Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Vat.lat.5941

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q100062

Manifeste IIIF

Aspects codicologiques

  • Parch., XIIIe s., 126 ff. (pas de f. 90-99 par erreur; + f. 104 bis et 105 bis; f. 126-126v° blanc), 2 col., 198 x 150 mm. Quelques feuillets palimpsestes.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Présentation du contenu

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • f. 2: //set quemadmodum

    f. 1-47: Seneca, Dialogi.

    f. 1-7 v°: De prouidentia.

    titre: «Incipit liber Senece cum mundus prouidentia quare multa mala bonis uiris accidunt».

    marge inf.: «Seneca de mundi prouidentia ».

    f. 7v°-15v°: De constantia sapientis.

    titre: «Incipit liber secundus quomodo insipientem [sic] nec iniuria nec contumelia cadit».

    f. 15v°-36: De ira (extraits: I-II)

    titre: «Incipit liber primus de ira ».

    f. 36-46: De tranquillitate animi.

    titre: «Incipit liber de tranquillitate animi ».

    expl. incomplet: «... ut in simulationem etiam res simplicissima dolor ueniat. Explicit» (chap. 15, fin).

    f. 47: Accessus in libro de moribus.

    titre: «Incipit proemium ad librum Senece beati Ieronimi [sic] ».

    inc.: «Lucius Seneca de grecis fuit locus eius in regione Neronis (les mots “de grecis ... Neronis ” ont été exponctués et remplacés dans la marge par les mots “ Cordubensis Fotini stoici discipulus”) scripsit hunc libellum... ».

    expl. incomplet (la dernière phrase manque): «... periit incisione uenarum haustu ueneni (suivi de ces mots expontués: “et scripsit hunc libellum”)» (éd. du texte complet, C. Questa, «Accessus» medioevali al «De moribus » dello Ps. Seneca, dans Riv. cult. class. med., 2, 1960, p. 185, qui ne connaît pas ce manuscrit).

    f. 47-49: Ps. Seneca, Liber de moribus.

    titre: «Incipit Senece de moribus et disciplina ».

    f. 49: ‹Sententiae›.

    suivent sans séparation le texte précédent.

    1) «Cum iudicaueris amare non cum amaueris iudicare » (cf. Cicero, De amicitia, 22, 85).

    2) «Illius enim ira querit ad nocendum occasionem, mira ratio est que non uult predicari quod gaudet intelligi » (non identifié).

    3) «Agnosci amat quod odium ostendit» (cf. Ps. Seneca, Liber de moribus, 54).

    f. 49v°-57v°: Ps. Seneca, De uerborum copia (recension régulière)

    titre: «Seneca de prudentia ».

    inc.: «Quisquis prudentiam sequi desideras... ».

    expl.: «... Turpissima iactura est que per negligentiam fit» (éd. J. Fohlen, op. cit. infra, p. 191-205).

    f. 57v°-58v°: Ps. Seneca, De paupertate

    titre: «Seneca de paupertate ».

    f. 59-61v°: Seneca, De clementia (extraits).

    divisés en deux paragraphes.

    1) titre: «Seneca de clementia».

    inc.: «Scribere de clementia Nero Cesar proposui... » (I, 1, 1).

    expl. f. 59v°: «... enim partis cum alteri uideris parcere » (I, 5, 1).

    2) titre: «Seneca de magnitudine et clementia ».

    inc.: «Decet magnanimitas quem libet mortalem et illum...» (I, 5, 43).

    expl.: «... quibus hoc diutius propositum est » (II, 7, 1).

    f. 61v°-64: Seneca, De remediis fortuitorum

    titre: «Seneca ad Neronem de morte ».

    f. 64-76: Seneca, De beneficiis (extraits -recension σ2 de Mazzoli)

    titre: «Seneca de beneficiis ».

    f. 76-78: Martinvs Bracarensis seu Ps. Seneca, Formula uitae honestae (extraits)

    titre: «Seneca de formula et honestate ».

    inc. incomplet: «Superfluo et in artum desideria tua constringe... » (§ 4, 3 - éd. du texte complet, C. W. Barlow, Epistolae Senecae ad Paulum..., Rome, 1938, p. 123-138).

    expl.: «... aut deficiente impugnat ignauiam. Explicit ».

    f. 78-78v°: Seneca, Epistulae ad Lucilium (extraits).

    suivent sans séparation le texte précédent.

    inc.: «Nusquam est qui ubique est. Cunctis [sic pour «Certis ») ingeniis innutriri et immorari oportet... » (cf. ep. 2, 2).

    expl.: «... luxuriam trahentia non id nec aductu adduci aducitur [sic]. Explicit» (cf. ep. 18, 43).

    f. 79-83: Seneca, De ira (extraits).

    titre: «Seneca de doctrina ciuitatis ».

    inc.: «Decet legum presidem ciuitatisque rectorem uerbis mollioribus ingenua curare ut facienda suadeat... » (cf. I, 6, 3).

    expl.: «... Multos absoluemus si ceperimus ante iudicare quam irascari » (cf. III, 29, 2).

    f. 83-88v°: Seneca, Dialogi (extraits).

    divisés en deux chapitres.

