Point d'entrée sur le patrimoine écrit du Moyen Âge et de la Renaissance en Occident du VIIIe au XVIIIe siècle
Moteur de recherche de manuscrits et livres anciens numérisés et intéropérables
Plateforme collaborative de gestion de publication des données d'autorité Biblissima
Aide à la lecture et apprentissage des langues anciennes, outils et environnements de travail en XML
Service d’expertise autour des standards IIIF
Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q58588
Manifeste IIIF
Numérisation :
Source des données : BnF Archives et manuscrits
F. 1-577. Bréviaire dit de Philippe le Bel F. 1-6v. Calendrier de Paris, antérieur à 1297, avec additions d'obits et de fêtes. F. 16 nov. (f. 6) : « Edmundi episcopi et confr., IX lec. (rubr.) » (canonisation en 1247). – 26 avril (f. 2v) : « Dedicacio capelle regie Parisiensis (rubr.) » (1248). – 29 avril (f. 2v) : « Petri mart. III. lect. quasi IX (rubr.) » (1253). Deux fêtes ont été ajoutées : 30 avril (f. 2v) : « Eutropii episcopi et martyris Semidupplum» (fête introduite à Paris vers 1296). – 25 août (f. 4v) : « Ludovici regis Francie et conf. Duplum; Genesii mart. mem. (rubr.) » (fête introduite à Paris en 1297). Obits : 6 avril (f. 2v) : « Obitus interfectorum in Egypto a sarracenis ». – 14 juillet (f. Anniversarium inclite memorie regis Philippi ». – 13 juin (f. 3v) : « Obitus domini de Roniaco (addition postérieure). Additions : 30 sept (f. 5) : [Jheronimi presbiteri et conf.] Duplum. Susceptio reliquiarum in capella regia (rubr.) ». – 30 janvier (f. 1) : « Sancte Radegundis virg. (sic) memoria ». – 7 mars (f. 2) : « Memoria Thome de Aquine, conf. Duplex (rubr.) ». – 23 avril (f. 2v) : Frodulphi episcopi memoria ». – 19 mai (f. 3) : « Petri Celestini. III. lect. quasi IX ». – 2 juillet (f. 4) : « Hic fit de sancto Marciali ». – 9 sept. (f. 5) : « Osmanne virginis memoria ». – 15 sept. (f. 5) : « [Nicomedis martiris memoria] et sancti Leubini ». – 13 oct. (f. 5v) : « Gerardi conf. Dupl. ». – 2 déc. (f. 6v) : « Valerie virginis et martyris ». F. 8. Psautier férial. – F. 66-68. Litanies. – F. 68-69v. Prières diverses. L’oraison transcrite au f. 68v est très proche de celle du Psautier de saint Louis (Bnf., ms. Latin 10525) : « Suscipere digneris, Domine Deus hos psalmos consecratos et has orationes quas ego indigna et misera pecatrix decantavi … pro me miserrima peccatrice vel pro cunctis consanguineis meis vel amicis… ». F. 70-264v. Temporal. F. 70. « Sabbato primo in Adventu Domini (rubr.) … ». – F. 86. [« In die Natalis Domini »]. – F. 113v. « Feria .IIII.a in capite jejunii ». – F. 155. « Dominica in ramis palmarum (rubr.) ». – F. 157. « Ad .I.a … (rubr.) ». « In reditu processionis, introitu civitatis ». – F. 165. « In die Pasche invitatorium (rubr.) ». – F. 171v. « Dominica in octavis Pasche (rubr.) ». – F. 193. « In vigilia Penthecostes (rubr.) ». – F. 199. « De sancta Trinitate (rubr.) ». – F. 202. [Prescriptions liturgiques]. « Notandum quod prima die post octavas Penthecostes… ». – F. 260v. « Dominica .XXVa. (rubr.) ». – F. 261v. « In dedicacione (rubr.) ». F. 265-502. Sanctoral. Leroquais a mis en lumière la discordance qui existe parfois entre le sanctoral et le calendrier (Bréviaires, II, p. 467). Pour le mois de décembre, sainte Fare (7 déc.), sainte