Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, NAL 2390

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q69546

  • Titre attesté :
    • Lectionarium officii ad usum Cluniacensem
  • Autre forme de la cote :
    • Département des manuscrits, Nouvelle acquisition latine, 2390
    • Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, NAL 2390
    • Paris. BnF, NAL 2390
  • Conservé à : Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits
  • Date de fabrication :
  • Lieu de fabrication :
  • Écriture :
    • Écriture minuscule caroline d’une seule main.
  • Décoration :
    • Au f. 32r, dans la marge inférieure, représentation du martyr de saint Pierre. Initiales de couleur à l’encre rouge, parfois rehaussées de jaune ; rubriques et numéros des leçons à l’encre rouge.
  • Support : Parchemin.
  • Composition :
    • 85 ff., précédés et suivis de quatre gardes en papier moderne.
  • Dimensions :
    • 445 x 320 mm (justif. 340 x 235 mm).
  • Aspects codicologiques :
    • 12 cahiers s’ouvrant sur le côté poil, tous quaternions sauf les cahiers 1 (f. 1-6, six feuillets isolés), 5 (f. 31-37, un quaternion manquant du premier feuillet), 8 (f. 54-60, un quaternion manquant du troisième feuillet), 10 (f. 63-69, un quaternion manquant du septième feuillet) et 12 (f. 78-84, un quaternion manquant du dernier feuillet). Signature des cahiers en chiffres romains à l’encre brune au centre de la marge inférieure des cahiers 2-11 (signés XII-XXI) et du f. 5v (signé XI). Foliotation moderne en chiffres arabes à l’encre noire sur la marge supérieure externe du recto. Une étiquette en papier portant la lettre « L » a été collée sur la marge externe du f. 1r.
    • France (Cluny).85 ff., précédés et suivis de quatre gardes en papier moderne445 x 320 mm (justif. 340 x 235 mm).
  • Réglure :
    • Réglure à la pointe sèche sur le côté poil, Rand « new style » (Muzerelle 1-1-11/0/1-1/JJ) ; 48 lignes sur deux colonnes.
  • Reliure :
    • Demi-reliure en parchemin, plats en carton couverts en papier moucheté ; titre au dos en lettres dorées sur étiquette rouge : « Légendier de Cluni ». Tranches jaspées de rouge. Contre-gardes et gardes en papier.
  • Estampille :
    • Aux f. 1r, 20r et 84v, estampille de la « Bibliothèque Nationale » avec mention « Manuscrits », proche du modèle Josserand-Bruno n° 39 (après 1870).

