Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 16201

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q118543

  • Titre attesté :
    • Hermannus , De compositione astrolabii. -- Demonstratio componendi cum circumventibili sciothero orologici viatorum instrumenti. --Boethius , De arithmetica. -- Euclidis , Geometria. --Boethius , De musica.
  • Autre forme de la cote :
    • Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 16201
    • Paris. BnF, Latin 16201
  • Conservé à : Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits
  • Langues : latin
  • Auteur : Hermann Contract (1013-1054) | Boèce (0480?-0524) | Euclide (0323-0285 av. J.-C.)
  • Date de fabrication :
  • Lieu de fabrication :
  • Écriture :
    • Manuscrit de type universitaire . Ecriture livresque. Texte à longues lignes. Au moins deux copistes. Le premier copiste du f. 1r à f. 34r. Le second copiste du f. 35r au 124v
  • Décoration :
    • Initiales ornées rouges.
      Lettres évidées.
      Rubriques exécutées à l’encre rouge.
      Nombreux diagrammes et tableaux à l’encre rouge.
  • Support : Parchemin
  • Composition :
    • 125 ff
  • Dimensions :
    • 185x280mm
  • Aspects codicologiques :
    • 16 cahiers.
      Garde volante + un onglet de parchemin; 4 cahiers de 8 feuillets (ff. 1-32); 1 cahier de 4 feuillets (ff. 33-36) ; 1 cahier de 7 feuillets (ff. 37-43); 4 cahiers de 8 feuillets (ff. 37-75) ; 1 cahier de 7 feuillets (ff. 76-82); 2 cahiers de 8 feuillets (ff. 83-98) ; 1 cahiers de 10 feuillets (ff. 99-108v) ; 2 cahiers de 8 feuillets (ff. 109-124) + garde inférieure volante (f. 125) ancien feuillet d’un manuscrit qui contient un extrait du septième livre du Bellum civile de Lucain . Réclames : f. 8v : usque CXVIII, f. 43v : si linea in duo ; f. 59v: cuos quantitates inequales. Signatures des cahiers : chiffres romains : ff. 12r ; 16v, 43r. Chiffre arabe: f. 95v.
    • Centre de la France . Lettres d'attente . 125 ff . 185x280mm .
  • Réglure :
    • Réglures très légères à la pointe sèche. Piqûres apparentes.
  • Reliure :
    • Reliure de parchemin. Dos à 4 nerfs. Titre au dos à l’encre XIV ème siècle : "Compositio astrolabij- Arismethica Boetij- Geometria Euclidis- Musica Boecij MS". Traces d’attaches, d’enchaînement visibles en haut de la garde volante supérieure

Présentation du contenu

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • Recueil comprenant cinq textes: De Compositione astrolabii (ff. 1r-4r); Demonstratio componendi cum circumventibili sciothero orologici viatorum instrumenti (ff. 4r-6r); Boetii Arithmetica (ff. 6v-34r); Euclidis Geometria (ff. 35r-82v); Boetii Musica (ff. 83r-124v).