Eulalie (10 déc.) et saint Maximin (15 déc.) inscrits au calendrier n’ont pas d’office au sanctoral. La transcription après le commun des saints d’un certain nombre d’offices (ff. 524-548) est indiquée par des renvois : « de sancto Sulpicio quere in fine libri » (f. 524), etc. F. 265 (29 nov). « In vigilia sancti Andree Apostoli (rubr.) ». – F 267 (1er déc.). « De sancto Eligio ( rubr.) ». – F. 267v (4 déc.). « In susceptione reliquiarum (rubr.) ». – F. 269v ( 6 déc.). « In vigilia sancti Nicholai ». – F. 271v (11 déc.). « In festo sanctorum Fusciani, Gentiani , Victorici ». – F. 282 (29 déc.). « Sancti Thome martyris (rubr.) ». – F. 283 (31 déc.). « … memoria sancte Columbe ». – F. 284 (2 janv. ). « … memoria sancti Stephani ». – F. 284v (3 janv.). « De sancta Genovefa ». – F. 285v (4 janv.). « In octoba Innocentium ». – F. 286 (5 janv.). « Symoneis (rubr.) ». – F. 286v (10 janv.). « De sancto Guillermo Bituricensi archiepiscopo (rubr.) ». – F. 288 (15 janv. ). « De sancto Mauro (rubr.) ». – F. 289v (17 janv.). « De s. Sulpitio quere in fine libri (cf. f. 524) ; « Spesippi , Lappsippi et Melasippi (rubr.) » ; 19 janv. « Launomari (rubr.). – F. 297 (24 janv.). « Babile episcopi sociorumque ejus (rubr.) ». – F. 299v (26 janv.). « Memoria Policarpi martiris ». –F. 300 (27 janv.). « De sancto Juliano (rubr.) ». – F. 301 « Memoria Johannis episcopi ». – F. 301v (29 janv.). « Batildis regine (rubr.) ». – F. 302 (1er fév.). « Ignacii (rubr.) ». – F. 305 (3 fév.). « De sancto Blasio martire (rubr.) ». – F. 306. « Tres lectiones ultimas quere in fine libri (rubr.) ». – F. 308 (6 fév.). [S. Vedasti et Amandi episcoporum]. – F. 308v (9 fév. au lieu du 10). « Scolastice virginis (rubr.) ». – F. 310 (24 fév.). « De sancto Mathia apostolo (rubr.) ». Sainte Honorine mentionnée au calendrier est absente du sanctoral. F. 312 (21 mars). « Sancti Benedicti (rubr.) ». – F. 315v (2 avril). « Beate Marie Egyptiace (rubr.) ». – F. 318 (22 avril). « De sancto Dyonisio (rubr.) ». – F. 320 (25 avril). « Sancti Marci (rubr.) ». – F. 321 (29 avril). « Sancti Petri martyris (rubr.) ». – F. 325 (4 mai). « Quere de sancto Quiriaco in fine libri (cf. f. 527) ». – F. 325v (9 mai). « Translatio sancti Nicholai (rubr.) ». – F. 327v (28 mai). « In festo sancti Germani episcopi (rubr.) ». – F. 330v (31 mai). « Canti et Cantiani (rubr.) ». F. 331v (8 juin). « Medardi et Gildardi (rubr.). ». – F. 332 (10 juin). « De sancto Landerico » ; « Sancti Barnabe apostoli (rubr.) ». – F. 333 (14 juin). Basilii (rubr.) »: « quere alias in fine libri » (cf. f. 528v). – F. 333v (16 juin). Cyrici et Iulite martyrum (rubr.) ». – F. 3334 (17 juin). « Aviti (rubr.) ». – F. 335v (21 juin). « De sancto Leufredo abbate (rubr.) ». – F. 336 (22 juin). Paulini episcopi (rubr.) ». – F. 339v (25 juin). « Ad memoriam de translatione sancti Eligii episcopi et confessoris ». – F. 345v (30 juin). « Marcialis episcopi [memoria] ». F. 350v (4 juillet). « In translatione sancti Martini ». – F. 353v (7 juillet). « Translatio sancti Thome Cantuariensis : quere in fine libri » (cf. f. 529). – F. 354 (11 juillet). « In translatione sancti Benedicti (rubr.) ». – F. 356 (13 juill.). « De sancto Turavio (rubr.) ». – F. 357 (rubr.). « De sancto Arnulfo (rubr.) ». – F. 358 (20 juill.). « De