Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Vat.lat.3227

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q98038

Manifeste IIIF

Aspects codicologiques

  • Parch., XIIe s. (début), III + 86 ff. (foliotation en chiffres romains du XVIe s.? f. I-Iv°, IIv°-IIIv° et 79-79v° blancs), 280 x 185 mm.

    Recueil de deux parties: 1) f. 1-79; 2) f. 80-86. Sommaires et gloses marginales épars de plusieurs mains des XIIe, XIIIe et XVe s. Quelques mots sont réécrits d’une encre plus noire.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Présentation du contenu

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • f. 2: //coniunctissima plus

    1 - f. 1-78v°: Cicero, Orationes in M. Antonium Philippicae (I-XIV - ms. v de Clark)

    titre: «M. T. C. Philippicarum liber primus Incipit ».

    les Philipp. sont numérotées de I à XV.

    f. 31v°, la Philipp. III est divisée en deux parties, en marge: «Philippic. liber IIII incipit.»; texte (l. 3): «Hodierno die primum p. c. longo...» (III, 11, 28).

    f. 40v°, l. 13, lacune caractéristique des manuscrits de la classe D, le texte passe de: «...Quam ob rem p. c. legatorum mentionem» (V, 12, 31) à «numquam uidi tantam quanta... » (VI, 7, 18).

    plus bas: «Philippicarum liber VII Incipit ».

    la numérotation saute de XII (f. 60v°) à XIIII (f. 65v°) puis XV (f. 73v°).

    f. 7 (en marge, en travers, add. du XVe s.): Ivvenalis, Saturae (extrait).

    en face du début de la Philipp. II.

    texte: «Haec illa [sic] conspicue diuina philippica famae

    Volueris a prima quae proxima » (X, 125-126).

    2 - f. 80 (annulé par 2 traits en diagonale): Cicero, Orationes in M. Antonium Philippicae (fragment).

    inc. mutilé: «//est solum ut milites fierent...».

    expl.: «... rem publicam metu et periculo liberare. Explicit» (Philipp. VII, 9, 24 -fin; ce passage se trouve à sa place, plus haut, f. 43v°-44).

    f. 80v° (2 col.): Anthol. lat. 603-606.

    titre: «Versus XII sapientum hoc est Basilii, Asmeni, Vomani, Euforbi, Iuliani, Hilasi, Palladii, Asclepiadis, Eusteni, Pompeliani, Maximini, Vitalis ».

    expl. inachevé: «... Clarus erat factis clarior eloquio » (606, v. 4).

    ~ f. 80v°-81: ‹Carmina 2 Veronensia›.

    1) inc.: «O Roma nobilis orbis et domina... » (cf. H. Walther, Initia Carminum..., n° 12962 -les premiers vers sont neumés, cf. E. M. Bannister, 1913, op. cit. infra).

    2) inc.: «O admirabile Veneris ydolum... » (cf. H. Walther, Initia carminum..., n° 12508; ms. V de l'éd. De Marco, 1981, op. cit. infra ; éd. d’après le ms., G. P. Marchi, Sacra scrittura e tradizione classica negli scrittori latini del medioevo Veronese (Scriptorium, 22, 1968, p. 298-300); S. Limbeck, Welches Geschlecht hat das Ich? Zu «O admirabile Veneris idolum», dans Mentis amore ligati. Festgabe für Reinhard Düchting zum 65 Geburstag, Heidelberg, 2001, p. 253-274).

    f. 81-83: Regiones seu Curiosum Vrbis Romae

    pas de titre.

    inc.: «Regio prima porta Capena continet ȩdem honoris...».

    expl.: «... Mensȩ oleareȩ per totam urbem I I CCC » (éd. R. Valentinelli et G. Zucchetti, 1940, op. cit. infra, p. 89-164; A. Nordh, 1949, op. cit. infra, p. 73-106).

    f. 83-86v°: Cicero, Somnium Scipionis (ms. V des éditions).

    titre incomplet: «INCIPIT S‹OMNIVM› ».

    f. 86v° (add. XIIe s.): Vergilivs, Aeneis (extrait)

    pas de titre.

    inc.: «Accipiet natos que pater noua bella mouentis... ».

    expl.: «... Vincet amor patrie laudumque immensa cupido » (VI, 820-823).