    F. 1r-6r
    Trois extraits d'oeuvres sur l'astrolabe stéréographique: les deux premiers textes: traité de l'astrolabe plan et des usages ff. 1r-4r sont attribués à Hermannus Contractus tandis que le troisième extrait est un traité anonyme (ff. 4r-6r ) qui fut, longtemps, attribué à ce dernier.
    F. 1r-3r
    De mensura astrolabii I-VIII
    Ff. 1r-2v : "Hermannus Christi pauperum peripsima et philosophie tironum. Interpretarum ab Hermanno De compositione astrolabii ...-... Quo circa his hic similiter seditur". C. I f. 1r : "Mensura trium circulorum. In metienda igitur subtilissimae inventionis Ptolomei uvalzachora ...-... circulum centro a circinato". C. II ff. 1r-v : "De almucantarath. His circulis ita inventis ....-... de septimo climate superius iam dictum est". C. III ff. 1v-2r : " Hoc modo Almucantarath campulogamnis ....-....scilicet climatum tabulas insignito".C. IV f. 2r : "Descriptio Alancabuth. Deinde volvellum, seu rete ...-... .XII. signorum hoc modo invenias". C. V f. 2r : "De spatiis signorum inveniendis. Maximum trium circulorum ...-... totius circuli gradibus complectentia". C. VI ff. 2r-v : De positione stellarum. Hoc modo zodiaco perfecto ....-... scire volentibus approbatur". C. VII f. 2v : "De partitione umbonis. Hoc ita perfecto ...-... longitudines possit computare". C. VIII f. 2v : "De partitione signorum mensium et dierum. Restat postica uvalxacore metiendia omnibus ....-... Quo circa his hic similiter seditur".
    F. 2v-4r
    De utilitatibus astrolabii XIV-XXI
    Ff. 2r-4r : "Siquis autem perfectius hec rimari nititur canones Tolomei apperat veri horum omnium affluentiorem poterit portare fontem (il s'agit de l'explicit du C. XIII) ....-... speram planam diversa poteris fabricare horologia. Explicit tractatus astrolabii." F. 3r C. XIV: "De percipienda in vicinitate aurore. Siqueris scire quam prope sit aurora ...-... Almagrip, ecce aurora". F. 3r C. XV : "De percipiendo quolibet tempore cuiusque signi in ortum et occasu ...-... Nam ipse demonstrant quod queris". F. 3r C. XVI: "In quo signo sunt horarum stelle. Cum vis scire ...-... eamdem stellam occupat". F. 3r C. XVII: "De vocabulis stellarum latinis et arabicis. Hic locus et ratio ...-... bene cognoscimus". Ff. 3r-v C. XVIII: "De discretione climatum et earum invenienda latitudine. Hic danda est ratio ....-... Climatis VII latitudo XLVIII gradus et XXII minuta et dies eius". Ff. 3v-4r C XIX: "Quomodo orbis mundi inter ipsa septena parcitus sit climata et ubi initium et finis eorum ...-... qui cuilibet probandum dimittitur". F. 4r C. XX : "Quando queris scire si est ante meridiem aut post ...-... si descendit post medium diem". F. 4r C XXI: "De inveniendis hi dorso abstrolapsus horis. Quando vis scire in dorso abstrolapsus ...-... speram planam diversa poteris fabricare horologia. Explicit tractatus astrolabii".
    F. 4r-6r
    De horologio viatorum I-VI
    Ff. 4r-6r : " Incipit demonstratio componendi cum circumventibi sciothero orologici viatorum instrumenti. Componitur quoddam simplex et parvulum viatoribus horologicum instrumentum ...-... Radius solis umbram tranversim limitatis hypotenuse vicem dinoscitur habere". Ff. 4r-5r C. I: "Componitur quoddam simplex et parvulum viatoribus hotologicum instrumentum ...-... Si ad triplam subtripla et ita caeteris". F. 5r C. II : "Qualiter ambitus terre sit deprehensus per astrolabium. Quamvis Ambrosii Theodosii auctoritate universi ...-... tantum contineri probatur in totius mundi circuitione".F. 5r C. III: "De eodem. Eratostenes philosophus geometriaque sagacissimus ....-... stadiorum tantum vel non plus multo dicat habere". F. 5r C. IV: "Quanto miliarorum sit orbis terre. Ambitus tereni orbis ....-... vel non multo plus esse fateatur". Ff. 5r-v C. V : "De divisione quadrante partis circuli. Circuli quadram in .XC. per .V. partita intervalla in summitate divide ...-... et haec est quantus labor exquirat". Ff. 5v-6r C. VI: "Admensurandam cum quadrato astrolabii plano stantem per suam ipsius umbram qualibus altitudinem. Si vis alicuius arboris vel columnae ...-... Radius solis umbram transversim limitatis hypotenuse vicem dinoscitur habere".

    F. 6v-34r . Boethius , De arithmetica .
    Lib. I ff. 6v-17r : "Annitii Manlii Boetii Severini consul ordinarii. Patritii Primi Libri de artithmetica. Prologus, incipit simacho socero Boecius. In dandis accipiendis quia muneribusque ita recta officia inter eos precipue qui se magnificant estimat si liquido constabit nec adhoc aliud quod liberalius offeret inventum esse nec ab illa quod iocundius benivolentia complecteret acceptum ...-... Explicit liber". Lib. II ff. 17r-34r : "Incipiunt capitula libri II. Quemadmodum ad equalitatem omnis inequalitas reducatur ...-... Unde notum est quod inter diatessaron et diapente consonantiarum tonus differentia est, sicut inter sesquitertiam et sexqualteram proportionem sola est epogdous differentia, huius descriptionis subter exemplar adiecimus. » .

