Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 10200

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q58576

  • Titre attesté :
    • Barthélemy l'Anglais ,Liber de proprietatibus rerum
  • Autre forme de la cote :
    • Département des manuscrits, Latin, 10200
    • Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 10200
    • Paris. BnF, Latin 10200
  • Conservé à : Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits
  • Date de fabrication :
  • Lieu de fabrication :
  • Décoration :
    • Lettre historiée (5 lignes) sur fond or, à antenne au f. 1.
      Lettre ornée (4 à 5 lignes) à antenne en tête de chaque livre : f. 1v, 7, 15, 25, 35v, 71v, 85v (sur fond or, ornée d'un visage), 112v, 133v, 143v, 147v, 155v, 170v, 183, 194v, 223, 240v, 308, 368.
      Lettres filigranées de couleur alternativement rouge et bleue introduisant les différents chapitres.
      Pieds de mouche de couleur alternativement rouge et bleue au sein du texte
  • Support : Parchemin
  • Composition :
    • 414 f. précédés et suivis d'une garde de parchemin (les f. 1 et 2, 413 et 414 étant des f. de gardes, le texte occupant les f. 3-412) ; 2 colonnes de 38 lignes par page
  • Dimensions :
    • 265 × 180 mm (justification : 170 x 125 mm)
  • Aspects codicologiques :
    • 24 cahiers : 1er et 2e cahiers de douze feuillets (f. 3-26), 3e au 11e cahier de seize feuillets (f. 27-171), 12e cahier de douze feuillets (f. 172-183), 13e au 20e cahier de seize feuillets (f. 184-311), 21e cahier de quatorze feuillets (f. 312-325), 22e au 24e cahier de seize feuillets (f. 326-373), 25e et 26e cahiers de quatorze feuillets (f. 374-401), 27e cahier de douze feuillets (f. 402-413).
      Nombreux feuillets mutilés : texte lacunaire.
      Réclames. ― Quelques signatures de feuillets apparentes. ― Foliotation moderne. ―Titres courants indiquant le numéro des livres, parfois erroné : indication du livre XII (sic pro VII) au f. 92 ; du livre III (sic pro VII) au f. 99 ; du livre XIII (sic pro VIII) aux f. 121-122. ― Traces de restauration ancienne.
      Additions marginales, parfois introduites par des pieds de mouche.
    • France (Midi ? d'après le fichier Avril : voir infra). ; 414 f. précédés et suivis d'une garde de parchemin (les f. 1 et 2, 413 et 414 étant des f. de gardes, le texte occupant les f. 3-412) ; 2 colonnes de 38 lignes par page ; 265 × 180 mm (justification : 170 x 125 mm).
  • Réglure :
    • Réglure à la mine de plomb
  • Reliure :
    • Reliure maroquin rouge aux armes et chiffre royaux XVIIIe s. Titre au dos : « DE PROPRIETA. / RERUM/ LIB. XIX »
  • Estampille :
    • Aux f. 1 et 412v, estampille de la « BIBLIOTHECA REGIA » (1815-1830), proche de Josserand - Bruno n° 21

Présentation du contenu

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • Composée entre 1230 et 1250, cette œuvre encyclopédique est composée de dix-neuf livres à travers lesquels Barthélemy l'Anglais présente les propriétés de tout ce qui compose la création. Les livres peuvent être réunis en trois groupes : les livres I à III regroupent les matières spirituelles ; les livres IV à VII traitent de l'homme (éléments, corps humain, états de l'homme, maladies) ; les livres VIII à XIX traitent du monde en général (monde et ciel, temps, matière, forme, air, oiseaux, eau, montagnes, régions, pierres, herbes, plantes, animaux, accidents).

    F. 1-412v. [Barthélemy l'Anglais,Liber de proprietatibus rerum].

    F. 1-v. [Prologue]. « Incipit tractatus de pro[prie]tatibus rerum fratris Bartholomei Anglici de ordine Fratrorum minorum ». « Cum proprietates rerum sequantur substantias, secundum distinctionem et ordinem substantiarum …-… sicut per singulos titulos poterit legentium industria experiri » (éd. 1601, facsim 1964, p1-3).

    F. 1v-7. [Livre I : De Deo]. « De proprietatibus itaque et naturis rerum tam spiritualium quam corporalium, elucidare …-… Nunc ad angelorum proprietates, adjuvante Deo, manum imponamus » (éd. cit., p. 4-17).

    F. 7-15. [Livre II. De angelis]. « De proprietatibus angelicis divino adjutorio aliquid in medium …-… librum Gregorii super Job perlegat et percurrat, maxime in duobus capitulis penultimis, scilicet .LX.o et .XLI.o » (éd. cit., p. 18-45).

