad Paul.]: « Incipit praefatio in Iob. Cogor per singulos (…) Item alia praefatio. Si aut fiscellam (…) Item alia praefatio. Iob exemplar patientiae (…) Incipiunt capitula in Iob (…) » [f. 137r] « Incipit liber Iob (…) » (Stegmüller, I, 344; 357 et 350)

    f. 146ra-169v. Psalmi [parch. pourpré et encre d'argent, avec titres et initiales des versets à l'encre d'or; avec Préface d'un pseudo-Jérôme]: « Incipit praefatio Hieronimi presbiteri in libro psalmorum. In Hebraeo libro psalmorum citra numeri (…) et de manu Saul. Liber psalmorum [dans la marge sup.] Beatus vir (…) » (Stegmüller, I, 389 ; Boese, 1981, p. 136-163 [éd. des capitula psalmorum de Merseburg; relation avec ceux de la bible de Théodulfe, d’après une tradition anglo-irlandaise])

    f. 170ra-178ra. Proverbia [parch. naturel ; avec 2 prologues, dont le second de Jérôme (Hier. prol. in libros Salomonis)]: « Incipit praefatio Hieronimi presbiteri in libro Salomonis. Tribus nominibus vocatum (…) Item alia praefatio Hieronimi in libro Salomonis de translatione graeca. Tres libros Salomonis (…) Hieronimus Chromatio et Heliodoro episcopis de editione ad liquidum ex hebraeo translata. Iungat epistola (…) Incipiunt capitula eiusdem libri Salomonis (…) » [f. 170v] « Parabolae Salomonis filii David regis Israhe (…) » (Stegmüller, I, 456 et 455)
    f. 178ra-181ra. Ecclesiastes: « Incipiunt capitula libri Ecclesiastes qui hebraeice Coeleth dicitur (…) Verba Ecclesiastes filii David regis Israhel (…) »
    f. 181ra-182vb. Canticum canticorum: « Incipit liber qui hebraice Sirasserim praenotatur, latine Cantica canticorum (…) »
    f. 182vb-187rb. Daniel [avec 2 prologues; le premier de Jérôme (Hier. prol. Dan.)]: « Incipit praefatio Hieronimi presbiteri in libro Danihelis prophetae. Danihelem prophetam iuxta (…) Item alia praefatio. Danihel interpraetatur iudicium Dei (…) Incipit liber Danihelis » (Stegmüller, I, 494 et 495)
    f. 187rb-193vb. Paralipomenon I [avec 2 prologues; le premier de Jérôme (Hier. prol. I Par.)]: « Incipit praefatio Hieronimi praesbyteri in libro qui hebraice Dabreaiomim, graece Paralypomenon, latine Verba dierum dicitur. Si septuaginta interpretum (…) [f. 187v] Item alia praefatio. Eusebius Hieronimus Domnioni (…) Incipiunt capitula libri primi (…). Incipiunt capitula libi secundi. » [f. 188] « Incipit textus in Dabreaiomim (…) Explicit liber primus » (Stegmüller, I 328; )
    f. 193vb-201vb. Paralipomenon II: « Incipit liber secundus (…) »
    f. 201vb-207rb. Esdræ [avec préface de Jérôme (Hier. prol. I Esdr.)]: « Incipit praefatio in libro Hesdrae prophetae. Utrum difficilius sit (…) » [f. 202] « Incipiunt capitula (…) Incipit liber Ezdrae prophetae. In anno primo Cyri (…). » [f. 204] « Verba Neemiee filii Helchiae. » [f. 205v] « Huc usque refertur quid in commentario scriptum fuerit ; exin Neemiae historia texitur. Nonnulli autem de principibus (…) » [f. 207] « (…) et in primitivis memento mei Deus meus in bonum. Explicit liber Hesdrae. » (Stegmüller, I, 330)
    f. 207rb-210rb. Esther [avec préface de Jérôme (Hier. prol. Esth.)]: « Incipit praefatio Hieronimi praesbyteri in libro Hester. Librum Hester variis (…) » [f. 208v] « Incipit liber Hester (…) » (Stegmüller, I, 341).

