Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 3627

  • Attested titles :
    • Albertus Trottus de Ferrariis, etc.
    • Hugo de Sancto Caro.
    • S. Ambrosius Autpertus.
    • Speculum aureum animae peccatricis.
  • Other Form of the Shelfmark :
    • Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 3627
    • Paris. BnF, Latin 3627
  • Held at : Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits
  • Languages : