Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Pal.lat.1541

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q280386

Aspects codicologiques

  • Papier (filigranes var. Briquet 11802: Wurzbourg, 1465-1469; 14872: Brescia, 1457-1470; 14549: Bamberg, 1469), XVe s., I +415 ff. (f. I-I v°, 1-3 v°, 17 v° et 406-415 blancs), f. 296-301 v°: 2 col., 315 x 214 mm. Foliotation ancienne. Abondantes gloses marginales de la même main.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Présentation du contenu

Source des données : Heidelberger historische Bestände – digital

  • Langue(s) des textes dans le manuscrit : latin

    Titre(s) :
    4r-9v - Index rerum
    10r - Hieronymus presbyter: Vita Senecae
    10r-11v - Ps.-Seneca: Epistulae ad Paulum
    12r-17r - Index rerum
    18r-162v - Seneca: Epistulae ad Lucilium
    163r-172v - Seneca: De clementia
    172v-175r - Seneca: De remediis fortuitorum
    175r-178r - Seneca: Epistulae 88 ad Lucilium
    180v-203v - Ps.-Seneca: De uirtutibus
    203v-238v - Ps.-Seneca: Controuersiae
    238v-239v - Ps.-Seneca: Declamatio contra Horatium
    240r-295v - Seneca: Naturales quaestiones (I-III, 25, 6 und IVb-VII)
    296r-301v - Publius Syrus: Sententiae
    301v-304v - Ps.-Seneca: Prouerbia
    304v-401v - Seneca: Dialogi
    304v-309v - De prouidentia
    309v-316v - De constantia sapientis
    316v-325v - De uita beata
    325v-328r - De otio
    328r-338r - De tranquillitate animi
    338r-346v - De breuitate uite
    346v-353v - Ad Polybium de consolatione
    354r-382v - De ira
    382v-393r - Ad Marciam de consolatione
    393v-401v - Ad Heluiam de consolatione
    402r-403r - Bernardus: De cura rei familiaris
    403r-405r - Ps.-Seneca: Liber de moribus
    405r-405v - Ps.-Aristoteles: Aenigmata
    405v - Ps.-Seneca: Epistula II ad Paulum (Auszug)

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • f. 4-9 v°: ‹Index rerum›.

    concernant les textes des f. 18-239 v° (ordre alphabétique avec renvoi aux feuillets du manuscrit modèle) .

    inc.: «Quilibet uolenti inquirere materiam in sermonibus... pro qua inquiritur reperitur (éd. J. Fohlen, op. cit. infra, p. 63 n. 4)

    Aduersitatem corporalium et uiciorum dicta f. 61 d.

    Aduersa fortuna est pacienter sustinenda 145 abc... ».

    expl.: «... Ydea est forma rerum 65 cd.

    Ypocritas est fugienda 225 cd. Liber de uirtutibus capitul. contra ypocritas ».

    f. 10: Hieronymvs presbyter, Vita Senecae.

    pas de titre (éd. cf. supra, Pal. lat. 381, II, f. 72).

    — Epitaphium Senecae (Anthol. lat. 667).

    pas de titre.

    f. 10-11 v°: Ps. Seneca, Epistulae ad Paulum.

    pas de titre (éd. cf. supra, Pal. lat. 381, II, f. 72-73).

    f. 12-17: ‹Index rerum›.

    concernant les textes des f. 240-245 v°.

    inc.: «Aduersitate uirtus probatur. li.° I de prouidentia circa primum...».

    expl.: «... Ymagines utrum continet speculum. li. de questionibus naturalibus primo ».

    f. 18-162 v°: Seneca, Epistulae ad Lucilium (1-87, 89-124).

    division en XXII livres.

    titre: «Liber Senece primus ad Lucillium ».

    (glose) inc. en marge: «Quamdiu unus passionibus est subiectus tam diu... ».

    f. 163-172 v°: Seneca, De clementia.

    titre: «Incipit liber primus Annei Lucii Senece de clementia ad Neronem ».

    (glose) inc.: «Quod Nero nactus imperii Romanorum dignitate laudabiliter rem publicam administrabat... ».

    f. 172 v°-175: Seneca, De remediis fortuitorum.

    précédé d’une table des capitula et d’un prologue.

    (Capitula) inc.: «Contra mortem. Contra penam. ».

    expl.: «... Contra iacturam amissi amici. Contra iacturam amisse uxoris » (cf. supra, Pal. lat. 1540, f. 47).

    (prolog.) titre: «Incipit prologus in librum eiusdem de remediis fortuitorum ».

    inc.: «Hvnc librum composuit Seneca...» (éd. cf. supra, Pal. lat. 1539, f. 77 v°).

    (texte) titre: «Incipit liber de remediis fortuitorum ad Gallionem ».

    (glose) inc.: «Mors non ultima uenit sed qui rapit ultima mors est (Ep. ad Lucilium, 24, 21)... ».

    f. 175-178: Seneca, Epistula 88 ad Lucilium.

    titre: «Incipit liber Senece de septem artibus liberalibus».