    F. 210r-246v. Quartus ordo: « Explicit tertius ordo agiograforum. Incipit quartus ordo eorum librorum qui in Hebraeorum canone non habentur»
    f. 210rb-215rb. Sapientia [avec préface (prol. Sap.)]: « Incipit praefatio libri Sapientiae. Liber Sapientiae apud Hebraeos (…) Incipiunt capitula (…) » [f. 210v] « Incipit textus (…) » (Stegmüller, I, 468)
    f. 215rb-229rb. Ecclesiasticus (seu Sirach) [avec préface]: « Incipit praefatio in libro Hiesu filii Sirach. Multorum nobis (…) [f. 215v] Incipiunt capitula eiusdem libri (…) Incipit liber Ecclesiasticus (…) »
    f. 229rb-231va. Tobias [avec 2 prologues; le second de Jérôme (Hier. prol.Tob.)]: « Incipit praefatio, in libro Tobiae. Tobi filius Ananihel (…) Item alia prefatio. Chromatio et Heliodoro episcopis Hieronimus in Domino salutem. mirari non desino (…) Incipit liber Tobiae (…) » (cf. Stegmüller, I, 333? et 332)
    f. 231va-234vb. Iudith [avec 2 prologues; le second de Jérôme (Hier. prol. Iud.)]: « Incipit praefacio in libro Iudith. Iudith vidua filia (…) Item alia praefatio in eodem libro. Apud Hebraeos liber Iudith (…) Incipit liber Iudith (…) » (cf. Stegmüller, I, 336? et 335; voir Bogaert, dans Revue Bénédictine 86 (1976), p. 8-9 n. 5)
    f. 234vb-242ra. Machabæorum I [avec préface]: « Incipiunt capitula Machabeorum libri primi (…) [f. 235] Incipiunt capitula eiusdem libri secundi (…) Incipit praefatio in eodem libro. Macchabeorum libri duo (…) Incipit Machabeorum liber primus (…) » (Stegmüller, I, 551)
    f. 242ra-246vb. Machabæorum II: « Incipit liber secundus Macchabeorum (…) ».

    Novum Testamentum (247r-319v)
    F. 246v-286v. Ordo evangelicus: « Explicit vetus testamentum. Dehinc novum qui incipit ab ordine evangelico »
    f. 247rv. Praefationes Hieronimi [parch. pourpré et encre d'argent, avec titres et initiales à l'encre d'or; avec 2 préfaces, la lettre de Jérôme au pape Damase et le prologue tiré du commentaire sur Matthieu de Jérôme]: « Incipit epistola Hieronimi presbiteri. Beato pape Damaso Hieronimus. Novum opus (…) Incipit prologus quatuor evangeliorum. Plures fuisse (…) Explicit prologus quatuor evangeliorum» (Stegmüller, I, 595 et 596)
    f. 248r-253v. Canones Eusebii [parch. naturel et décor peint ; canons d'Eusèbe en 12 tables]: « Incipiunt canones quatuor evangeliorum (…) »

    Evangelia quattuor (254r-286v) [parch. pourpré et encre d'argent, avec titres et initiales à l'encre d'or ; avec préfaces et « breves » (Capitula) ; f. 254r vacant]:
    F. 254va-263rb. Mattheus [avec préface (prol. monarchianus)]: « Incipit praefatio Hieronimi. Matheus ex Iudaea sicut in ordine (…) Incipiunt breves eiusdem evangelii (…) Incipit evangelium secundum Matheum (…) » (Stegmüller, I, 590)
    f. 263rb-269ra. Marcus [avec 2 préfaces, dont le prol. monarchianus]: « Incipit praefatio sancti Hieronimi presbiteri in Marco. Marcus evangelista Dei electus et beati Petri (…) Item alia praefatio. Petrus apostolus (…) Incipit capitulatio parabolarum eiusdem (…) Incipit evangelium secundum Marcum (…) » (Stegmüller, I, 607 et 611)
    f. 269ra-279ra. Lucas [avec 2 préfaces, dont le prol. monarchianus]: « Incipit praefatio Hieronimi presbiteri in Luca. Lucas Syrus Anthiocensis arte medicus discipulus (…) prodidisse. Item alia praefatio. Lucas evangelista Syrus genere (…) nomine Zacharias. Incipiunt breves eiusdem evangelii (…) » [f. 269v] « Incipit evangelium secundum Lucan (…) » (Stegmüller, I, 620 et 618)
    f. 279ra-286v. Iohannes [avec 3 préfaces (279ra-279vb), ex Aug. De consensu evang. I, 4 ; Jérom. De viris ill.; prol. monarchianus ]: « Incipit praefatio Hieronimi presbiteri in Iohannem. Tres evangelistae in his rebus (…) Item alia praefatio. Iohannes apostolus quem Iesus amavit (…) sepultus est. Item praefatio. Iohannes evangelista unus ex discipulis Dei (…) doctrina servetur » [f. 279v] « Incipiunt breves eiusdem evangelii (…) Incipit evangelium secundum Iohannem (…) » (Stegmüller, I, 630; 627 et 624)

