Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Barb.lat.164

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q281243

  • Autre forme de la cote :
    • Barb. lat. 164 (IX. 33)
    • Biblioteca Apostolica Vaticana, Barb. lat. 164
    • Bibliothèque vaticane, Barb. lat. 164 (IX. 33)
    • Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Barb.lat.164
  • Conservé à : Vatican. Biblioteca apostolica vaticana
  • Date de fabrication :
  • Lieu de fabrication :

Manifeste IIIF

Aspects codicologiques

  • Papier (filigranes manquent dans Briquet, l’un deux rappelle Briquet 5920: Venise, 1491), XVIe s. (a. 1544-1546), 40 ff. + 19 ff. blancs (foliotation contemporaine de 1 à 30 aux f. 2-39 actuels qui ne tient pas compte des f. 10-17 ajoutés; + f. 21 bis plus petit ajouté; f. 15-15 v°, 17 v°, 30, 38-38 v°, 40-40 v° blancs), 346 x 237 mm. sauf f. 10-17: 293 x 217 mm. Nombreuses additions et corrections marginales et interlinéaires d’une ou deux mains contemporaines dont celle du possesseur Jacobus Metellus; figures géométriques illustrant le texte. Le f. 1 est un feuillet de garde qui contient une table du contenu de la main de J. Metellus, publiée par Thulin, op. cit. infra, p. 441.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Présentation du contenu

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • f. 2-32: Agrimensores (extraits).

    f. 2-2 v°: Balbvs, Expositio et ratio omnium formarum (extrait).

    titre: «INCIPIT MARCI IVNI NYPSI (add. rubriquée: «DE MENSVRIS») LIBER PRIMVS DE LIMITIBVS».

    autre titre (add.): «BALBI AD CELSVM EXPOSITIO ET RATIO OMNIVM FORMARVM».

    note du correcteur en marge du premier titre: «manu recenti additio est haec inscriptio (ut arbitror) Politiani».

    inc.: «‹N›OTVM EST OMNIBVS Celse paenes te...».

    expl.: «... nos praeteriisse uideamur» (éd. K. Lachmann, Gromatici ueteres, dans F. Blume, K. Lachmann et A. Rudorf, Die Schriften der römischen Feldmesser, 1, Berlin, 1848, p. 91-94, l. 3).

    f. 2 v°, l. 9-21: Sicvlvs Flaccvs, De conditionibus agrorum (extrait).

    texte: «Coloniae omnes... iugera incluserunt» (éd. Lachmann, op. cit., p. 135, l. 23-136, l. 18; C. Thulin, Corpus agrimensorum Romanorum, I, 1, Teubner, 1913, p. 99, l. 12-100, l. 12).

    f. 2 v°, l. 21-3 et 10-14 v°: Balbvs, Expositio et ratio omnium formarum (extraits).

    inc.: «Omnium enim mensurarum...» (éd. Lachmann, op. cit., p. 94, l. 3).

    expl. f. 3: «... ut ueritas declaretur. EXPLICIT PRAEFATIO» (éd. Lachmann, op. cit., p. 95 note: addition du ms. Erfurt, Wiss. Bibl. der Stadt, Amplon. 4° 362).

    les f. 10-14 v° ajoutés contiennent la suite et la fin du texte:

    inc.: «Mensurae aguntur generibus tribus...» (éd. Lachmann, op. cit., p. 96, l. 21).

    expl.: «... duae lineae concurrunt norma facturas. Explicit liber Frontonis [sic]» (éd. Lachmann, op. cit., p. 108, l. 8).

    ~ f. 3 v°-4: Codex Theodosianus (extrait).

    titre: «Ex corpore Theodosiani libro secundo Titulo de Finium Regundorum».

    inc.: «Imperator Constantinus Augustus...».

    expl.: «... tertia portione bonorum religantur» (II, 26 - éd. Lachmann, op. cit., p. 267-270).

    f. 4 v°-9: Liber coloniarum I (extraits).

    1) titre: «Nomina lapidum finalium».

    inc.: «Ortogoneus rectus rectum angulum...».

    expl. f. 8: «... Augusteus. Expliciunt nomina lapidum finalium» (éd. Lachmann, op. cit., p. 249-250).

    le texte est accompagné de figures.

    2) titre f. 8 v°: «Incipiunt nomina limitum».

    inc.: «Limites orientis...».

    expl. f. 9: «... Fiunt omnes numero XXXIII» (éd. Lachmann, op. cit., p. 247, l. 21-249, l. 7).

    3) titre: «Incipiunt nomina agrorum».

    inc.: «Ager centuriatus...».

    expl.: «... Ager solitrius Siluanus. Fiunt omnes numero XVIII» (éd. Lachmann, op. cit., p. 246, l. 24-247, l. 20).

    f. 9 v°: Agennivs Vrbicvs, De controuersiis agrorum (extrait).

    précédé d’une figure de 4 cercles concentriques avec légende: «POLVM COLLECTVM».

    inc.: «Aduocatio prestandum est quamquam...».

    expl.: «... etiam metiri artifices coguntur» (fin du texte - éd. Lachmann, op. cit., p. 90, l. 3-21; Thulin, op. cit., p. 50-51).

    f. 9 v°, 16-17, 18-23 v°: Liber Coloniarum I (extrait).

    titre: «Incipiunt Libri Agrimensurae».

    inc.: «COLONIA Veius ciuitas priusquam...» (éd. Lachmann, op. cit., p. 220, l. 8).

    suivi d’extraits sans ordre conformes à ceux des mss. Erfurt, Wiss. Bibl. der Stadt, Amplon. 4° 362 (cf. Lachmann, op. cit., p. ix) et Florence, Bibl. Laurenz., plut. 29, 32.

    expl. f. 23 v°: «... et monumenta uel in alia testimonia» (éd. Lachmann, op. cit., p. 240, l. 6).

    les f. 16-17 ajoutés contiennent d’autres extraits destinés à compléter le texte:

    titre: «SEXTI Julii Frontini de Coloniis (alias Liber Augusti Caesaris et Neronis)».

    inc.: «IN PROVINCIA Lucania...» (début du texte - éd. Lachmann, op. cit., p. 209).

    expl.: «... in Piceno fines terminantur» (éd. Lachmann, op. cit., p. 228, l. 1-2), puis: «Ex commentario Claudii Caesaris... a triumuiris deducta etc. ut pag. 12» (renvoi au f. 21 actuel, ancien f. 12, où se trouve ce passage - éd. Lachmann, op. cit., p. 229, l. 10-13).

    f. 24: Frontinvs, De agrorum qualitate (extrait).

    titre: «INcipit mensura Rationabilium Agrorum».

    add. du correcteur: «Ex Iulio Frontino de agrorum qualitate fragmentum codicis Bas. Zanchi».

    inc.: «Ager est arcifinius qui...».

    expl.: «... nullum subsciuorum interuenit» (éd. Lachmann, op. cit., p. 5, l. 6-6, l. 4; Thulin, op. cit., p. 2, l. 8-15).

    f. 24-25 v°: Frontinvs, De controuersiis (extrait).

    titre: «Mensura rationabilium agrorum».

    inc.: «De subsiuis [sic] controuersia est. Quoties aliqua...».

    expl.: «... secundum cautionem modus est restituendus» (éd. Lachmann, op. cit., p. 20, l. 3-23, l. 4; Thulin, op. cit., p. 8, l. 7-9, l. 18).

    f. 25 v°-26 v°: Ivnivs Nipsvs, Limitis repositio (extraits).

    1) f. 25 v° l. 2-26: «Quattuor signa ea que... sic faciemus semper diui» (éd. Lachmann, op. cit., p. 288, l. 4-289, l. 10).

    2) f. 26-26 v° l. 11: «peruenire ad centuriam in qua... lapidis cadat. Conpre» (éd. Lachmann, op. cit., p. 286, l. 15-288, l. 4).

    f. 26 v°-28: Frontinvs, De limitibus (extrait).

    inc.: «numerum occupat quam nisi...».

    expl.: «... quod dicunt poete» (éd. Lachmann, op. cit., p. 27, l. 8-29, l. 14; Thulin, op. cit., p. 19, l. 4-8: De arte mensoria et p. 10, l. 20-13, l. 4: De limitibus).

    f. 28-29: Ivnivs Nipsvs, Limitis repositio (extraits).

    1) f. 28-28 v°, l. 5: «Actus tamen in base sunt XX... et in citrato esse» (éd. Lachmann, op. cit., p. 290, l. 6-291, l. 15).