    (glose) inc.: «In hoc tractatu ostendit septem artium liberalium studium... ».

    f. 178-180 v°: Martinvs Bracarensis seu Ps. Seneca, Formula uitae honestae.

    titre: «Incipit tractatus eiusdem de 4or uirtutibus cardinalibus qui alias intitulatur de formula honeste uite secundum Iohannem Andree » (éd. cf. supra, Pal. lat. 226, f. 109-116).

    (glose) inc.: «Prudentia secundum Aristotelem 6. ethicorum est ratio...».

    f. 180 v°-203 v°: Ps. Seneca, De uirtutibus.

    titre: «Incipit liber de uirtutibus, capitulum primum de frugalitate ».

    inc. : «Paupertas est parui possessio (cf. Epistulae ad Lucilium, 87, 40). Honesta res est leta paupertas (cf. Ep. 2, 6)... ».

    (glose) inc.: «Quia uirtus unica fortior est se ipsam dispersa...».

    (texte) expl.: «... terga sed sensum recedes in tutum. Explicit liber de uirtutibus » (Ep. 22, 8 - cf. supra, Arch. S. Pietro, C. 121, f. 323 v°-335 v°).

    f. 203 v°-238 v°: Seneca rhetor, Controuersiae.

    titre: «Incipit liber primus eiusdem ad Nouatum Senecam Meli filios suos declamationum ».

    les liv. VII et VIII sont réunis, d’où un décalage dans la numérotation.

    f. 238 v°-239 v°: Ps. Seneca, Declamatio contra Horatium.

    inc.: «MVLtas in conspectu uestro, sanctissimi iudices, causas audiui... ».

    expl.: «...in ipsa morte carnificem. Explicit Ia clamatio Senece in iudices contra Oracium pulcra » (probablement faux d’humaniste -inédit).

    f. 240-295 v°: Seneca, Naturales quaestiones (I-III, 25, 6 et IVb-VII -manuscrit de la classe Δ de Gercke).

    titre: «Incipit liber primus de questionibus naturalibus Senece de diuersitate figurarum et quantitatum ipsorum et de significationibus ipsorum».

    (glose) inc.: «Supra libros 16 epistolarum epistola prima dixit Philosophie tres sunt partes... ».

    f. 296-301 v°: Pvblilivs Syrvs, Sententiae.

    titre: «Incipiunt prouerbia Senece. Rubrica ».

    f. 301 v°-304 v°: Ps. Seneca, Prouerbia.

    titre: «Hec sunt prouerbia improbe posita que precedentibus cartis secundum ordinem ponuntur, hic autem sine ordine ».

    inc.: «Non quidem sed quemadmodum interest...» (De prouid., 2, 4).

    (glose) inc.: «In hoc tractatu auctoritates congeste sunt... » (éd. part. B. L. Hijmans, op. cit. infra, p. 253).

    (texte) expl.: «...reddunt rationem quibus his diutius propositum est » (De clem., II, 7, 1 - cf. supra, Pal. lat. 1538, f. 82 v°-84).

    f. 304 v°-401 v°: Seneca, Dialogi.

    f. 304 v°-309 v°: De prouidentia.

    titre: «Incipit liber primus de prouidentia Dei ad Lucillium ».

    (glose) inc.: «Eam questionem quod auctor noster hic rationibus... » (éd. part. B. L. Hijmans, op. cit. infra, p. 250).

    f. 309 v°-316 v°: De constantia sapientis.

    titre: «Incipit 2us de prouidencia - quomodo in sapientem nec iniuria nec contumelia cadit ».

    (glose) inc.: «Stoici dicti sunt a stoyca grece quod est porticus... » (éd. part. B. L. Hijmans, op. cit. infra, p. 250-251).

    f. 316 v°-325 v° l. 20: De uita beata.

    titre: «Incipit liber Senece de uita beata ad Gallionem ».

    (glose) inc.: «Vnde Aristoteles in Ethicorum l. 2 c. 2 singuli appetunt quam secundum dignitatem... ».

    f. 325 v° l. 20-328: De otio.

    suit sans séparation le texte précédent.

    inc.: «Cur nobis magno...».

    à la fin: «Explicit liber Anneij Lucij Senece de beata uita ».

    f. 328-338: De tranquillitate animi.

    titre: «Incipit liber eiusdem de tranquillitate animi ad Serenum ».

    (glose) inc.: «De hac tranquillitate animi dicit autor noster li. 10 epistolarum epistola 2...».

    f. 338-346 v° l. 1: De breuitate uitae.

    titre: «Incipit liber Anneij Lucij Senece de breuitate uite ad Paulinum ».

    (glose) inc.: «Vir magni ingenii et satis eruditus princeps Paulinus prouisor Vrbis... » (même glose dans le ms. Paris, Bibl. nat., lat. 17911 (XVe s.), f. 322 v°).

    f. 346 v° l. 1-353 v°: Ad Polybium de consolatione.

    suit sans séparation le texte précédent.

    inc.: «meam [sic] compares firma sunt...».

    f. 353 v°-382 v°: De ira.

    titre: «Incipit liber primus Senece de ira ad Nouatum ».