    F. 286v-319v. Ordo apostolicus: « Explicit ordo evangelicus. Incipit ordo apostolicus »
    f. 289r-304v. Pauli Apostoli Epistulae [parch. naturel ; Épîtres avec canons, arguments, capitulation et préfaces, dont celle de Pélage (primum quaeritur); les vers du pape Damase (Iamdudum Saulus procerum), ainsi que la préface d’Isidore (f. 287r-288v); avec concordances notées dans les marges et entres les col.; et parfois les « testimonia » intercalés entre les capitula et le texte de l’Épître et enfin, la stichométrie figure en quelques endroits]: « Incipit praefatio beati Hieronimi de corpore epistolarum beati Pauli apostoli. Primum quaeritur (…) Item alia praefatio. Romani ex Iudaeis (…) Item alia praefatio. Omnis textus vel numerus (…) Incipiunt versus papae Damasi in laudem Pauli apostoli: Iam dudum Saulus (…) » [f. 287v] « Prologum, subter adiectum sive canones quae sequuntur. Nemo putet ab Hieronimo (…) Incipit canon primus (…) » (Stegmüller, I, 670 ; 674 ; 651; 654 versus Damasi, vide I, 2046; voir Souter, 1922 ; Stegmüller, IV, 7008: Canones in Pauli apost. epist. attribués à Priscillien, éd. PLS II, col. 1391-1413 ; CSEL 18, 1889, p. 109; «Testimonia»: Stegmüller, VII, 10400)
    f. 288v-291va. Ad Romanos [avec préfaces, dont celle d'Isidore (Is. in epp. Pauli) et de Pélage (?)]: « Incipit capitulatio in epistola ad Romanos (…) Incipiunt testimonia de veteri Testamento in epistola ad Romanos (…) Incipit praefatio Isidori episcopi. Paulus apostolus quatuordecim epistolis (…) Argumenta autem earundem epistolarum haec sunt (…) Item aliud argumentum. Romani sunt (…) » [f. 289] « Incipit epistola Pauli apostoli ad Romanos (…) » (Stegmüller, I, 661; I et VIII, 676 ; De Bryune, dans Revue Bénédictione 24 (1907), p. 259)
    f. 291vb-294va. Ad Corinthios prima [avec préfaces de Pélage (? Ps. Ambrosiaster)]: « Incipit capitulatio ad Corinthios (…) Haec testimonia de veteri Testamento compraehensa sunt in epistola ad Corinthios (…) Quos sanctorum commemorat apostolus in epistola ad Corinthios I (…) Incipit argumentum ad Corinthios. Corinthus metropolis civitas (…) » [f. 292] « Incipit epistola ad Corinthios I (…) Explicit ad Corinthios ; habet versus mille » (Stegmüller, IV, 6369; VIII, 689)
    f. 294va-296va. Ad Corinthios secunda [avec préfaces de Pélage (Ps. Ambrosiaster)]: « Incipit argumentum ad Corinthios II. Anathema interpraetatur (…) Incipit capitulatio ad Corinthios II (…) Haec testimonia de veteri Testamento conprehensa (…) Incipit argumentum. Post actam (…) Incipit ad eosdem secunda (…) » (Stegmüller, VIII, 704)
    f. 296va-297va. Ad Galatas I [avec argument]: « Incipit capitulatio ad Galatas (…) Haec testimonia de veteri Testamento conprehensa sunt in epistola ad Galatas (…) Quos sanctorum commemoret apostolus Paulus in epistola sua ad Galatas (…) Incipit argumentum ad Galatas. Galatae sunt Graeci. Hi verbum veritatis (…) Incipit epistola ad Galatas (…) » (Stegmüller, I, 707)
    f. 297va-298vb. Ad Ephesios I [avec argument]: « Incipit capitulatio ad Ephesios (…) Incipiunt testimonia de veteri Testamento (…) Incipit argumentum ad Ephesios. Ephesii sunt asiani (…) Incipit epistola ad Ephesios (…) » (Stegmüller, I 715)
    f. 298vb-299rb. Ad Philippenses I [avec arguments]: « Incipit argumentum ad Philipenses. Philipenses sunt Macedones (…) Item aliud argumentum (…) Incipit capitulatio ad Philipenses (…) Incipit epistola ad Philipenses (…) » (Stegmüller, I, 728 et 729)
    f. 299rb-300ra. Ad Colossenses I [avec arguments ]: « Incipit argumentum ad Colosenses (…) Item aliud argumentum (…) Incipit capitulatio ad Colosenses (… » [f. 299v] « Incipit epistola ad Colosenses (…) » (Stegmüller, I, 736 et 737)