    2) f. 28 v°, l. 5-29, l. 6: «edimus semper partem... et nomen scriptum est» (éd. Lachmann, op. cit., p. 289, l. 10-290, l. 6).

    f. 29-29 v°: Frontinvs, De limitibus (seu De arte mensoria ?) (extrait).

    inc.: «rectorum (corrigé en «receptorum») angulorum ratione...».

    expl.: «... res exigerit perducere debemus. Iuli Frontini Siculi Explicit liber primus» (éd. Lachmann, op. cit., p. 32, l. 13-34, l. 13; Thulin, op. cit., p. 16, l. 12-18, l. 11: De arte mensoria).

    f. 30 v°: Ivnivs Nipsvs, Fluminis uaratio.

    titre f. 29 v°: «Incipit Marci Iuni Nypsi liber secundus feliciter».

    autre titre f. 30 v°: «De Fluminis uaratione».

    inc.: «Si in agri quadratura...».

    expl.: «... latitudo fluminis» (texte complet - éd. Lachmann, op. cit., p. 285-286).

    f. 31: Ivnivs Nipsvs, Limitis repositio (extrait).

    titre: «Limitis repositionem».

    inc.: «Cum in agro adsignato...».

    expl.: «... centuriale unde possis» (début - éd. Lachmann, op. cit., p. 286, l.12-15).

    f. 31-32: Frontinvs, De controuersiis (extrait).

    inc.: «dus habeat enim et misolea...».

    expl. f. 32, l. 6: «... crescendo atterit nec maiorem», avec cette add. contemporaine en marge: «numerum occupat quam si ex plano nascatur. Hic finit Frontinus de controuersiis» (éd. Lachmann, op. cit., p. 23, l. 4-27, l. 8; Thulin, op. cit., p. 9, l. 18-10, l. 18; p. 14, l. 22-15, l. 4; p. 18, l. 2-19, l. 4: De arte mensoria).

    f. 32: Frontinvs, De limitibus (extrait).

    inc.: «limis oculis Item limum...».

    expl.: «... alii qui a monte montanos. M. Junii Nipsi opusculum fragmentatum finit» (éd. Lachmann, op. cit., p. 29, l. 14-30, l. 4; Thulin, op. cit., p. 13, l. 4-12).

    —: Notes sur des textes qui se trouvaient à la suite dans un autre manuscrit (cf. infra, f. 39-39 v°; dans le ms. Ottob. lat. 1362, f. 56 v°-59, cf. infra, ces textes terminent un recueil identique).

    1) inc.: «Subsequitur fragmentum quoddam de Ponderibus et mensuris nulli auctori adscriptum...».

    «... Illum igitur librum alibi habemus una cum epitome Geometriae Euclidis ex Boethio...».

    2) (marge de droite) inc.: «Hic spatium paginae fere dimidiae. Inde epistola Hieronymi ad Dardanum de generibus musicorum: Cogor a te...» (cf. Ps. Hieronymvs presbyter, Epistula ad Dardanum (23) - éd. P.L., 30, col. 213-215). «Tertia uero pagina est genethliacon Lucani ad Oppiam: Lucani proprium diem...» (cf. Stativs, Siluae, II, 7; mêmes textes dans le ms. Florence, Bibl. Laurenz., plut. 29, 32, f. 29-30).

    ~ f. 33 (add.): «Postrema pagina haec sunt. De numerorum notis. Ad Graecorum imitationem».

    tableaux de comput et notes diverses sur 4 col.

    col. 4: «Argumentum ad ANN‹OS› ab initio mundi inueniendo».

    inc.: «Si scire cupis annos ab initio mundi multiplica CCCXVII...» (même texte dans les mss. Reg. lat. 183, f. 62 v°; 309, f. 69 v°, etc.).

    — «Dimensio celestium spatiorum secundum quosdam».

    texte: «A Terra ad Lunam Tonum esse pronunciant... id est milia CVIIII et CCCLXXV» (ces textes et ces tableaux se trouvent aussi dans les mss. Florence, Bibl. Laurenz., plut. 29, 32, f. 32; Reg. lat. 309, f. 102, etc.).

    ~ f. 33 v° (note du correcteur): «Post epistolam Hieronymi ad Dardanum de Generibus Musicorum haec sunt; «Decanus sub centurione... ne elatione subripiat. Post genethliacon Lucani sic est: si requiras et... Intermixtum est hoc argumentum cum predictis duobus... si requiras quota Luna festi paschalis occurrat... quod remanet ad Pascha pertinet» (textes copiés dans le ms. Florence, Bibl. Laurenz., plut. 29, 32, f. 30 et 31).

    f. 34-34 v°: Geometria (extrait).

    inc.: «Multiplicati in omnem legum summa ductam in se adiicio ipsam summam...».

    expl.: «... et curuaturam in unum adiicio partem XXVI» (éd. sous le nom de Marcus Terentius Varro ? dans Bubnov, op. cit., p. 503-508; ce texte précède sans séparation le texte suivant dans le ms. Wolfenbüttel, Herzog August Bibl., 36, 23 August 2° (VIe s.) et ses copies; cf. C. Thulin, Die Handschriften..., p. 22).