    1) titre: «Seneca de uniuersitatis constitutione ».

    inc.: «Quicquid ex uniuersitatis [sic] constitutione patiendum magno usu eripiatur [sic] animo... » (cf. De uita beata, 15, 7).

    expl. f. 87: «... et quicquid imbecille est in animo nec procuratum exulcerat» (cf. De tranquillitate animi, 17, 3).

    2) titre f. 87: «Seneca de continentia ».

    inc.: «O miserabiles quorum palatum nisi ad preciosos cibos non excitatur... » (cf. Ad Heluiam de consolatione, 10, 5).

    expl.: «... magna felicitas est in ipsa felicitate [sic] moriendi » (cf. Ad Polybium de consolatione, 9, 9).

    ~ f. 88v°-102v°: Ps. Caecilivs Balbvs, De nugis philosophorum (extraits)

    pas de titre.

    inc. f. 88v°: «Cum quidam stolidus audiente Pictagora diceret malle se mulieribus... ».

    expl. f. 100: «... temperet iustitia que iustitia inuenerunt temperet temperentia» (recensio Monacensis, 13, 2)

    titre: «Flores Senecae ».

    inc.: «Si enim fortune anxieris licentiam minuis gloriam... » (recensio Monacensis, 13, 3).

    expl. f. 102v°: «... semper que homines quantacumque felicitatem habeant inuidiam tamen sentire maiorem ».

    (add. contemporaine): «quacumque arte uerborum quis iuret deus tamen qui consciende testis est ita hoc accipit sicud ille cui iuratus intelligit ».

    f. 103-105v°: Ps. Seneca, Liber de moribus.

    titre: «Seneca de moribus et uiciis euitandis ».

    texte précédé de cette phrase: «Sapientia animum format et fabricat, uitam disponit et actiones regit, agenda et obmittenda demonstrat » (Ep. ad Lucilium, 16, 3).

    f. 104 bis v°-107v°: Seneca, Opera (extraits remaniés).

    texte divisé en plusieurs paragraphes.

    1) f. 105v°-105 bis: titre: «Epistola Senece ».

    inc.: «Ex usu uenit ut opem desiderantes ad suffragia probata confugiunt. Facile enim probitas dilata aduentui arbitris placet » (non identifié). «Si non contingit peruenire plura rogantes uerba intercidamus... » (De beneficiis, II, 2, 3).

    expl.: «... Graue tormentum est debere qui nolis » (De beneficiis, II, 18, 3). «Nunquam perniciosa semant modum » (Ep. ad Lucilium, 85, 12).

    2) f. 105bisv°-106: titre: «Epistola».

    inc.: «Si uis omnia tibi (ces quatre mots en marge) subicere te subice rationi... » (ep. 37, 4).

    expl.: «... Non potest amor cum timore misceri» (ep. 47, 18). «Non est amicus qui omne quod ad amicum pertinet suum non putat » (non identifié).

    3) f. 106: titre: «Epistola ».

    inc.: «Quecumque cor tuum leniant [sic] quasi [sic] e (cette lettre exponctuée) aliter extrahi nequirent... » (ep. 51, 13).

    expl.: «... melius est unum uitium habere integrum quam leuiora quidem sed omnia » (ep. 85, 7).

    4) f. 106: titre: «Epistola».

    inc.: «Qui sordido uehiculo erubescit precioso gloriabitur... » (ep. 87, 36).

    expl.: «... sincerum est et ab omni parte innoxium » (ep. 87, 36). «Paupertas est parua possessio » (cf. Ep. ad Lucilium, 87, 40).

    5) f. 106-106v°: titre: «Epistola».

    inc. «De liberalibus studiis quid sentiam queris...».

    expl.: «... non discere debemus ista sed didicisse » (ep. 88, 1-2).

    6) f. 106v°: titre: «Epistola ».

    inc.: «Planetas agit continuus ordo fatorum et inuitabilis [sic] cursus per statutas uices remeant... » (cf. ep. 88, 15).

    expl.: «... Talis sit princeps ciuibus suis quales sibi deos uult esse » (De clementia, I, 7, 1).

    f. 106v°: Epitaphium Senecae (Anthol. lat. 667)

    titre: «Epitaphium Seneca ».