    (glose) inc.: «Duodecim affectus. Notandum quod in appetitu sensitiuo sunt 12m affectus seu passiones... » (éd. part. B. L. Hijmans, op. cit. infra, p. 243-250).

    f. 382 v°-393: Ad Marciam de consolatione.

    titre: «Incipit liber Senece ad Marciam de consolatione filii sui ».

    (glose) inc.: «Seneca uolens Marciam filiam Cathonis de morte cuiusdam sui filii... » (même texte dans les mss. Padoue, Bibl. Anton., Scaff. I, 9 (XIVe s.), f. 213 v°-215 v° en marge, Cesena, Bibl. Malatest., S. XX, 1 (XIVe s.), f. 116-116 v°, Vat. lat. 2212 (XIVe s.), f. 256 col. 1 et Paris, Bibl. nat., lat. 17911 (XVe s.), f. 363 v°).

    f. 393-401 v°: Ad Heluiam de consolatione.

    titre: «Incipit liber Anneij Lucij Senece de consolatione ad Elbiam matrem suam ».

    (glose) inc.: «Seneca exul XL raptus in quadam graui et aspera insula Elbiam matrem suam...» (même incipit dans les mss. Padoue, Bibl. Anton., Scaff. I, 9 (XIVe s.), f. 219 v° en marge et Paris, Bibl. nat., lat. 17911 (XVe s.), f. 374).

    ~ f. 401 v°-403: Bernardvs, De cura rei familiaris.

    titre: «Incipit liber Anneii Lucii Senece de cura et modo rei familiaris ».

    f. 403-405: Ps. Seneca, Liber de moribus.

    titre: «Incipit liber Anneij Lucij Senece de moribus ».

    ~ f. 405-405 v°: Ps. Aristoteles, Aenigmata.

    suivent sans séparation le texte précédent.

    inc.: «Stateram ne transileas id est ne pretergredieris... ».

    expl.: «... quod fecisse peniteat » (cf. supra, Pal. lat. 957, f. 158 v°-160 v°).

    f. 405 v°: Ps. Seneca, Epistula 11 ad Paulum (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent.

    inc.: «Tulit priscorum etas...».

    expl.: «quicquid libuit licuit. AMEN. Explicit liber Senece Anneii Lucii de moribus » (cf. supra, Pal. lat. 1538, f. 85).

Intervenant

Anciens possesseurs

Anciennement dans

Origine

  • Origine: allemande, écriture semi-cursive. Le manuscrit a le même contenu que le ms. Paris, Bibl. nat., lat. 17911 et, pour les textes des f. 240-245 v°, que le ms. Copenhague, Kongel. Bibl., Ny Kgl. Saml. 57b fol.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Historique de la conservation

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • Possesseurs: Johannes de Steinbach (XVe s.), qui signe au f. 415 v°: «Liber magistri Iohannis de Steinbach »; bibliothèque palatine de Heidelberg (au f. 1 cote ancienne: 44, et cote du transfert: C. 180/573).

Notes

Source des données : Biblissima

  • E. Pellegrin, J. Fohlen, C. Jeudy, Y.-F. Riou, avec la coll. d'A. Marucchi et de P. Scarcia Piacentini, Les manuscrits classiques latins de la Bibliothèque Vaticane. Tome II, 2me partie. Fonds Palatin, Rossi, Ste-Marie Majeure et Urbinate par J. Fohlen, C. Jeudy, Y.-F. Riou, Paris, 1982, p. 194 (https://www.persee.fr/doc/dirht_0073-8212_1982_cat_21_22)
  • J. Fohlen, C. Jeudy, Y.-F. Riou, Les manuscrits classiques latins de la Bibliothèque Vaticane. Tome II, 2me partie. Fonds Palatin, Rossi, Ste-Marie Majeure et Urbinate, Paris, 1982 (https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/fohlen1982/0222)

Bibliographie

    • C. R. Fickert, Prolegomena in novam operum L. Annaei Senecae philosophi editionem, Leipzig, 1839, p. 54
    • C. R. Fickert, L. Annaei Senecae ad Lucilium epistularum moralium libri XX, 1, Leipzig, 1843, p. xxiv
    • B. L. Hijmans et M. P. Forder, De XXXII codicibus recentioribus L. A. Senecae libellum De prouidentia continentibus (Mnemosyne, 13, 1960, p. 43)
    • P. Lehmann, Eine Geschichte..., 2, p. 514 (le manuscrit n’a cependant pas appartenu à Fugger)
    • B. L. Hijmans, Two Seneca manuscripts and a commentary (Mnemosyne, 21, 1968, p. 240-253)
    • J. Fohlen, Trois manuscrits parisiens des «Epistulae ad Lucilium » de Sénèque (Rev. hist. textes, 1, 1971, p. 89 n. 1 et 90), simples mentions
    • J. Fohlen, Manuscrits démembrés des «Epistulae ad Lucilium » de Sénèque (Rev. hist. textes, 3, 1973, p. 244 n. 5, 8 et 9, p. 251 et n. 3), simples mentions
    • J. Fohlen, Deux manuscrits jumeaux de Sénèque et leur demi-frère (Scriptorium, 29, 1975, p. 62-66).

Vie du livre

Sources des données