sancta Margareta : quere in fine libri » (cf. f. 530v) ; « memoria Praxedis virginis ». – F. 359v (22 juill.). « De sancta Maria Magdalena (rubr.) ». – F. 362v (Ad memoriam sancti Wandregisilii abbatis « ; (23 juill). « Appollinaris martyris (rubr.) ». – F. 363 (24 juill.). « Cristine virginis (rubr.) ». F. 363v (25 juill.). « Ad memoriam Cristofori et Cucufatis ». – F. 365 (26 juill.). « In translatione sancti Marcelli (rubr.) ». – F. 367v (27 juill.). « De transfiguratione Domini ». – F. 370v (28 juill.). « In festivitate beate Anne (rubr.) ». – F. 374. « Sansonis (rubr.) ». – F. 375v (31 juill.). « Germani Antisiodorensis episcopi et confessoris (rubr.) ». F. 377r-v (1er août). « Memoria Eusebii epsicopi et martiris. Deinde Exuperii episcopi et confessoris ». – F. 379 (3 août). « In inventione corporum sancti Stephani sociorumque ejus (rubr.) ». – F. 382 (5 août). « In festo beati Dominici (rubr.) ». – F. 385v (8 août). « Sancti Justini martyris (rubr.) ». – F. 388v (11 août). « In vigilia translationis sancte Corone Domini (rubr.) » (L’octave de la sainte Couronne ne figure pas au calendrier). – 406 (22 août). « In octova beate Marie (rubr.) ». – F. 407 (23 août). « Sanctorum martyrum Thymotei et Appollinaris (rubr.) ». – F. 407v (24 août). Ad memoriam sancti Audoeni ». – F. 408v (25 août). « Bernardi abbatis Clarevallensis (rubr.) ». – F. 410. « Genesii martyris (rubr.) ». – F. 410v (26 août). « Hyrenei et Habundi (rubr.) ». – F. 411 (27 août). « Georgii et Aurelii martyrum (rubr.) ». – F. 414 « Memoria Juliani et Hermetis » ; « memoria sancti Mederici abbatis ». – F. 416 (30 août). « … memoria Agili et Fiacri abbatis : quere in fine libri novem lectiones » (cf. f. 531v). F. 416 (1er septembre). « Sancti Egedii abbatis (rubr.) ». – F. 418 (2 sept.). « Antonini martyris (rubr.) ». – F. 418v (3 sept.). « Godograndi episcopi memoria » ; (5 sept.) « Victorini (rubr.) » ; « eodem die memoria Bertini abbatis » ; « In natali die Clodoaldi (rubr.) ». – F. 426 (12 sept.). « Ad memoriam sanctorum Syri et Inventii confessorum… Maulilionis episcopi et confessorum ». – F. 429v (15 sept.). « In octoba beate Marie (rubr.) ». – F. 436 (22 sept.). [Mauricii et sociorum ejus]. – F. 439 (23 sept.). « Memoria Paterni episcopi et confessoris ; ipso die fit memoria Tecle virginis et martyris » ; (25 sept.). « Firmini episcopi et martyris memoria… Senatoris episcopi et confessoris memoria ». – F. 439v (27 sept.). « Eodem die sit memoria Ceranni episcopi et confessoris ». – F. 444v (30 sept.). « Hic deficit hystoria de reliquiis : quere in fine libri (reliques de la Sainte-Chapelle: cf. f. 534v) ; « Jeronimi (rubr.) ». – F. 447 (1er oct.). « De sancto Remigio (rubr.) ». – F. 448. « Eodem die fit memoria sancti Piati martyris. Sequitur in memoria sancti confessoris Germani atque Bavonis » ; (2 oct.). « De sancto Leodegavo (rubr.) ». – F. 448v. « Eodem die fit memoria in nativitate Sereni confessoris » ; (3 octobre). « Sancti Francisci confessoris… Candidi martyris… Auree virginis ». – F. 449v (6 oct.). « Fidis virginis » ; (7 oct.). « Sequitur memoria Sergii et Bacchi ». – F. 454 (10 oct.). « Memoria… sanctorum martyrorum Gereonis sociorumque ejus » ; « In crastino sancti Dyonisii invitatorium… ». – F. 457v (16 oct.). «In octova sancti