    F. 15-25. [Liber III. De anima]. « Liber III de proprietatibus anime (rubr.) ». : « Adjuvante Jhesu Cristo, in predecentibus aliquas proprietates de substantia penitus …-… Nunc autem de proprietatibus humani corporis, cujus anima actus est et perfectio, adjuvante Dei gratia, aliqua sunt dicenda » (éd. cit. p. 45-81 ; éd. Long 1979, p. 19-61).

    F. 25-35v. [Livre IV : De qualitatibus et humore]. « De humani itaque corporis et partium ejus proprietatibus tractaturi, ab elementibus qualitatibus et humoribus …-… Hec autem de melancolia et de aliis humoribus naturalibus et non naturalibus, quantum ad hoc pertinet opusculum dixisse nunc sufficiant » (éd. 1601, facsim. 1964, p. 81-114 ; éd. Long 1979, p. 65-102).

    F. 35v-71v. [Livre V : De partibus humani corporis]. « Dictis de proprietatibus humorum, restat aliqua dicere de disposicione membrorum, que ex predictis humoribus componuntur …-… Accidit autem iste defectus prope juventutem et maxime circa senectutem ex causis supradictis » (éd. 1601, facsim 1964, p. 114-231).

    F. 71v-85v. [Livre VI : De aetatibus hominis]. « Dicto de proprietatibus partium hominis in speciali, restat dicere de proprietatibus ejusdem in speciali et in generali …-… si non nimia, alia non vera, ut in febri(ritanti)bus, et hec minus laudabilis est, sicut post dicetur » (éd. cit. 1601, facsim 1964, p. 231-276).

    F. 85v-112v. [Livre VII : De infirmitatibus]. « Postquam complevimus, auxiliante Deo, tractatum de illorum proprietatibus, que hominum naturam perficiunt …-… sed hec de proprietatibus infirmitatum et medicinarum conditionibus, prout ad presens opusculum pertinet, finem imponemus » (éd. 1601, facsim 1964, p. 276-367).

    F. 112v-133. [Livre VIII : De celo et mundo]. « Postquam, auxiliante Deo, tractatum de divinis nominibus de angelorum proprietatibus, necnon de homine et ejus partibus …-… timorem incutit, calorum pulcritudinem tollit, (e : exponctué) verecundiam diminuit, sompnolentiam nutrit » (éd. 1601, facsim 1964, p. 367-433).

    F. 133v-143v. [Livre IX : De tempore]. « Postquam autem diximus de proprietatibus celi et ejus partibus de quibus sacra pagina facit mentionem …-… reliquias includit, altaria ornat et vestit, emunitatem et privilegia impendere consuevit » (éd. 1601, facsim 1964, p. 434-467).

    F. 143v-147. [Livre X : De materia et forma]. « Completo tractatu de proprietatibus temporis et partium ejus, agendum est de inferioribus et materialibus creaturis …-… unde terram quam tangit non fecundat, sed pocius si sterilis fuerit, reddit steriliorem et in omnibus viliorem » (éd. 1601, facsim 1964, p. 468-480).

    F. 147v-155v. [Livre XI : De aere et ejus proprietatibus]. « Aer est dictus eo quod ferat ignem et ab aqua feratur, ut dicit Ysidorus …-… ut patet supra in eodem libro, ubi de proprietatibus aeris dictum est. Sed hec dicta jam sufficiant » (éd. 1601, facsim 1964, p. 481-506).

    F. 155v-170v. [Livre XII : De avibus]. « Expedito tractatu de proprietatibus aeris et eorum que in aere generantur, restat dicere aliqua …-… Et hoc forsan est quia sua frigiditate opilat poros quibus opilatis non recrescunt pili » (éd. 1601, facsim 1964, p. 507-551).

    F. 170v-183. [Livre XIII : De aquis]. « Descriptis proprietatibus ignis et aeris, restat ut de aquarum effectibus, quantum spectat ad hoc opusculum, nunc dicamus aliqua …-… Cetus vero fumo odorifero de ore emisso, fetidum odorem repellit et sic se et suos protegit et defendit » (éd. 1601, facsim 1964, p. 552-587).

    F. 183-194v. [Livre XIV : De terra]. « Postquam, divina cooperante gratia, completus est tractatus de proprietatibus corporis suppremi luminosi, scilicet celi et corporis …-… ex cujus agitatione genratur terre motus, ut dicit Aristoteles » (éd. 1601, facsim 1964, p. 588-623). « De terre autem partibus et diversis provinciis per quas orbi generaliter est divisus, pauca huic operi sunt, adjuvante Domino, breviter inserenda, non tamen de singulis est dicendum sed solummodo de hiis de quibus sacra scriptura sepius invenitur facere mentionem ».