Présentation du contenu

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • Lectionnaire de l’office du cursus monastique, mutilé au début et à la fin et ayant plusieurs lacunes, qui renferme la partie d’été du temporal (f. 1r-17r, de la Pentecôte à son octave) et du sanctoral (f. 17r-84v, de saints Marcellin et Pierre, 2 juin, à saint Denis, le 9 octobre).
    [Lacune]
    F. 1ra-va : [In die sancto Pentecostes, lect. VIII, mutilé au début], inc. « …Deum, videbat indumentum, non videbat indutum… », expl. « … tunc autem diligemus, videndo quod credimus » (Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, 75 ; CCSL 36, p. 512-515-517).
    F. 1va-4vb et 6ra : [In die sancto Pentecostes] (lect. IX-XII), inc. « Si quis diligit me… (Io 14,23) - Libet fratres karissimi evangelice verba lectionis… », expl. « … non relinquitur, sed datur, per Dominum… » (Gregorius I, Homilia 30 ; éd. R. Etaix, 1999, CCSL 141).
    F. 6ra-vb : Sermo beati Iohannis episcopi de eadem die (mutilé à la fin), inc. « Hodie nobis terra factum est celum… », expl. « …castiorem effecit. Interpretare… » (Ps. Iohannes Chrysostomus, CPG 4536).
    [Lacune]
    F. 5ra-8ra : [Feria III, mutilé au début], inc. « …[inebri]abuntur ab ubertate domus tue… », expl. « …iste veritas est » (Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, 26 ; CCSL 36, p. 260-262-266).
    F. 8ra-9ra : Feria quinta, inc. « Convocatis Iesus duodecim… (Lc 9,1) - Concessa primum potestate signorum… » expl. « …ad eo discesserat penitere » (Beda Venerabilis, In Lucam ; CCSL 120 p. 194-196).
    F. 9ra-10rb : Feria VI, inc. « Factum est in una dierum… (Lc 5,17) - Curatio paralitici huius anime… » expl. « …stupentia corda convertunt » (Beda Venerabilis, In Lucam ; CCSL 120 p. 119-120-122).
    F. 10rb-11ra : Sabbato, inc. « Surgens Iesus de Sinagoga… (Lc 4,38) - Si virum a demonio liberatum… », expl. « …et inventio contigerit » (Beda Venerabilis, In Lucam ; CCSL 120 p. 111-113).
    F. 11ra-vb : In octava Pentecostes (lect. I-VIII), inc. « Hodiernam, dilectissimi, festivitatem tot terrarum orbe… », expl. « …modernatem in secula, amen » (Leo I, Tractatus 77 ; éd. A. Chavasse, 1973, CCSL 138A).
    F. 12ra-17ra : [In octava Pentecostes (lect. IX-XII)], inc. « Erat homo ex pharisei… (Io 3,1) - De sollempnitate huius diei pauca dicenda sunt… », expl. « …exultatio sanctorum, cum quo est Deo patri… » (Gregorius Nazianzenus, Homilia 4, CSEL 46, p. 141-153-163).
    F. 17ra-vb : In natale sanctorum Marcellini et Petri (lect. I-VIII), inc. « Cum Rome a paganis teneretur Petrus… », expl. « …et fiat Christianus » (BHL 5230, incomplet) ; f. 18ra : Evangelium, inc. « Cum audieritis prelia… » (Lc 21,9).
    F. 18ra : In natale Primi et Feliciani et Marci et Marcelliani (evangelium), inc. « Hoc est preceptum meum… » (Io 15,12).
    F. 18ra-19rb : In natale Gervasii et Protasii (lect. IX-XII), inc. « Egrediente Iesu de templo… (Mc 13,1) - Iuxta historiam manifestus est… », expl. « …quorum diversa fides est » (Beda Venerabilis, In Marcum, CCSL 120, p. 595-597).
    F. 19rb-20va : In nativitate sancti Iohannis baptiste (lect. I-VIII), inc. « Diei hodiernae sollempnitas sollempnem desiderat… », expl. « …sed subdidit baptizando » (Augustinus Hipponensis, Sermo 292 ; P.L. 38, 1319-1322) ; f. 20va-21va (lect. IX-XII), inc. « Helisabeth impletum est… (Lc 1,57) - Habet sanctorum editio letitiam plurimorum… », expl. « …de professione census evasit » (Ambrosius Mediolanensis, In Lucam, CCSL 14, p. 43-46).