    f. 300ra-vb. Ad Thessalonicenses prima [avec arguments]: « Incipit argumentum ad Thessalonicenses (…) Item aliud argumentum. Non solum ipsi (…) Incipit capitulatio ad Thessalonicenses (…) Incipit epistola ad Thesalonicenses (…) » (Stegmüller, I, 747 et 749)
    f. 300vb-301ra. Ad Thessalonicenses II [avec arguments]: « Incipit argumentum ad Thesalonicenses II (…) ab Athenis. Incipit capitulatio ad Tesalonicenses II (…) Item epistola ad Thesalonicenses secunda (…) » (Stegmüller, I, 753)
    f. 301ra-vb. Ad Timotheum prima [avec arguments]: « Incipit argumentum ad Timotheum (…) scribens ei ab urbe Roma. Item aliud argumentum (…) Incipit capitulatio ad Timotheum (…) Incipit epistola ad Timotheum (…) » (Stegmüller, I, 765 et 760)
    f. 301vb-302rb. Ad Timotheum II [avec arguments]: « Argumentum ad Timotheum (…) Item aliud argumentum. Quum esset Romae (…) Incipit capitulatio ad Timotheum II (…) Item epistola secunda ad Timotheum (…) » (Stegmüller, I, 772 et 770)
    f. 302rb-va. Ad Titum I [avec arguments]: « Incipit argumentum ad Titum (…) Item aliud argumentum. A Thitum discipulum suum (…) alios seducebant. Incipit capitulatio ad Titum (…) Incipit epistola ad Titum (…) » (Stegmüller, I, 780 et ?)
    f. 302va-b. Ad Philemonem [avec arguments]: « Argumentum ad Philimonem. Philemoni familiares litteras mittit (…) Item aliud argumentum. Nihil magis est in hac epistola [la fin manque, 6 lignes laissées vides]. Incipit epistola ad Philimonem (…) » (Stegmüller, I, 784 et ?)
    f. 302vb-304vb. Ad Hebræos [un espace a été laissé vide entre l'explicit et les capitula pour un argument]: «Incipit capitulatio ad Hebraeos (…) Incipit epistola ad Hebraeos (…) »
    F. 305r-308v. Epistulae Cannonicae: « Incipit argumentum epistolarum canonicarum. Qui integre sapiunt (…) poscentibus denegabo. explicit argumentum »
    f. 305ra-vb. Iacobi prima [Iacobi secunda annoncée dans la table n’existe pas; des espaces ont été laissés vacants dans la col. 305ra, de manière à noter les pièces manquantes, en l’occurrence, les capitula de l’Epist. Iacobi, où chaque ligne vide est marquée d’un « d » (pour « deest » ?), comme pour le début de Epist. Petri (f. 305vb-306ra)]: « Incipiunt capitula Iacobi apostoli (…) « Epistola Iacobi (…) Explicit epistola beati Iacobi ad duodecim tribus »
    f. 306ra-vb. Petri I [la première épître de Pierre, oubliée dans la table, se trouve bien à sa place]: « Incipit capitulatio in epistola beati Petri prima (…) I D (…) II D (…) III D (…) » [f. 306r] «Incipit epistola beati Petri apostoli (…) »
    f. 306vb-307rb. Petri II: «Incipit capitulatio in epistola beati Petri secunda (…) Incipit eiusdem secunda (…) »
    f. 307rb-308ra. Iohannis prima: « Incipiunt capitula epistolae primae Iohannis apostoli (…) [f. 307v] « Incipit epistola beati Iohannis apostoli (…) »
    f. 308ra-b. Iohannis II: « Incipiunt capitula epistolae secundae Iohannis apostoli (…) Item eiusdem secunda (…) »
    f. 308rb. Iohannis III « Incipiunt capitula epistolae tertiae Iohannis apostoli (…) Incipit eiusdem tertia (…) »
    f. 308rb-va. Iudæ I: « Incipiunt capitula epistolae Iudae apostoli (…) Item epistola Iudae apostoli (…) »
    F. 308va-316ra. Actus Apostolorum [avec 2 préfaces, dont Jérôme, ex ep. ad Paulinum]: « Incipit praefatio in Actibus Apostolorum. Lucas natione Syrus, cuius laus (…) Incipiunt tituli (…) Incipit praefatio. Actuum Apostolorum nudam (…) [f. 309r] Incipit Actus Apostolorum (…) » (Stegmüller, I, 640 et 631)
    F. 316ra-319vb. Apocalypsis [avec 2 préfaces, dont la seconde d'un Ps.-Isidore]: « Incipit praefatio in libro Apocalypsis. Beatus Iohannes apostolus post passionem (…) Item alia praefatio. Iohannes apostolus et evangelista a Christo electus (…) Incipit Apocalypsis Iohannis apostoli (…) » (Stegmüller, I, 831 et 834)

