Charleville-Mézières. Bibliothèque municipale, Ms. 31

Codicological aspects

  • Parch., I (pap.) + 329 ff. + 1 f. (pap. blanc) (foliotation ancienne erronée en chiffres romains dans le coin droit de la marge inf. de 1 à 328, en partie rognée jusqu’au f. 66, doublée d’une autre foliotation ancienne erronée en chiffres arabes dans le coin droit de la marge sup. de 1 à 140 aux f. 189-328), 161 X 120 mm. Deux parties :

    1 — f. 1-188, XIIIe s. (ex.), just. : 125 X 92 mm., 2 col., 41/38 lignes, réglure à la mine de plomb. Cahiers : 112, 210, 3-912, 10-118, 12-1512, 164, 1714, avec traces de quelques signatures en chiffres romains à la mine de plomb à la fin de chaque cahier, sans réclames. Initiales rubriquées ou rehaussées de rouge jusqu’au f. 94 ; à partir du f. 95, lettres bleues, initiales rubriquées à filigranes bleus ou bleues à filigranes rouges ; emplacements réservés pour initiales non exécutées avec lettres d’attente ; titres et pieds de mouche rubriqués, accolades discursives jusqu’au f. 68.

    inc. : « certe pauci... » (f. 2).

    expl. : «... sanguine tinctus M. V » (f. 327 v°).

    : « cum ante... » (f. 328).

    (Source : Persée - DER-IRHT, XLI)

Contents

Data Source: Persée - DER-IRHT, XLI

  • 1 — f. 1-174 v° : ‹Collectio sermonum›.

    inc. col. 1 : « Sic currite ut comprehendatis (1, Cor. 9, 24) Vulgariter dicitur quod de peccatore misericordia. Et hoc bene notauit... » (cf. J. B. Schneyer, op. cit. infra, 6, p. 361-385 nos 1-481).

    f. 175-188 v° : ‹Florilegium poeticum›.

    f. 175 : ‹OVIDIVS, Opera› (extraits).

    ‹Ars amatoria›.

    inc. col. 1 : « NEc dubita posse cunctas superare puellas... » (I, 343).

    expl. col. 1 : «... Vt simulet uultu gaudia tristis erit » (I, 678).

    suivi de 3 v. non identifiés.

    « Vunera non refugit res magis apta plage...

    ... ad luxum nequiunt tristia membra trahi ».

    ‹Ex Ponto›.

    suit immédiatement le texte précédent.

    inc. col. 1 : « Ille etiam uires corpus habere facit... » (II, 7, 76).

    expl. col. 1 : «... Famaque post cineres maior uenit » (IV, 16, 3).

    suivi de 5 v. non identifiés.

    « O quam cecus inest uicus amor omne futurum...

    ... Post latus qui preesse cupit prodesse recusat »

    - CLAVDIANVS, ‹Panegyricus de quarto consulatu Honorii › (extrait).

    titre : « Claudianus ».

    (texte) : « Tunc omnia iure tenebis

    Cum poteris rex esse tui procliuior etas

    In peiora datur suadetque licentia luxum » (261-263).

    suivi de 10 v. la plupart non identifiés.

    « Firmissimus inter

    O quales notasque pares est nondum amoris...

    ... Quequam nudato supplicat ense potens ».

    parmi lesquels : « Hinc secula discant

    In domitum nihil esse pio tutumue nocenti » (= CLAVDIANVS, Panegyricus de quarto consulatu Honorii, 99-100).

    - MATTHAEVS VINDOCINENSIS, Tobias (extrait).

    suit immédiatement le texte précédent.

    inc. col. 2 : « Est dare leticie uox uerbum nobile uerbum... ».

    expl. col. 2 : «... Prodiga tristicie plena fauoris egens » (v. 922-925 — P. L., 205, col. 953 A).

    - ‹Prouerbia›.

    (add. contemp.) 1) inc. col. 2 : « Qui flet in aduersum per uiales errat inactus... ».

    expl. col. 2 : «... Non redimit non dampna leuant qui dampna queruntur » (4 v.).

    2) (texte) : « Quanto dignior es autem per genus autem per honores

    In te tanto res uiciose deterior es » (cf. H. Walther, Proverbia, n° 23585).

    - ‹Versus›.

    (add. du XVe s.) 3) inc. col. 2 : « Pulcris esse [effacé] perdere uirginitatem... »

    expl. col. 2 : «... raptor presbitero nequiunt a simplice fa [rognée] » (9 v.).