    F. 21va-25ra : Item alie lectiones (lect. I-VIII), inc. « Fuit in diebus Herodis regis… (Lc 1,7) - Venturus in carne… », expl. « …in vitam coronat eternam, qui vivit… » (Beda Venerabilis, Homilia II, 19 ; CCSL 122) ; f. 25rb-26rb : (lect. IX-XII), inc. « Precursoris Domini nativitas sicut sacratissima… », expl. « …et quasi conceptam fuisse docuit » (Beda Venerabilis, Homilia II, 20, 106-186-222 ; CCSL 122, p. 331-334).
    F. 26rb-27va : In octava eiusdem, inc. « Et factum est, inquit, in die octavo… », expl. « …pervenire mereamur, Dominum… » (Beda Venerabilis, Homilia II, 20, 1-46-105 ; CCSL 122, p. 331-334) ; f. 27vb-28vb : (lect. IX-XII), inc. « Attendite a fermento… (Lc 12,1) - Ad hoc fermentum pertinent omnia… », expl. « …ac iudicis agendam » (Beda Venerabilis, In Lucam, CCSL 120, p. 245-248).
    F. 28vb-30vb : In vigilia sancti Petri, inc. « Dicit Simoni Petro Iesus… (Io 21,15) - Virtutem nobis perfecte dilectionis… », expl. « …o quam pretiosa » (Beda Venerabilis, Homilia II, 22, mutilé à la fin).
    [Lacune]
    F. 31ra-va : [In natale apostolorum Petri et Pauli (lect. VI-VIII)], inc. « …occupato silvam istam frementium bestiarum… », expl. « …et finis fecit equales, per Dominum… » (Leo I, Sermo 82, PL 54 422-428 [PD II, 46], mutilé au début) ; f. 31va-32va : (lect. IX-XI), inc. « Venit Iesus in partes Cesaree… (Mt 16,13) - Philippus iste est frater Herodis… », expl. « …qui ligandus sit qui solvendus » (Hieronymus Stridonius, In Matthaeum, CCSL 77, p. 139-142) ; f. 32va : Item sancti Hylarii episcopi dicta (lect. XII), inc. « Venit Iesus… In processu semonis atque operis… », expl. « …obtineant in celo » (Hylarius Pictaviensis, In Matthaeum, P.L. 9, 1008-1010).
    F. 32va-35rb : Item unde supra, inc. « Venit Iesus in partes Cesaree… (Mt 16,13) - Lectio sancti evangelii quammodo fratres audistis… », expl. « …nobis ante secula promisit, qui vivit… » (Beda Venerabilis, Homilia I, 20, CCSL 122, p. 141-147 [PD II, 52]).
    F. 35rb-36ra : In natale sancti Pauli apostoli (lect. I-VIII), inc. « Filioli mei, audite nos et liberate vos… », expl. « …multitudo credentium, per Iesum… » (Ps. Augustinus, Sermo 204, PL 39, 2124-2125) ; f. 36ra-va : (lect. IX-XII), inc. « Ecce nos reliquimus… (Mt 19,27) - Grandis fiducia Petrus piscator erat… », expl. « …et omnia possidentes » (Hieronymus Stridonius, In Matthaeum, PL 26, 138-140 [PD II, 54]) ; f. 36va-b : Item, inc. « Amen, inquit, dico vobis… », expl. « …regenerata per fidem » (Augustinus, De civitate Dei, CCSL 48, p. 704-705 [PD II, 55]).
    F. 36vb-38rb : De eadem die (lect. I-VIII), inc. « Gloriosissimos christiane fidei principes… », expl. « …principes collocaret » (Maximus Taurinensis, Homilia 68, P.L. 57, 391-396 [PD II, 47]).
    F. 38rb-vb : In natale Processi et Martiniani (lect. IX-XII), inc. « Sedente Iesu super montem Oliveti… (Mt 24,3) - Sedit Iesus in monte Oliveti ubi verum lumen… », expl. « …nullus sit excusabilis » (Hieronymus Stridonius, In Matthaeum, CCSL 77, p. 223-225).
    F. 38vb-39rb : In ordinatione Martini (lect. I-IIII), inc. « Sub eodem fere tempore Martinus… », expl. « …virtutem desereret » (BHL 5610) ; f. 39rb-vb : (lect. V-VIII), inc. « Opere pretium est enim et iam illud… », expl. « …silere nequivimus, auxiliante… » (BHL 5623).