    Appendix (320r-346v) [parch. naturel]:
    f. 319vb-321vb. ISIDORUS HISPALENSIS. Chronica [décrit les âges du monde, tous les chiffres sont rubriqués dans le texte]: « Breves temporum per generationes et regna. Primus ex nostris Iulianus Africanus (…) de saeculo migrat, tunc illi consummatio saeculi est » (éd. Martin, CCSL 112, 2003 ; Th. Mommsen,Chronica minora saec. IV, V, VI, VII, MGH Auct. Ant., 11.2, Berlin, 1894, p. 424-482; notice p. 397, ms. siglé T)
    f. 321vb-325vb. (THEODULFUS?). De nominibus Hebraeicis (scl. ultima pars Ps-MELITONIS SARDIANIClavis mixta cum fonte eius, EUCHERII LUGDUNENSISInstructionum libro secundo) [cette recension du De nominibus Hebræicis est constitué du chap. XIV, 1-5 (éd. Pitra), dont Eucher est la source, réagencé (par Théodulfe?) selon l'ordre XIV, 5, 1, 2, 4, 3 et complété par les passages plus complets du chap. 1 du second livre des Instructiones d'Eucher, évêque de Lyon]: « Quoniam fili carissime superiore libro propositionibus tuis (…) et celebriora brevitatis causa ponam [Euch. instr. 2, praef. ad Salonium]. — De nominibus Hebraeicis. Adonai in Latinum dicitur Dominus (…) Ioram qui est excelsus sed melius sublimabitur» [M v, 1-20 (Adonai–Eva); E 1 (Miror); M v, 21-37 (Abel–Sarra); E 1 (notandum – legitur); M v, 38-52 (Isaac–Rachel); M v, 53-107 (Ruben–Eli); E 1, augmenté (Samuel–Saul); M v, 108 (Gessai); M v, 109-134 (David–Sedecis); M v, 135-137 (Ieroboam–Nassa); E 1 (Helam); M v, 137-143 (saeculi–Ioram) = E 1]. « Ieu (…) ponamus» [E 1, avec ajouts]. — [f. 323r] « De variis vocabulis. Alleluia in latinum sonat (…) [= E 2]. — De expositione diversarum rerum. Mandragora in Genesi genus pomi (…) [= E 3] ». — [f. 323v] « De gentibus sive civitatibus vel provinciis. Gomer in Genesi Galatae id est calli (…) » [= E 4]. — « Iebus (…) accepit» [= E 5, de locis]. — [f. 323v] « Hierusalem visio pacis caelestis illa patria (…) Bethsaida domus venationis piscina in Hierusalem in qua» [M i (Hierusalem–Laudocia]; M ii (Libanus–Montes); M iv (Hebraei–Filia babylonis); M iii, 1-2 (Geon–Physon); E 6; M iii, 3-5 (Tirgis–Iordanis); E 6; M iii, 6-7 (Syloa–Bethsaida)]. — « et aegri (…) lavabant» [= E 6]. — « De mensibus. Nisan (…) Maresuvan octavus » [= E 7]. — [f. 325r] « De sollempnitatibus. Annus iubileus (…) [= E 8]. — De idolis. Idola simulacra (…) [= E 9]. — De vestibus. Ephod vestis (…) [= E 10]. — [f. 325v] De avibus volantibus. Pelecanus avis (…) [= E 11]. — De bestiis vel serpentibus. Rinoceron fera terribilis (…) [= E 12]. — De ponderis [sic]. Talentum est pondo (…) [= E 13]. — De mensuris. Corus modii XXX (…) [= E 14]. — De grecis nominibus. Theos Deus (…) ex rebus variis necessariisque contagiis [= E 15] » (voir Szerwiniack, 1994, p. 216-225. — sigle [M i, ii, iii etc.] = Ps.