    175 v°-187 v° : ‹Florilegium gallicum›.

    f. 175 v°-177 v° : HORATIVS, Opera (extraits).

    f. 175 v°-176 v° : Epistulae.

    titre courant (en partie rogné) f. 176 : « In epistulis ».

    inc. col. 1 : « Solue senescentem mature sanus equum ne... » (I, 1, 8).

    expl. col. 2 : «... Nec metuam quid de me iudicet heres » (II, 2, 191).

    f. 177 : Sermones seu Saturae.

    titre courant : « Idem in sermonibus ».

    inc. col. 1 : « Quamquam ridentem dicere uerum quid uetat... » (I, 1, 24).

    expl. col. 2 : «... Aduerse nudare solent celare secunde » (II, 8, 74).

    f. 177-177 v° : De arte poetica.

    inc. col. 2 : « ‹P›Ictoribus atque poetis... » (9).

    expl. col. 2 : «... Non missura cutem nisi plena cruoris hirudo » (476).

    f. 177 v°-178 : VERGILIVS, Opera (extraits).

    f. 177 v° : Eclogae seu Bucolica.

    titre : « Egloga » titre courant : « In Bucolicis ».

    inc. col. 2 : « ‹A›lba ligustra cadunt uaccinia nigra leguntur... » (II, 18).

    expl. col. 2 : «... Non deus ille malis hominum mittescere discit [sic] » (X, 61)

    f. 177 v°-178 : Georgica.

    titre : « Georgicon primus », titre courant : « Georgicon ».

    inc. col. 2 : « ‹L›Abor omnia uincit

    Improbus et duris urgens in rebus egestas... » (I, 145-146).

    expl. col. 1 : «... O fortunatos nimium sua si bona norint

    Agricolas » (II, 458-459).

    f. 178 : Aeneis.

    titre : « Eneidos primus », titre courant : « Eneidos ».

    inc. col. 1 : « ‹S›Euitque animis ignobile uulgus... » (I, 149).

    expl. col. 2 : «... Vocat labor ultimus omnis » (XI, 476).

    f. 178-178 v° : STATIVS, Opera (extraits).

    f. 178-178 v° : Thebais.

    titre courant (rogné) : « Statius ».

    inc. col. 2 : « ‹P›ugna est de paupere regno... » (I, 151).

    expl. col. 1 : «... Nulla autem effigies nulli conmissa metallo

    Forma dei » (XII, 493-494).

    f. 178 v° : Achilleis.

    titre : « Achilleidos ».

    (texte) col. 1 : « ‹O› quantum gaudia forme addiciunt (I, 167-168)

    Quid maneat populos ubi tanta iniuria primos

    O egrassata [sic] duces (I, 405-406).

    f. 178 v°-179 : ‹LVCANVS, De bello ciuili› (extraits).

    suivent sans séparation le texte précédent.

    inc. col. 1 : « Inuida fatorum series summisque negatum... » (I, 70).

    expl. col. 1 : «... Nulla fides pietasque uiris qui castra secuntur » (X, 407).

    f. 179 : ‹Laus Pisonis› (extraits).

    inc. col. 1 : « ‹C›Vi uita labat perit omnis in illos... » (10).

    expl. col. 1 : «... Sed tenuis fortuna sua caligine celat » (255).

    — CALPVRNIVS SICVLVS, Eclogae (extraits).

    titre : « Calpultius [sic] ».

    inc. col. 1 : « ‹S›atis hoc mercedis habeto... » (II, 23).

    expl. col. 1 : «... Intulit et miseras tonsoribus abstulit agnas » (V, 48).

    — NEMESIANVS, Eclogae (extraits).

    suivent sans séparation le texte précédent.

    inc. col. 1 : « Perdit spina rosas nec semper lilia candent » (IV, 22).

    expl. col. 1 : «... Omnia tempus emit tempus rapit usus in areto est » (IV, 32).

    — Ps. VERGILIVS, Culex (extrait).

    titre : « ‹V›irgilius in culice ».