    F. 39vb-40va : In octava apostolorum (lect. I-VIII), inc. « Notum vobis omnibus est, fratres karissimi, et universo mundo… », expl. « …spernit Christum » (Maximus Taurinensis, Sermo 9, CCSL 23, p. 31-33) ; f. 40va-41rb : (lect. IX-XII), inc. « Iussit Dominus Iesus discipulis suis… (Mt 14,22) - Discipulis precepit transfretare… », expl. « …predicat creaturam » (Hieronymus Stridonius, In Matthauem, CCSL 77, p. 123-126).
    F. 41rb-42va : In natale VII fratrum (lect. IX-XII), inc. « Loquente Iesu ad turbas… (Mt 12,46) - Sancti evangelii, fratres karissimi, brevis est lectio recitata… », expl. « …in mente trucidamus » (Gregorius I, Homilia I,11, PL.76, 1114-1118 [PD II, 124]).
    F. 42va-44ra : In translatione sancti Benedicti (lect. I-VIII), inc. « Cum diu gens Langobardorum… », expl. « …quasi nova habetur » (BHL 1117) ; f. 44ra-vb (lect. I-VIII) : Item unde supra, inc. « Festiva beatissimi Benedicti sollempnitas… », expl. « …fieri non ignoramus » (Odo Cluniacensis, Sermo 3, P.L. 133, 721-723) ; f. 44vb-45rb : Item lectiones aliae (lect. I-VIII), inc. « Inspiciamus ergo quod a Deo donatum est… », expl. « …pacis per ipsum, amen » (Odo Cluniacensis, Sermo 3, P.L. 133, 728-729).
    F. 45rb-46ra : In natale sancti Apollinaris (lect. IX-XII), inc. « Facta est contentio inter discipulos… (Lc 22,24) - Sicut bonis esse moris solet… », expl. « …et resurrectionis erimus » (Beda Venerabilis, In Lucam, CCSL 122, 380-382).
    F. 46ra-vb : In natale sancti Iacobi (lect. I-VIII), inc. « Vos amici mei estis… (Io 15,14) - O quanta est misericordia conditoris… », expl. « …tunc inveniunt hereditatem » (Gregorius I, Homilia 27, P.L. 76, 1206-1208) ; f. 46vb-49rb : (lect. IX-XII), inc. « Accessit ad Iesum mater filiorum Zebedei… (Mt 20,20) - Dominus conditor ac redemptor… », expl. « …reddere merebimur, qui vivit… » (Beda Venerabilis, Homilia II, 21, CCSL 122, 335-337, 341).
    F. 49rb : In natale sancti Felicis, inc. « Sint lumbi vestri precincti… » (Lc 12,35).
    F. 49rb : In natale Abdon et Sennes, inc. Sedente Iesu super montem… » (Mt 24,2).
    F. 49rb-50ra : In natale sancti Germani (lect. I-VIII), inc. « Igitur Germanus Autisioderensis… », expl. « …principium fuit » (BHL 3453).
    F. 50ra-va : Ad sanctum Petrum ad vincula (lect. I-IV), inc. « Misit Herodes rex manus… », expl. « …et multiplicabatur » (Act 12,1-24) ; f. 50va-51rb (lect. V-VIII), inc. « Audistis, fratres karissimi, beatissimum Petrum… », expl. « …auxilium solitum non negabit, Iesus… » (Maximus Taurinensis, Sermo 77, CCSL 23, p. 320-322).
    F. 51rb-52ra : In natale sancti Stephani papae (lect. IX-XII), inc. « Homo quidam nobilis… (Lc 19,12) - Homo nobilis ille est… », expl. « …sublimisque fulgeto » (Beda Venerabilis, In Lucam, CCSL 120, p. 336-339).
    F. 52ra-53ra : In inventione corporis sancti Stephani (lect. I-VIII), inc. « Lucianus misericordia Dei indigens… », expl. « …ignosco ignosco » (BHL 7851).
    F. 53ra-b : In natale sancti Sixti (lect. IX-XII), inc. « Ecce ego mitto vos… (Mt 10,16) - Lupos scribas et phariseo vocat… » expl. « …victoria concedatur » (Hieronymus Stridonius, In Matthaeum, CCSL 77, p. 69-70).