    f. 34 v°-37 v°: Hyginvs gromaticus, De munitionibus castrorum.

    inc.: «Nunc papilionum ostensionem cohortiumque...».

    expl.: «... quo nobercae si uitari non potuerunt», suivi de cette add.: «Liber gromaticus Hygini de Munitionibus Castrorum finis explicit» (éd. G. Gemoll, Teubner, 1879).

    f. 39-39 v°: Agrimensores (extraits).

    note: «Ex libro quodam manuscripto recens. Card. Carpensis».

    1) ‹De ponderibus›.

    inc.: «Ponderum pars minima calculus qui constat...».

    2) ‹De mensuris in liquidis›.

    inc.: «Mensurarum in liquidis coclear pars minima...».

    expl.: «... Duo chora culleum quod modia LX» (éd. cf. supra, Barb. lat. 92, f. 46-47 v°).

    f. [59 v°] (add. du correcteur): Tacitvs, Annales (extrait).

    titre: «Cornel. Tacit. lib. 1».

    inc.: «Actum deinde in senatu ab Arrantio et Attio [sic]...».

    expl.: «... qui nil mutandum censuerat» (I, 79).

Intervenant

Anciens possesseurs

Anciennement dans

Origine

  • Origine: italienne, écriture assez grosse très cursive, penchée. Les f. 2-9 et 18-33 sont une copie des f. 2-28 v° du ms. Florence, Bibl. Laurenz., plut. 29, 32 (IXe s.), complétée aux f. 10-17 et 34-37 v° et corrigée d’après deux autres manuscrits: celui de Basilius Zanchi (1501-1558), actuel ms. Vat. lat. 3132 qui a peut-être appartenu à Angelo Colocci, évêque de Nocera († 1549) (cité dans cette note du f. 32 v°: «Pes romanus ex saxo in hortulis A. Colotii Episcopi»), et celui d’Antonius Galesius Massa (XVIe s.), actuel ms. Vat. lat. 3893; et aux f. 39-39 v° d’après un manuscrit du cardinal de Carpi (?), en partie de la main de Jacobus Metellus Sequanus d’après diverses notes de la main de celui-ci: f. 1 au début de la table du contenu: «Fragmenta Agrimensoria ex Florentino codice et libro Basilii Zanchi recens scripto sed e ueteri sumpto...» et à la fin de cette table: «Ex Florentino codice sumpta emendabamus ex libro Galesii Massae rubrica et Zanchi atramento, ∞ DXLVI ‹1546› R‹omae›»; f. 2 en haut: «Hoc exemplar alicubi immixtas habet litteras Langobardicas. Scriptum est in membranis antiquissimis characteribus...»; f. 16: «Adde haec... ex codice Basilii Zanchi recenti ex quo integrum hunc librum de coloniis emendauimus. Notae autem minio scriptae ex libro antea descriptae sunt Galesii nostri»; f. 33: «Florentiae ex uetustissimo Mediceae bibliothecae codice Junium Nypsum litteris alicubi Longobardicis scripto et hoc ipsum sed minus antiqua manu fragmentum describi curavimus MDXLIV»; f. 34: «ex Antonii Galesii Massae Codice et Bas. Zanchi».

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Historique de la conservation

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • Possesseurs: Jacobus Metellus Sequanus (cf. supra Origine) a mis son ex-libris f. 1.: «Codex Iacobi Metelli Sequani fuit» et ses initiales f. 33: «I.M.S.I.C.» avec cette note d’une main moderne: «Jacobus Metellus Sequanus I. C.»; le cardinal Barberini (n° antico 1676).

Notes

Source des données : Biblissima

Bibliographie

    • N. Bubnov, Gerberti postea Silvestri II papae Opera mathematica, Berlin, 1899, p. 457-458 (le cite deux fois sous les cotes 1676 et 1546)
    • P. F. Girard, Le manuscrit des «Gromatici» de l'évêque Jean du Tillet (Mélanges Fitting, 2, Montpellier, 1908, p. 256)
    • C. Thulin, Die Handschriften des Corpus Agrimensorum (Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften, 154, 1911, Abhand., 2, p. 74, 79)
    • C. Thulin, Humanistische Handschriften des Corpus agrimensorum Romanorum (Rhein. Mus., N.F., 66, 1911, p. 421, 422, 423, 424, 425, 441-443).

Vie du livre

Source des données