-Melito, éd. Pitra, 1884 (cf. infra); — [E 1, 2, 3 etc.] = Euch. instr. éd. Wotke, CSEL 31.1, 1894, p. 140-161; la numérotation adoptée ici est celle de la description faite par Szerwiniack, 1994, p. 222 sqq.)
    f. 325vb-337ra. PSEUDO-MELITO SARDIANUS. Clavis [ligne de titre laissée vide ; chap. I-XIII de la «Clavis» du Pseudo-Meliton de Sarde, en réalité une compilation anonyme (saec. VII?) d'extraits des Pères de l'église qui fournit les explications de certains symboles figurant dans la bible et n'a rien à voir avec le texte grec perdu de Meliton. Le recueil est probablement d'origine espagnole et contemporain de la rédaction des Etymologies d'Isidore]: « Caput Domini ipsa divinitas (…) Pix inquinamentum et nigredo delictorum in Salomone : Qui tangit picem inquinabitur ab ea » (cf. Stegmüller, III, 5574 et 5576; éd. Pitra, Analecta sacra spicilegio solesmensi parata, II, 1884; réimp. 1966; cf. aussi éd. J-P. Laurant, Symbolisme et écriture: le cardianel Pitra et la «Clef» de Méliton de Sardes, Paris, 1988)
    f. 338ra-346rb. PEUDO-AUGUSTINUS (saec. V). De divinis scripturis sive Speculum [version abrégée, précédée d'une table (f. 338ra-va); le texte débute sans titre f. 339ra] : « Incipiunt capitula in speculum domni Augustini. I. De uno Deo (…) De uno Deo. Cap. I. Audi Israhel Dominus Deus unus est (…) Si quis sitit usque hoc autem dixit de spiritu quem accepturi erant credentes in eum. In psalmo XXXV : Inebriabuntur ab ubertate domus tuae usque et in lumine tuo videbimus lumen » (éd. Weihrich, CSEL 12, 1887, p. 296-700)
    f. 346va. Charta [Ajout du début XIe s. (c. 1025); copie d'une charte d'Odolric d'Orléans signée par les rois Hugues et Robert II confirmant la restitution d'une église en faveur de la cathédrale d'Orléans ; les noms propres figurant dans la charte ont été grattés et restitués par Delisle; débute par un Chrisme] :« Cum multis modis latentibus temporum curriculis (…) igitur ego notum iri volo (…) sanctae Dei ecclesiae et mihi reddidit (…) S(ignum) Azinerii cuius praedicta ecclesia extitit vice vicaria » (éd. Delisle, 1879, p. 26-27)

    Postface (347r-349v) [parch. pourpré et encre d'argent, avec titres et initiales à l'encre d'or]:
    f. 347r. THEODULFUS. Versus (carm. 41, 3-4) [noté au-dessus et au-dessous d'un médaillon peint ; les f. 347v-348r ont été laissés vacants, ainsi que le f. 349, qui se trouvait collé sur le dernier plat à l'origine]: « Vive Deo Felix per plurima tempora Lector / Theodulfi nec sis inmemor oro tui // finis adest operi his quibus est per agentibus actum / sit pax vita salus et tibi lector ave » ; [dans le centre du médaillon:] « Explicit liber » (éd. Duemmler, MGH Poetae 1, 1881, p. 540)
    f. 348v. THEODULFUS. Versus (carm. 41, 2)[vers probablement déplacés, qui devraient se trouver avant l'explicit]: « Theodulfi versus: Codicis huius opus (…) ad astra poli » (éd. Duemmler, MGH Poetae 1, 1881, p. 538-540)

Textes du manuscrit

Source des données : Europeana regia

Bible [latin].

  • Œuvre associée : Bible

Source des données : Mandragore

Enluminures et décors

Anciennement dans

Historique de la conservation

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • Cette magnifique bible, sœur jumelle de celle conservée au Puy (voir Delisle, 1879 ; CLA 6.768), allie sobriété du décor et soin de la calligraphie. Toutes deux ont été produites sur les indications de Théodulfe d’Orléans (787-821) dans un même scriptorium (Orléans ?), pourtant leurs textes, et particulièrement ceux en appendice, présentent des divergences importantes [cf. Delisle, 1879, p. 46 sqq. ; Berger, 1893, p. 149-164, 405-406 (notice)]. Ce Wisigoth, proche de Charlemagne et théologien engagé dans la révision des textes bibliques [voir Ficher, 1965, p. 175-183 ; Ganshof, 1974 ; Ménage, 2002, p. 256-258], a fait produire cette bible selon un plan bien particulier qu’il expose dans un premier poème ouvrant les Écritures (voir la description analytique du contenu). Un second poème clôt le ms., qui permet de penser que cette bible avait été dotée d’une reliure précieuse.
    Il est possible de dater la réalisation de ces bibles exceptionnelles (Paris et Le Puy) entre 801 et 818, c’est-à-dire après les travaux d’Alcuin, mais avant la disgrâce de Théodulfe (818) [Voir Cat. Mss. Datés III, p. 107; Colophons, 4, 1979, p. 393, n° 17.792], soit plus tôt, peu avant 800 (Szerwiniack, 1994, p. 216). Or, après avoir obtenu l’évêché d’Orléans (avant 798), Théodulfe reçut l’abbatiat de Fleury vers 799, ce qui laisse planer un doute sur le lieu de production des deux bibles : Fleury ou Orléans ? [CLA 5.576 et CLA 6, p. xx ; Mostert, 1989, p. 227 n° BF 1162]. Si B. Bischoff était d’avis d’attribuer leur copie au scriptorium de la cathédrale d’Orléans [Bischoff, 2007.2, p. 31 (1965, p. 240) et 1968, p. 311 ; cf. Lindsay, 1915 p. 473], la disparité des leçons rapportées dans les appendices montrent que leur processus de fabrication a dû être complexe et ne peut se satisfaire d'un scénario mettant en jeu un unique exemplar. Aucune n’a été copié sur l’autre (contrairement à Paris, Bnf, lat. 11937, fille du lat. 9380), mais elles ont pu avoir des modèles différents selon les portions. Pour S. Berger, les variantes orthographiques mineures observées dans le texte biblique seraient le fait « arbitraire du copiste » (1893, p. 150).
    Le ms. se trouvait dans la bibliothèque de la cathédrale d’Orléans au XIe s., peut-être dès l’origine. À une date inconnue, il entra en possession de la famille Mesmes au moment de l’édition par Philippe Labbe de la Nova Bibliotheca manuscriptorum librorum, Paris, 1653 [ms. cité p. 21]. Il fut acquis par la Bibliothèque royale entre 1735 et 1791 (voir Delisle, 1879, p. 26 et Cab. des mss. I, p. 400).

Bibliographie

  • B. Bischoff, , «2. Manuscripts in the Age of Charlemagne», in Manuscripts and Libraries in the Age of Charlemagne, éd. et trad. par M. Gorman de « Panorama der Handschriftenüberlieferung aus der Zeit Karls des Grossen » ( in Karl der Grosse, Lebenswerk und Nachleben. II. Das geistige Leben, éd. W. Braunfels, Düsseldorf, 1965, p. 233-254 ; réimp. Mittelalterliche Studien, 3, 1981, p. 5-38), Cambridge, 2007, p. 20-55 (1ère éd. 1994)
  • L. Delisle, Le cabinet des manuscrits de la Bibliothèque nationale, 4 tomes, Paris, Imprimerie nationale, 1868-1891 (réimpression 1978)
  • Trésors carolingiens, Paris, Bibliothèque nationale de France, Paris, 2007, n°38

Vie du livre

Sources des données