    F. 53rb-54va : De sancto Laurentio (lect. I-VIII), inc. « Xistus urbis Rome episcopus… », expl. « …martirizavit autem sanctus Dei Laurentius, regnante Domino… » (BHL 7801 et 4760) ; f. 54va-55rb : (lect. IX-XI), inc. « Amen amen dico vobis… (Io 12,24) - Se autem dicebat ipsum… » expl. « …mihi fecistis » (Augustinus, Tractatus in Iohannem, CCSL 36, p. 442-445 [PD II, 68], incomplet) ; f. 55rb-va : Item (lect. XII), inc. « Certi simus, fratres karissimi, quiq qui sumus… », expl. « …pervenit ad triumphum » (Augustinus Hipponensis, Tractatus in Iohannem 27, CCSL 36, p. 276-277).
    F. 55va : In natale sancti Tyburtii, inc. « Hoc est preceptum meum… » (Io 15,12).
    F. 55va-b : In sancti Taurini (lect. I-IIII, mutilé à la fin), inc. « Tempore Domiciani regis fuit quidam… », expl. « …a Domiciano… » (BHL 7990).
    [Lacune]
    F. 56ra-58vb : In assumptione sanctae Mariae (lect. II-XII, mutilé au début), inc. « …[collo]quentem Mariae audistis, et deinceps reliqua omnia… », expl. « …ad iustitiam et salutem » (Paschasius Radbertus, Epistola Cogitis me, éd. Ripberger, p. 57-74).
    F. 59vb-59vb : Item (lect. I-VIII), inc. « Hinc rogo omnes pariter… », expl. « …in sede maiestatis Domini » (Paschasius Radbertus, Epistola Cogitis me, éd. Ripberger, p. 74-79).
    F. 59vb-60vb : In octava (lect. I-VIII, mutilé à la fin), inc. « Legimus ergo quam sepe ad funera… », expl. « …qui elegit nos… » (Paschasius Radbertus, Epistola Cogitis me, éd. Ripberger, p. 79-86).[Lacune]
    F. 61ra-va : [In natale sancti Filiberti] (lect. I-VIII, mutilé au début), inc. « …prudentia non indoctus… », expl. « …cum caritatis studio obedire » (BHL 6805).
    F. 61va-62va : In natale sancti Barnabe (lect. I-VIII), inc. « Haec mando vobis… (Io 15,17) - In lectione evangelica que hanc antecedit… », expl. « …oderitque perverse » (Augustinus Hipponensis, Tractatus in Iohannem, CCSL 36, p. 543-545) ; f. 62va-63rb : (lect. IX-XII), inc. « Hoc est preceptum meum… (Io 15,12) - Cum cuncta sacra eloquia… », expl. « …postmodum se » (Gregorius I, Homilia II,27, P.L. 76, 1205-1210 [PD II, 101], incomplet).
    F. 63rb-64rb : De sancto Augustino (lect. I-VIII), inc. « Ex provintia ergo africana… », expl. « …splendorem luminis dabat » (BHL 785).
    F. 64rb-65rb : In natale sancti Iuliani (lect. I-VIII), inc. « Sanctus igitur Iulianus Viennensi urbe ortus… », expl. « …letus remittit, regnante Domino… » (BHL 4542).
    F. 65va-66va : In decollatione sancti Iohannis (lect. I-VIII), inc. « Hodie nobis Iohannis virtus… », expl. « …Herodes mortuus est » (Petrus Chrysologus, Sermo 127, P.L. 52, 549-552 [PD II, 71]) ; f. 66va-68vb : (lect. IX-XII, mutilé à la fin), inc. « Audivit Herodes thetrarcha… (Mt 14,1) - Natalem, fratres karissimi, beati Iohannis diem celebrantes…. », expl. « …cuius austeritatem indumenti cuius… » (Beda Venerabilis, Homilia II,23, CCSL 122, p. 349-357 [PD II, 73]).
    [Lacune]
    F. 69ra : [De sancto Marcello] (lect. VII-VIII, mutilé au début), inc. « …ad solis simulacrum… », expl. « …patrocinium derelinquens, regnante Domino… » (BHL 5245).
    F. 69ra-70rb : In nativitate sancte Marie (lect. I-VIII), inc. « Osculetur me osculo oris suis… », expl. « …impetu de Libano » (Ct 1,1-4, 15) ; f. 70rb-71ra : (lect. IX-XI), inc. « Liber generationis Iesu Christi (Mt 1,1) - Plures fuisse qui evangelia scripserunt… », expl. « …viris canendas » (Hieronymus Stridonius, In Matthaeum, CCSL 77, p. 1-4) ; f. 71ra-vb : (lect. XII), inc. « Liber generationis Iersu Christi in Esaia legimus… », expl. « …ipsum Christum reputabitur » (Hieronymus Stridonius, In Matthaeum, CCSL 77, p. 7-10).