    - (add.): Clavdianvs, Panegyricus de tertio consulatu Honorii Augusti (extrait)

    pas de titre.

    texte: «O nimium dilecte deo cui militat ether

    Et coniurati ueniunt ad classica uenti » (v. 96-97 en partie et 98 - éd. J. Koch, Teubner, 1893, p. 106; ces vers sont cités sous cette forme par Augustinus, De civitate Dei, V, 26).

    ~ - (add. de 2 mains): ‹Prouerbium›.

    texte: «Roma tibi seruire solent domini dominorum

    seruorum serui nunc tibi sunt domini » (répété en dessous d’une autre main - éd. avec var. H. Walther, Proverbia..., 4, 1966, n° 26942).

    ~ - (add.) «Domine labia mea aperies et os meum annuntia‹bit›» (Psalm. 50, 17).

Anciens possesseurs

Anciennement dans

Origine

  • Origine: Italie du Sud, abbaye du Mont-Cassin, produit sous l’abbatiat d’Oderisius (cf. F. Newton, 1999, op. cit. infra, p. 388). En marge du f. 24, est écrit verticalement en capitales rustiques: «CASINVM »; écritures bénéventaines de plusieurs mains, de même que les additions du f. 86v°, sauf le Prouerbium qui est rédigé dans une écriture caroline plus tardive et répété dans une cursive du XIIIe s.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Historique de la conservation

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • Possesseurs: Raynaldus, peut-être l'abbé du Mont-Cassin (1137-1155), inscrit deux fois son nom en cursive caroline, f. 86v°: «Raynaldus dei gratia», plus bas, monogramme «PR» ou «AR»; F. Lo Monaco, op. cit. infra, identifie ce ms. avec celui contenant «un testo longobardo delle Philippice », et appartenant au cardinal Marcello Cervini, cité par Giannotti à Vettori en 1541; d’après Clark, op. cit. infra, 1976, ce «codex Longobardicus Ferrarii» a été utilisé par Girolamo Ferrarii pour son édition des Orationes Philippicae, Venise, 1542; Fulvio Orsini († 1600). Le volume a fait partie du lot transporté à Paris en 1797 et restitué en 1816.

Notes

Source des données : Biblissima

  • E. Pellegrin, Les manuscrits classiques latins de la Bibliothèque Vaticane. Tome III, 2ème partie. Fonds Vatican latin, 2901-14740, éds A.-V. Gilles-Raynal, F. Dolbeau, J. Fohlen, Y.-F. Riou, J.-Y. Tilliette, avec la coll. de M. Buonocore, P. Scarcia Piacentini et P.-J. Riamond, Paris, 2010, p. 120 (https://www.persee.fr/doc/dirht_0073-8212_2010_cat_21_32)