    (texte) : « Dignus amor uenia est » (294).

    f. 179-179 v° : PRVDENTIVS, Psychomachia (Clavis n° 1441, extraits).

    titre (add. marginale du XIVe-XVe s.) : « Prudencius de pugna uirtutum et uiciorum ».

    inc. col. 2 : « ‹P›Rima petit campum dubia sub sorte duelli... » (21).

    expl. col. 1 : «... CRuda per agninos exercens funera rictus » (793).

    f. 179 v° : OVIDIVS, Opera (extraits).

    f. 179 v°-180 v° : ‹Metamorphoses›.

    inc. col. 1 : « ‹P›Rona cum spectent animalia cetera terram... » (I, 84).

    expl. col. 1 : «... Mictius ista feres minuentque exempla dolorem » (XV, 495).

    f. 180 v° : Fasti.

    titre (add. marginale du XIVe-XVe s.) : « Ouidius in Fastis ».

    inc. col. 1 : « ‹O›mina principiis semper inesse solent... » (I, 178).

    expl. col. 2 : «... Et fugiunt freno non remorante dies » (VI, 772).

    f. 180 v°-182 : Heroides.

    titre (add. marginale du XIVe-XVe s.) : « Ouidius epistularum ».

    inc. col. 2 : « ‹R›Es est solliciti plena timoris amor... » (I, 12).

    expl. col. 1 : «... Cogit et absentes plura timere locus » (XVIII, 110).

    suivi sans interruption de 5 vers extraits des Amores :

    « Que tu reddideris ego primus pocula sumam

    Et qua tu biberis hac ego parte bibam (I, 4, 31-32)

    Vrbibus obsessis clause munimina parte...

    Quid facies hosti qui sic excludis amantem » (I, 6, 29-31).

    f. 182-182 v° : Amores.

    titre (add. marginale du XIVe-XVe s.) : « Ouidius de sine titulo ».

    inc. col. 1 : « ‹D›Eue fit quod bene fertur honus... » (I, 2, 10).

    expl. col. 1 : «... Non peccat quicumque potest peccasse negare » (III, 14, 5).

    f. 182 v°-183 : ‹Ars amatoria›.

    inc. col. 1 : « ‹A›Rte leues currus arte regendus amor... » (I, 4).

    expl. col. 2 : «... Omnis amans semper quod timet esse putat » (III, 720).

    f. 183-183 v° : Remedia amoris.

    titre (add. marginale du XIVe-XVe s.) : « Ouidius de remedio amoris ».

    inc. col. 2 : « ‹T›Erra salutares herbas eademque nocentes... » (45).

    expl. col. 1 : «... Alterius crescet amore tuus » (776).

    f. 183 v°-184 : ‹Tristia›.

    inc. col. 1 : « ‹C›Armina secessum scribentis et occia quaerunt... » (I, 1, 41).

    expl. col. 2 : «... Que maneat stabili cum fugit illa pede » (V, 14 (15), 30).

    f. 184-185 : Ex Ponto.

    titre (add. marginale du XIVe-XVe s.) : « Ouidius de Ponto ».

    inc. col. 1 : « ‹N›ichil impedit artos... » (I, 1, 21).

    expl. col. 1 : «... Famaque post cineres maior uenit » (IV, 16, 3).

    f. 185 : MARTIALIS, Epigrammata (extraits).

    titre courant (rogné) : « Martialis ».

    inc. col. 1 : « ‹N›on est crede mihi sapientis dicere uiuam... » (I, 15, 11).

    expl. col. 1 : «... Omnibus inuideas inuide nemo tibi » (I, 40, 2).

    — ‹ PERSIVS, Saturae› (extraits).

    titre courant (rogné) : « Persius ».

    inc. col. 1 : « ‹S›cire tuum nihil est nisi te scire hoc sciat alter... » (I, 27).

    expl. col. 1 : «... Cui libet ut uoluit (V, 84) Viue memor leti » (V, 153).

    — ‹PETRONIVS, Satiricon› (extraits).

    inc. col. 1 : « ‹Q›uid faciunt leges ubi sola pecunia regnat » (14, 2).

    expl. col. 1 : «... Eueniet clausum possidet archa Iouem » (137, 9).

    f. 185-185 v° : IVVENALIS, Saturae (extraits).

    inc. col. 1 : « ‹P›Robitas laudatur et alget... » (I, 74).

    expl. col. 1 : «... Maiorque uidetur et melior uicina seges » (XIV, 142-143).

    f. 185 v°-187 v° : CLAVDIANVS, Opera (extraits).

    f. 185 v° : In Rufinum.

    titre courant (rogné) : « In Ruphinum ».

    inc. col. 2 : ‹I›am non ad culmina rerum... » (I, 21).

    expl. col. 2 : «... Quis ferat armatum quem non seruauit inhermem » (II, 300).