    F. 35r-82r . Euclidis , Geometria .
    F. 35r-43r. Lib. I. : « Geometrice Demonstracionis Euclidis Commentum, Incipit liber primus. Punctus est illud cui non est pars ...-... A duobus illis lateribus contentum rectum esse necesse est, et hoc est quod demonstrare nec intendimus. » (éd. H.L. L Busard pp. 31-70). F. 43r- 46v . Lib. II. : « Incipit liber secundus. Geometrice descriptionis Euclidis. Omnem superficiem equidistantium ...-... Manifestum igitur est quia triangulis .a.b.c. sicut superficies quadrata quod est ex ductu .h.l. inseipsam et hoc est quando demonstrare intendimus. » (éd. pp. 71-86). F. 46v-55 . Lib. III. : « Geometrice demonstrationis Euclidis liber tertius. Omnium circulorum quorum diametri supra ipsos circulos equales esse necesse est ...-... Relinquitur igitur quod ex b.d in d.g sicut quod ex h.d. inserpsera et hoc est quando demonstrare intendimus. » (éd. pp. 87-126)
    A partir du L. III le copiste fait une erreur à la hauteur du chapitre IV, il ne le mentionne pas, et induit un livre de décalage.
    F. 55r-58v . Lib. IV. (début du livre précisé par un lecteur du XIVe siècle qui mentionne : « Hic incipit liber quartus ») « Cum figura inter figuram contenta fuerit angulique contente continentis latera tetigerit exterior qui respectu interioris continens differentia ...-... Deinde supra circulum quodlibet assignatum figuram .XV. angulorum et laterum equales, atque in omni figura quindecangula assignatum circulos describi convuenit sicut in tractatu pentagoni docuimus. » (éd. pp. 127-144). F. 58v-70r . Lib. V. « Geometrice demonstrationis Euclidis liber quintus. Pars est quantitas quantitatis maioris cum minor maiorem numerat ...-... Quantus igitur arcus .b.c. ad arcum .h.z. tantus angulus .b.h.c. ad .h.t.z. tantusque angulis .a. ad angulos et hoc est quod demonstrare intendimus. » (éd. pp. 145-164). F. 70r-77r . L. VI. L’intégralité du L. VI correspond en fait au L. VII (éd. pp. 196-224) : « Incipit liber sextus. Unitas est qua dicit omnis res una ...-... Non est itaque numerus in quo sint partes a,b et g, d et h, z minimi s, i. Erit igitur s, i numerus minimus continens partes a, b et g, d, et h, z. Et hoc est quod demonstrare intendimus ». Selon l’édition (H.L.L Busard : pp. 165-195) L. VI : « Liber sextus incipit. Superficies similes sunt quarum anguli unius angulis alterius equales lateraque angulos illos continentia equales proportionalia ...-... Quantus igitur arcus b, g ad arcum h, z tantus angulus b H g ad h, t, z tantusque angulus a ad angulum d. Et hoc est quod demonstrare intendimus ». F. 77r-82r . L. VIII. : « Si fuerint numeri secundum unam proportionem continuati duoque extremi contra se primi numeri ...-... Si fuerint duo numeri quorum proportio sicut proportio ad quartum fueritque unus quadratus eorum quadratus, erit et alter quadratus. Exempli gratia. Sit proportio a, ad b, sicut proportio numeri quadrati g ad numerum quadratum b, atque, a quadratus. Dico itaque quia b gradatus » (L. VIII, 22 éd. p. 245). Il manque les chapitres 23, 24, 25 de ce livre.

    F. 80r-124v . BoethiusDe musica
    F. 80r-92v. Lib. I : "Proenium. Musicam naturaliter nobis esse cioniunctam et mores vel honestare bel evertere ...-... Explicitus de musica id est armonica institutione liber primus".
    F. 93r-102v . Lib. II. : "Superius volumus cuncta digessit que nunc diligentius demonstranda esse proposui ...-... Explicit de musica id est armonica institutionem liber secundus." . Table des chapitres au f. 93r.
    F. 102v-110r. Lib. III : "Incipiunt tertius ad versum Aristoxenum. Demonstratio super particularem proportionem ...-... Explicitus de musica id armonica instructionem liber tertius".
    F. 110r-121r . Lib. IV présentation des chapitres du livre quatre. « Incipiunt liber quartus ...-... Explicitur de musica id est armonica institutionem. Liber quartus".
    Ff. 121r-124v Lib. V: présentation des chapitres du livre cinq. « Incipiunt Quintus ...-... Sic igitur Aristoxeni error sine dubitatione convicitur ».
    Les chapitres XV, XVI, XVII, XVIII, XIX du livre V sont manquants.

Intervenants

Ancien possesseur

Anciennement dans

Historique de la conservation

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • Bibliothèque du Collège de Sorbonne (cf. ex-libris). Aucune indication sur la provenance de ce manuscrit avant son entrée au collège et aucune mention n'est faite dans le catalogue de 1321-1338. Il semble que ce codex ait été copié sur le Oxford Trinity college 47 (M. Claggett, "The Medieval Latin Translations from the Arabic of the Elements of Euclid, with Special Emphasis on the Versions of Adelard of Bath"). Probablement enchaîné.
    Ex-libris d'un ancien possesseur, probablement d'origine anglo-saxone.
    Feuillet de garde volant supérieur : abondamment annoté r/v. Probablement deux mains de la fin du XIII ème siècle. Les figures semblent antérieures aux commentaires.
    Note bibliothéconomique; datée de 1783, de Gayet de Sansale , dernier bibliothécaire de la Sorbonne: « Ce manuscrit qui semble au moins du 12e siècle contient : 1° La construction et l’usage de l’astrolabe par Hermann ; 2° Le traité du cadran ou l’are des horloges pour les voyageurs. Incipit...Componitur quoddam simplex; 3° L’arithmétique complète de Boèce ; 4° Les huit livres d’Euclide sur la Géométrie ; 5° La musique de Boèce. Incipit...Omnium quidem. Ce manuscrit est fort curieux et fort beau. »
    Manuscrit entré à la Bibliothèque nationale de France en 1796.
    Note du XIX ème siècle : « Volume de 125 feuillets. 18 Juin 1869 ».

Vie du livre

Source des données