Bibliographie

    • P. de Nolhac, La bibliothèque..., Paris, 1887, p. 275 et 360 n° 23
    • M. Seibel, Eine vatikanische Handschrift des Somnium Scipionis (Abhandlungen aus dem Gebiet der klassischen Altertums-Wissenschaft: Wilhelm von Christ zum 60. Geburtstag dargebracht von seinen Schülern, Munich, 1891, p. 15-24)
    • E. M. Bannister, Monumenti vaticani di paleografia musicale latina, Leipzig, 1913, p. 125 n° 356
    • A. C. Clark, M. Tullii Ciceronis Orationes..., VI, Oxford, 1916, praef.
    • Id., The descent of manuscripts, Oxford, 1918, p. 202
    • E. M. Sanford, The use of classical authors in the Libri Manuales (Trans. proceed. Amer. philol. assoc., 55, 1924, p. 220 n° 168)
    • K. Strecker, Die Cambridger Lieder, Berlin (M. G. H.), 1926 (2ème éd. 1955), p. 105-107
    • L. Castiglioni, Di alcuni codici del «Somnium Scipionis » di Cicerone (Rendiconti del R. Istituto lombardo, Ser. 2, 68, 1935, p. 335-336, variantes)
    • B. L. Ullman, The Codex Maffeianus of Cicero’s «Philippics» (Class. philol., 30, 1935, p. 161-164) réimpr. dans Id., Studies in the Italian Renaissance, 2ème éd., Rome, 1973, p. 378-382
    • R. Valentinelli et G. Zucchetti, Codice topografico della città di Roma, 1, Rome, 1940, p. 75
    • A. Nordh, Libellus de regionibus Urbis Romae, Lund, 1949, p. 5-6, description
    • K. Ziegler, M. Tullii Ciceronis... De re publica, Leipzig, Teubner, 1969, p. XL, simple mention
    • Survie des classiques latins..., 1973, p. 54 n° 108, brève mention
    • B. Munk Olsen, Quelques aspects de la diffusion du «Somnium Scipionis » de Cicéron au moyen âge (du IXe au XIIe siècle) (Studia Romana in honorem Petri Krarup septuagenarii, Odensee, 1976, p. 150 n° 96, 151 et 152)
    • Id., Vergil i Middelalderen (Museum Tusculanum, 32-33, 1978, p. 113)
    • XV Centenario della nascita di S. Benedetto, 480-1980, Vatican, 1980, p. 61 n° 98
    • E. A. Loew et V. Brown, The Beneventan script. A history of the south Italian minuscule, 2ème éd., Rome, 1980, 1, p. 17, 72, 178, 195, 215 et 315; 2: Hand list of Beneventan mss, p. 145, avec bibliographie
    • M. De Marco, In margine all’inno «O Roma nobilis» (Miscellanea Augusto Campana, I, Padova, 1981 (Medioevo e Umanesimo 44), p. 232-238)
    • B. Munk Olsen, L’étude des auteurs classiques latins..., 1, Paris, 1982, p. 304, description
    • F. Lo Monaco, Note su codici cassinesi tra Quattro e Cinquecento (Montecassino nel Quattrocento. Studi e documenti sull’abbazia cassinese e la «Terra s. Benedictini » nella crisi del passagio all’età moderna, Mont-Cassin, 1992 (Miscellanea cassinese, 66), p. 353
    • R. H. Rouse et M. D. Reeve, Cicero, Speeches (Texts and transmission..., Oxford, 1983, p. 75, 96)
    • M. Rosellini, Sulla tradizione dei Carmina duodecim sapientium (Anth. Lat. 495-638) (Rev. filol. e istr. class. 122, 1994, p. 444)
    • F. Newton, Desiderio e Oderisio I e la cultura classica at Montecassino (Virgilio e il chiostro..., Rome, 1996, p. 88)
    • Id., Preservation of flyleaves, Subscription, retracing of script and shelfmarks; the care of mss at Montecassino in the later Middle Ages (11th to 15th century) (La conservation des manuscrits et des archives au Moyen Age = Scriptorium 50, 1996, p. 356-362)
    • M. Dell’Omo, Montecassino. Un'abbazia nella storia, Mont-Cassin, 1999 (Biblioteca della miscellanea cassinese, 6), p. 243, 248, 333, 400
    • F. Newton, The scriptorium and library at Monte Cassino (1058-1105), Cambridge, 1999 (Cambridge Studies in Palaeography and Codicology, 7), p. 111-112, 121, 127-128, 130 147, 161, 167, 169, 174, 186, 195, 200, 203, 261, 266, 284 (fig. 4 [= f. 24]), 285-288, 309, 319 n. 472, 326, 387-388, pl. 202 [= f. 80v°]
    • B. Munk Olsen, Chronique des manuscrits classiques latins (IXe-XIIe siècles), IV (Rev. hist. textes, 30, 2000, p. 144-145)
    • R. Caldini Montanari, Tradizione medievale ed edizione critica del Somnium Scipionis, Florence, 2002, p. 36-37, 153-156, 158-161
    • G. Magnaldi, Poggio Bracciolini e le «Filippiche » di Cicerone (Rev. hist. textes, 32, 2002, p. 195-199)
    • Réf.: BMB 1 (1993) p. 211, 2 (1994) p. 244, 3 (1995) p. 310, 4 (1996) p. 128 et 233, 5 (1997) p. 300, 6 (1998) p. 236, 7 (1999) p. 266, 8 (2000) p. 353-354, 9 (2001) p. 286-287
    • BMBV (1986) 23140-23147, (1991) 12464-12469, (1994) 10943-10944, (1998) p. 493, (2005) p. 644 (9)
    • MEL 19 (1998) 5984, 23 (2002) 2868.

Vie du livre

Source des données