    F. 194v-223. [Livre XV : De provinciis ]. « Orbis autem, ut dicit Ysidorus, li. .XV. tripharie (sic pro trifarie) est divisus. Nam una pars Asya, alia Europa, tercia Affrica appellatur …-… ibi onagri et fere silvestres, ibi mira et monstruosa inveniuntur, ut dicit idem » (éd. 1601, facsim 1964, p. 624-714).

    F. 223-240v : [Livre XVI : De lapidibus terre et metallis]. « Descriptis proprietatibus terre et partium ejus in generali, restat, adjuvante Domino, aliqua hic inserere de eis ornatu in speciali …-… et si tenetur ad lignum accensum extinguitur flamma ejus, ut dicit Dias (Dioscoride) » (éd. 1601, facsim. 1964, p. 715-771).

    F. 240v-308. [Livre XVII : De arboribus et plantis]. « Postquam, adjuvante Deo, completus est liber vel tractatus de proprietatibus rerum, que in terra intrinsecus generantur …-… sic dulcedo quasi ei contraria coleram excitat atque nutrit, ut dicit Ysaac in eodem capitulo » (éd. 1601, facsim 1964, p. 771-968 ; éd. Ventura 2007, p. 3-262).

    F. 308-368. [Livre XVIII : De animalibus]. « Completo tractatu de terre ornatu quoad mineralium et vegetabilium proprietates, quarum fit (a c :exponctués) mentio in scriptura divina …-…caro aspidis contrahendo venenum vipere sanare consuevit » (éd. 1601, facsim. 1964, p. 968-1132). « Explicit Liber .XVIII. ».

    F. 368-412. [Livre XIX : De accidentibus]. « Descriptis proprietatibus rerum spiritualium et corporalium tam simplicium quam commixtarum …-… qui est alpha et o., principium et finis omnium bonorum, qui est Deus sublimis et gloriosus, vivens et regnans in secula seculorum. Amen ». « Explicit tractatus de proprietatibus » (éd. 1601; facsim. 1964, p. 1133-1261).

    F. 412-v. « Auctores de quorum scriptis sunt extracta sunt isti : Augustinus, Adamantius …-… Istorum et multorum aliorum in istis libellis verba in diversis locis summatim et breviter recitantur, ut patere posset diligentius intuenti ».

Texte du manuscrit

Source des données : Mandragore

Enluminures et décors

Intervenant

Anciens possesseurs

Anciennement dans

Historique de la conservation

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • L'inventaire de la librairie de Jean de Berry établi en 1402/1403 mentionne deux exemplaires du texte latin de Barthélemy l'Anglais qui furent cédés à la Sainte-Chapelle de Bourges (Guiffrey 1896, II, p. 125, n° 967 et 968). Le ms. Latin 10200 ne correspond pas à l'article 967 qui s'ouvre sur une enluminure représentant un personnage devant ses auditeurs. Il n'est pas davantage certain qu'il puisse être identifié à l'article 968, de grand format selon l'inventaire. Alfred Hiver de Beauvoir, repris par Léopold Delisle, le cite cependant au nombre des manuscrits cédés par le ducJean de Berry après 1405 (Hiver de Beauvoir 1860, p. 104, n° 29 ; Delisle 1856, p. 159, n° 20).
    Le volume est répertorié dans l'inventaire de la Sainte-Chapelle de Bourges du 17 novembre 1552 : « De proprietatibus rerum » (Delisle 1856, p. 146).
    La collection souffrit des guerres de religion. Un certain nombre de livres fut cependant sauvé et le ms. fut avec quelque quinze autres ouvrages offert par les chanoines au roi Louis XV en 1752 (Delisle 1856, p. 146).
    Le ms. fit partie de l'Ancien Supplément, fonds hétéroclite organisé tout au début du XIXe, qui comprenait entre autres les mss de la Sainte Chapelle de Bourges. Il y est répertorié sous la cote 532 : « Tractatus de proprietatibus rerum fratris Bartholomei, de ordine Fratrum minorum (BnF, ms. NAF 5428, f. 310, n° 532).
    Il reçut par la suite la cote 152 de l'Ancien Supplément latin constitué des manuscrits latins n° 8823-11503, entrés à la bibliothèque entre 1744 et 1862 (cf. Delisle 1871) : « codex membranaceus, in quarto, olim Sanctae Capellae Bituricensis, quo continentur Bartholomei Anglici de proprietatibus rerum livri (sic) novemdecim. Is codex mutilus seculo .XIV. exaratus videtur » (BnF, NAF 5522, f. 159, n° 152).

Vie du livre

Sources des données