    ~ f. 107 -113v°: Prouerbia Salomonis.

    ~ f. 113v°-114v°: Ecclesiastes (extraits).

    ~ f. 114v°: ‹Liber Sapientiae (extraits)›.

    ~ - ‹Ecclesiasticus (extraits)›.

    ~ f. 115-115v°: Wipo, Prouerbia (extraits remaniés).

    ~ f. 115v°-117v°: ‹De uirtutibus et uiciis›.

    texte divisé en deux parties.

    1) titre (en marge): «Descriptio uirtutum. Rubrica ».

    inc.: «‹H›umilitas est ex intuitu proprie condictionis uoluntaria... ».

    2) titre f. 116 v° (en marge): «Rubrica de descriptione uitiorum »

    inc.: «Superbia est singularis excellentia super alios... ».

    expl.: «... quem minus in superiorem potest ultionis uite fletibus satisfecit» (cf. M. W. Bloomfield, Incipit of Latin works on the virtues..., p. 216, n° 2449 et p. 511, n° 5912; la deuxième partie est attribuée à Bonaventure par B. Distelbrink, Bonaventurae scripta, authentica, dubia uel spuria critice recensita, Rome, 1975, p. 131 n° 121).

    ~ f. 117v°: ‹De natura›.

    inc.: «Natura est que unicuique rei suum esse attribuit uel natura est unamquamque rem propriam... » (en marge: «Seneca »; 39 lignes - non identifié).

    ~ f. 117v°-118: ‹Ps. Hermes, Liber XXIV philosophorum›.

    titre en marge: «Incipiunt Maxime teologie. Rubrica ».

    inc.: «‹D›eus est monas monadem gignens in se suum reflectens ardorem... » (éd. C. Baeumker, Das pseudo-hermetische Buch der Vierundzwanzig Meister, dans Festgabe von Hertling, Fribourg, 1913, p. 30-40; cf. F. J. Carmody, Arabic astronomical and astrological sciences in Latin translation, Berkeley, 1956, p. 66).

    ~ f. 118v°: «Rote animarum dei ».

    plusieurs paragraphes concernant les vertus (Iustitia, Prudentia, Temperantia, Fortitudo, Deuotio, Meditatio...).

    ~ f. 119: ‹Sacramenta ecclesiae›.

    ~ - De decem praeceptis.

    ~ f. 119-121v°: Secvndvs philosophus, Vita et Sententiae (transl. lat. Guillelmi Medici).

    ~ f. 121v°-124: Hieronymvs presbyter, Epistulae (extraits).

    ~ f. 124-126v° (add. d’une autre main): ‹Sententiae›.

    inc.: «Autoris primum officium est illud ut a quo... » (non identifiées).

Origine

  • Origine: italienne, écritures régulières, plusieurs mains: 1) f. 1-78v°; 2) f. 79-124; 3) f. 124-126v°.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Historique de la conservation

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • Possesseurs: cote ancienne barrée au bas du f. 1: «45» (ou «49»); trace de titre sur la tranche inférieure; le manuscrit a été acquis par la Bibliothèque Vaticane entre 1605 et 1623.

Notes

Source des données : Biblissima

  • E. Pellegrin, Les manuscrits classiques latins de la Bibliothèque Vaticane. Tome III, 2ème partie. Fonds Vatican latin, 2901-14740, éds A.-V. Gilles-Raynal, F. Dolbeau, J. Fohlen, Y.-F. Riou, J.-Y. Tilliette, avec la coll. de M. Buonocore, P. Scarcia Piacentini et P.-J. Riamond, Paris, 2010, p. 572 (https://www.persee.fr/doc/dirht_0073-8212_2010_cat_21_32)

Bibliographie

    • J. Fohlen, Un apocryphe de Sénèque mal connu: le «De uerborum copia» (Med. stud., 42, 1980, p. 154)
    • G. Mazzoli, Ricerche sulla tradizione medioevale del «De beneficiis» e del «De clementia » di Seneca (Boll. dei class., 3, 1982, p. 201 et 218, simples mentions, le manuscrit est daté la première fois du XVe s., la seconde fois du XIVe s.)
    • M. Buonocore, Per un «iter»... (Giorn. ital. filol., 52, 2000, p. 89)
    • J. Fohlen, Biographies de Sénèque et commentaires des Epistulae ad Lucilium (Ital. med. e uman., 43, 2002, p. 32 n° 2b. 4)
    • Réf.: BMBV (1986) 25598, (1991) 13940, (2005) p. 681.

Vie du livre

Source des données