    F. 71vb-72rb : In natale Proti et Iacinthi (lect. I-IV), inc. « Temporibus Decii Cesaris maxima persecutio… », expl. « …florent in pace, prestante Domino… » (BHL 1958) ; f. 72rb-73ra : (lect. V-VIII), inc. « Paternus proconsul ad Cyprianum… », expl. « …Galerius Maximus proconsul decessit, regnante Domino… » (BHL 2037) ; f. 73ra-va (lect. IX-XII), inc. « Nunc iudicium est mundi… (Io 12,31) - Non de illo iudicio dicit… », expl. « …multum fructum affert » (Heiricus Autissiodorensis, Homilia E I, 64, extrait).
    F. 73va : In natale sancti Nicomedis, inc. « Si quis vult post me… » (Mt 16,24).
    F. 73va : In natale sancte Eufemie, inc. « Simile est regnum celorum thesauro… » (Mt 13,44).
    F. 73va-74vb : In natale sancti Matthei (lect. I-VIII), inc. « Non vos me elegistis… (Io 15,16) - Posui ad gratiam, plantavi… », expl. « …decertantes iuvant, per Christum… » (Gregorius I, Homilia 27, P.L. 76, 1207-1210) ; f. 74vb-77rb : (lect. IX-XII), inc. « Cum transisset Dominus Iesus vidit hominem… (Mt 9,9) - Legimus apostolo dicente quia omnes… », expl. « …sed eius semper gratiae tribuamus, qui sedens in throno… » (Beda Venerabilis, Homilia I,21, CCSL 122, p. 148-155 [PD II, 99]).
    F. 77rb-78va : De sancto Mauritio (lect. I-VIII), inc. « Diocletianus quondam Romane reipublice princeps… », expl. « …brevitate mercatur » (BHL 5741, incomplet) ; f. 78vb-79rb : (lect. IX-XII), inc. « Videns turbas Iesus… (Mt 5,1) - Dominus ad montana conscendit… » expl. « …ingloriosus fuerit (Hieronimus Stridonius, In Matthauem, CCSL 77, p. 23-26).
    F. 79rb : In natale Cosme et Damiani, inc. « Hec mando vobis… » (Io 15,17).
    F. 79rb-80va : In natale sancti Michaelis (lect. I-VIII), inc. « Angelorum et hominum naturam… », expl. « …amor est… (add. marg.) in eius amore flammascunt » (Gregorius I, Homilia 34, P.L. 76, 1249-1252) ; f. 80va-81va : (lect. IX-XII), inc. « Quis putas maior… (Mt 18,1) - Quia viderant pro Petro… », expl. « …reliquarum ecclesiarum scribe hec » (Hieronymus Stridonius, In Matthauem, CCSL 77, p. 156-160) ; f. 81va-82va : inc. « Quis putas maior… (Mt 18,1) - Si diligenter audistis evangelicam lectionem… », expl. « …fluctibus demergatur » (Maximus Taurinensis, Sermo 48, CCSL 23, p. 187-190 [PD II, 88]).
    F. 82va-83rb : In natale sancti Hieronimi (lect. I-VIII), inc. « Beatus igitur Hieronimus genere nobili ortus… », expl. « …scribere Domino prestante dignatus est » (BHL 3870, incomplet).
    F. 83rb-84rb : In natale sancti Leodegarii (lect. I-VIII), inc. « Sanctus igitur Leodegarius celsa ac nobili Francorum progenie ortus… », expl. « …esse constituit » (BHL 4852, incomplet).
    F. 84rb : In natale sancti Marci papae, inc. « Sint lumbi vestri precincti… » (Lc 12,35).
    F. 84rb-vb : De sancto Dyonisio (lect. I-III, mutilé à la fin), inc. « Preciosus denique Dyonisius cum arcis… », expl. « …Gallicis gentibus ero… » (BHL 2175, incomplet).
    [Lacune]

Texte du manuscrit

Source des données : Mandragore

Enluminures et décors

Ancien possesseur

Anciennement dans

Historique de la conservation

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • Le manuscrit a été produit à Saint-Pierre de Cluny et a été acquis par la Bibliothèque Nationale entre 1903 et 1904 (cf. Omont, Nouvelles acquisitions, p. 22-23).

Vie du livre

Sources des données