Dyonisii (rubr.) » ; « Eodem die fit memoria sanctorum martyrorum Luciani, Maximiani et Juliani ». – F. 461v (18 oct.). « Eodem die Herblandi abbatis memoria » ; « Hic deficit de sanctis Saviniano et Potenciano… quere in fine libri » ; (20 oct.). « Postea fit memoria Caprasii martyris » ; (21 oct.). « Hic deficit de XI milibus virginum : quere in fine libri » (cf. f. 540v). ; « Sancti Hylarionis monachi (rubr.) ». – F. 462 (22 oct). « Mellonis confessoris et episcopi » ; « Sancti Maglorii (rubr.) ». – F. 463 (25 oct.). « Crispini et Crispiniani (rubr.) ». – F. 464 (28 oct.). « Memoria sancti Pharonis episcopi et confessoris » ; « Ipso die fit memoria sancte Genovefe virginis ». – F. 465v (30 oct.). « Lucani martyris (rubr.) ». –F. 467 (31 oct.). « Quintini martyris ». – F. 468. « In vigilia omnium sanctorum (rubr.) ». F. 468 (1er nov.). « [In die omnium sanctorum]. – F. 473v (2 nov.). « In commemoratione fidelium (rubr.) ». – F. 476 (3 nov.). « De sancto Marcello (rubr.) » ; « Eodem die fit memoria Guinaili abbatis » ; (5 nov.). « Eodem die fit memoria Calri martyris : quere in fine libri » ; (7 nov.). « Herculani episcopi et martyris ». ; « De octaba sancti Marcelli memoria » ; (9 nov.). « sancti Maturini confessoris ». – F. 482v (13 nov.). « Sancti Gendulfi episcopi et confessoris ». – F. 486. « Ad memoriam sancti Bricii ». – F. 488 (16 nov.). « De sancto Edmundo et de sancto Aniano (17 nov.) : quere in fine libri». (cf. f. 545v). In octova sancti Martini (rubr.) ». – F. 490 (19 nov.). « Hic debent fieri IX lectiones de sancta Elyzabeth : quere in fine libri (rubr.) » (cf. f. 547). – F. 495 (24 nov.). « Eodem die ad vesperas de sancto Severino monacho » ; « Sancte Katerine virginis (rubr.) 500 (26 nov.). « Ad memoriam sancti Marcelli » (souligné à l’encre rouge) ; « Eodem die fit memoria Agricole et Vitalis » (souligné à l’encre rouge) ; « De sancta Genovefa (rubr.) ». F. 503. Commun des saints. F. 521. Prières. F. 521r-v. « [J]uste judex, Jhesu Christe …-… [T]ibi salus sit perhennis honor et perpetuus. Amen ». – F. 521v-523. « [D]omine Jhesu Christe, qui in hunc mundum …-… audi et exaudi me, Domine meus Deus peccatricem et culpabilem et indignam et obnoxiam … Exaudi me, Domine, orantem te, sicut exaudisti Susannam… ». La prière est rédigée au féminin. F. 524-550. Leçons et offices supplémentaires auxquels renvoient les annotations du Sanctoral ; Bénédictions; Prières. F. 524 (17 janv.). « Beati Sulpicii (rubr.) » (lect. I-IX). – F. 525v (30 janv.). « Sancte Paule matrone (rubr.) » (lect. I-III). ». – F. 526 (3 févr.). « De Sancto Blasio (rubr.) » (lect. VII-IX). ». – F. 526v (14 févr.). « In festo beati Valentini presbiteri et martyris ex gestis ejus (rubr.) » (lect. I-III). ». – F. 527 (4 mai). « De sancto Quiriaco (rubr.) » (lect. I-III). ». – F. 527v (25 mai). « Urbani pape et martyris (rubr.) » (lect. I-III). ». – F. 528 (11 juin). « De sancto Barnaba apostolo (rubr.) » (lect. IV-IX). ». – F. 528v. « De sancto Basilio (rubr.) ». (lect. IV-IX). ». – F. F. 529v (7 juillet). « In translatione sancti Thome archiepiscopi et martyris (rubr.) » (lect. I-IX). ». – F. 530v. « De beata Margareta (rubr.) » (lect. I-III). ». – F. 531 (27 août). « Georgii et Aurelii (rubr.) (lect. I-VI). ». – F. 531v. « De sancto Fiacro (rubr.) » (lect. I-IX). ». – F. 532v (3 sept.). « De sancto Lupo (rubr.) » (lect. I-IX). ». – F. 533v (25 sept.). « De sancto firmino (rubr.) ». (lect. I-IX). ». – F. 534v (30 sept.). « In sollempnitate sanctarum reliquiarum (rubr.) ». ». – F.538v (3 oct.). « Sancti Francisci (rubr.) » (lect. I-IX). ». – F. 539v (8 oct.). « De sancto Demetrio (rubr.) » (lect. I-III). ». – F. 540 (19 oct.). « Potentiani et Saviniani sociorumque ejus (rubr.) » (lect. I-IX). ». – F. 540v (21 oct.). « Undecim milium virginum (rubr.). ». – F. 542v (2 nov.). « In die mortuorum (rubr.) » (lect.VII-IX). ». – F. 543 (5 nov.). « De sancto Claro (rubr.) » (lect. I-IX). ». – F. F. 544 (16 nov.). « De sancto Eadmundo (rubr.) » (lect. I-IX). ». – F. 545v (17 nov.). « Sancti Aniani episcopi et confessoris (rubr.) » (lect. I-IX). ». – F.547 (19 nov.). « De sancta Elysabeth matrona (rubr.) » (lect. I-IX). ». – F. 548. [Versets divers du répons Hec dies pour la semaine pascale]. ». – F. 548v. [Hymnes] ; [Benedictions]. – F. 549. [Prière avec formules au féminin]. « [S]umme sacerdos et vere pontifex …Tunc enim de te me sacrabis sacietate mirifica, ita ut neque esuriam neque siciam in eternum. Amen ». F. 551-577. Offices divers. F. 551. « Sequitur officii sancti Sacramenti (rubr.) ». ». – F. 559 (28 juill.). In festo sancte Anne, matris Marie (rubr.) ». – F. 560 (25 août). « De sancto Ludovico rege Francorum (souligné à l’encre rouge). ». – F.564-576. [Ordo offici pour le temps de l’Avent]. F. 573v. « Memorie per totum annum in ecclesia Parisiensi (souligné à l’encre rouge) ; F. 575 (8 décembre). « In festo concepcionis beate Marie virginis… (souligné à l’encre rouge) » (lect. I-IX).
Source des données : Mandragore
Exécuté avant 1297, puisque la fête de saint Eutrope adoptée à Paris en 1296 et celle de saint Louis, canonisé en 1297 ont été ajoutées, le bréviaire a probablement appartenu à Philippe le Bel. Le jeune roi semble avoir été représenté au f. 8, lisant ses prières devant un retable de la Vierge.Des prières un peu plus tardives (XIVe s.), rédigées au féminin, laissent supposer qu’il servit, par la suite, à une princesse. En 1380, le manuscrit faisait partie des joyaux conservés par le roi Charles V au château de Vincennes. Il a été identifié à l’article G 3284 : « Ung Breviaire entier, a l’usaige de Paris, tres bien escript et ystorié, dont la seconde page se commance a : quoniam irritaverunt, et est couvert aux armes de France a fleurs de lys d’or trait, et sont les fermoirs d’or plaz, a ung carré des armes de monseigneur le Daulphin, et la pippe a deux petites esmeraudes, troys grenaz et deux grosses perles. En la grant chambre du roy a Vincennes » (BnF, ms. Français 2705, f. 279v, art. 3284 ; éd. Labarte 1879, p. 337). Le volume sortit après1391 des collections royales. Le manuscrit apparaît à partir de 1622 dans les inventaires de la Bibliothèque du roi : 1° inv. de Nicolas Rigault (1622), n° 2130 ; 2° inv. des frères Pierre et Jacques Dupuy (1645), n° 1195 ; 3° inv. de Nicolas Clément (1682), n° 4445.
Exports RDF à venir…
Vous pouvez visualiser et manipuler ce document directement sur ce site, le comparer à d'autres grâce au visualiseur Mirador, ou glisser-déposer cette icône dans le visualiseur IIIF de votre choix. En savoir plus sur IIIF