    — De bello Gildonico.

    titre : « Contra Gildonem ».

    inc. col. 2 : « ‹I›nstat terribilis uiuis monentibus heres... » (165).

    expl. col. 2 : «... Arridere uiris » (186).

    f. 185 v°-186 : In Eutropium.

    titre : « Contra Eutropium castratum ».

    inc. col. 2 : « Fecundum corporis ignem... » (I, 49).

    expl. col. 1 : «... Et fieri [sic] transacta gemunt » (II, 501).

    f. 186 : ‹Fescennina de nuptiis Honorii Augusti›.

    (texte) col. 1 : « Accenditque magis que refugit Venus

    Quod flenti tuleris plus sapit osculum » (IV, 12-13).

    — Epithalamium de nuptiis Honorii Augusti.

    titre : « Laus Honorii ».

    inc. col. 1 : « Confessus secreta rubor... » (9).

    expl. col. 1 : «... Aurore uincis digitos humerosque Diane » (270).

    suivi de 9 v. non identifiés.

    inc. col. 1 : « Sed noua per duros instruxit membra labores... ».

    expl. col. 2 : «... Tendere nunc glandes baleari semper gere funda ».

    — ‹Panegyricus de tertio consulatu Honorii›.

    suit immédiatement le texte précédent.

    inc. col. 2 : « Ardua priuatos nescit Fortuna penates... » (13).

    expl. col. 2 : «... Dona ualent emitur sola uirtute potestas » (188).

    f. 186-186 v° : ‹Panegyricus de quarto consulatu Honorii›.

    suit immédiatement le texte précédent.

    inc. col. 2 : « Hinc secula discant... » (99).

    expl. col. 2 : «... Profuit hoc mincente rapi » (116).

    suivi f. 186 du titre : « Theodosius ad Honorium ».

    inc. col. 2 : « Virtute decet non sanguine niti... » (220).

    expl. col. 2 : «... Praemissa futuris. Dant exempla fidem » (620-621).

    f. 186 v° : Panegyricus dictus Manlio Theodoro consuli.

    titre courant (rogné) : «... Theodolii ».

    (préf.) col. 2 : « Famam uero altius actam [sic]

    est seruasse labor est minuisse pudor » (3-4).

    (texte) inc. col. 2 : « ‹V›ite pars nula perit quodcumque recedit...» (64).

    expl. col. 2 : «... Quem ratio non ira regit » (228).

    suit immédiatement le texte précédent.

    inc. col. 2 : « At sibi cuncta petens ni collatura libido... ».

    expl. col. 2 : «... Exoritur ceteraque redit pollentius Ydra » (non identifié).

    f. 186 v°-187 v° : De consulatu Stilichonis.

    titre : « De laudibus Stelliconis ».

    inc. col. 2 : « Partitum si gua quemque... » (I, 30).

    expl. col. 1 : «... Argenti potuere lacus et flumina fundi... » (III, 236).

    f. 187 v° : ‹Panegyricus de sexto consulatu Honorii Augusti›.

    suit immédiatement le texte précédent.

    inc. col. 1 : « Venator defessa thoro dum membra reponit... » (Préf., 3).

    expl. col. 1 : «... Mars grauior sub pace latet » (307).

    suit immédiatement le texte précédent.

    (texte) col. 1 : « Fucati sermonis opem mens conscientia laudis

    Abnuit ignoscere pulcrum

    et misero peneque genus uidisse praecantem » (non identifié).

    — ‹ De bello Gothico ›.

    suit immédiatement le texte précédent.

    inc. col. 1 : « Gaudia praemissi cumulant inopina dolores... » (208).

    expl. col. 1 : «... Turbate lamenta rati » (272).

    — ‹ Carmina minora ›.

    suit immédiatement le texte précédent.

    inc. col. 1 : « Pro telo geritur quicquid suggesserit ira » (II (LXXVIII), 4).

    expl. col. 2 : «... Has peius nati dextra refundit opes » (XLIII (LXXV), 10).

    — De raptu Proserpinae.

    inc. col. 2 : « ‹P›Aulatim preceps audatia creuit... » (I, préf., 9).

    expl. col. 2 : «... Ferrea lasciuis mollescunt corda sagittis » (I, 228).

    — ‹TIBVLLVS, Elegiae› (extraits).

    inc. col. 2 : « ‹L›vdit et interdum proelia miscet Amor... » (I, 3, 64).

    expl. col. 2 : «... Vincuntur molli pectora dura prece » (III, 4, 76).

    f. 188 : Carmina de mensibus I-II.

    1) titre (add. post.) : « Carmen de mensibus », en marge (de la main du copiste) : « Opinio ».

    inc. col. 1 : « Hora prior ianum dat sextaque fine prophanum... » (cf. H. Walther, Initia carminum, n° 8413 d’après ce manuscrit).

    expl. col. 1 : «... Prima decembris habet decimam cumqua nece tabet » (14 v.).

    2) titre (en marge) : « Item ».

    inc. col. 1 : « Ne minitas horis uetitis has permeta noris... ».

    expl. col. 1 : «... Prima decembris habet sextam pede qui nece tabet » (13 v.).

    — ‹PHILIPPVS CANCELLARIVS, Disputatio inter cor et oculum›.

    inc. col. 2 : « ‹S›i quis cordis et oculi / non sentit in se iurgia /... ».

    expl. col. 2 : «... Nam cordi causam imputat / Occasionem oculo » (copié sans distinction de vers — éd. Th. Wright, The latin Poems commonly attributed to Walter Mapes, Londres, 1841, p. 93-95 ; B. Hauréau, Notices et extraits de quelques manuscrits latins de la Bibliothèque nationale, 1, Paris, 1890, p. 366 ; G. M. Dreves et C. Blume, Analecta hymnica, 21, 1895, p. 114-115 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 17915).

    f. 188 v° : ‹Carmen›.

    inc. col. 1 : « Nil medico cela. Tu qui medicamina quaeris... ».

    expl. col. 1 : «... Pontificem super hiis semper deuotus adibit » (14 v.).

Former owner

Formerly part of

Origin

  • Origine : 1 — française, vraisemblabement écrit à l’abbaye de Belval (cf. C. Samaran et R. Marichal, op. cit. infra, p. xiv n. 5), petites écritures de plusieurs mains.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XLI)

Provenance

Data Source: Persée - DER-IRHT, XLI

  • Possesseur : 1-2 — abbaye de Belval-Bois-des-dames d’après l’ex-libris au f. 1, marge inf. : « Canonicorum s. Augustini Bellaeualensium » (XVIIe s.) et les différentes mentions des catalogues du XVIIIe s. : « 57 — Alii sermones pro toto anno, anonymi » (liste établie par le père Hugo en 1734) ; « 49 — Sermones pro toto anno un. vol. » (Catal. de 1741) ; « Sub Jacobo secundo cognomento de Bellomonte... 77. 328 sermones incerti autoris uolum. 1 in 12 an. 1349 » (table chronologique de Dom Delahaut, 1765) ; « 328 sermones incerti autoris 1 v. 12 » (table méthodique de Dom Delahaut) ; « 63-534. Sermones 328 autoris incerti emptum an. 1349, 1, 8° » (Catalogue révolutionnaire du 4 septembre 1791 ; éd. des catalogues cités, S. Collin, op. cit. infra, p. 432, 435, 441, 443, 452) ; au f. I courte notice de la main de Dom Delahaut. Le manuscrit a été acheté en 1349 aux environs de Brandovillers (dép. Marne, arr. Vitry-le-François) par le frère Evrard, vraisemblablement moine de Belval, d’après ses deux mentions aux f. 328 v° : « Hunc librum emi frater Evrardus XII s‹olidos› anno domino 1349 circa Brandones » et f. 329 « Anno XLIX ‹e›mi hunc librum ego frater Evrardus apostolus paruus (?) XII sol‹idos› Pa‹risi›i »; cote ancienne de l’abbaye au f. I « Belleual n° 471 » (XVIIIe s.?).

Notes

Data Source: Biblissima

Bibliography

    • Cat. gén., in-4°, 5, Paris, 1879, p. 558
    • C. Samaran et R. Marichal, Catalogue, 5, Paris, 1965, p. 642
    • S. Collin, Une importante bibliothèque de Prémontrés : les manuscrits de Belval à la Bibliothèque de Charleville-Mézières (Actes du 95e congrès national des Sociétés savantes, Reims, 1970), 1, Paris, 1975, p. 425, 432, 435, 441, 443, 452
    • J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen sermones des Mittelalters, 6, Münster, 1975-1976, p. 355, 361-401 nos 1-481 ; 7, 1976, p. 530.

Life cycle of this book

Data source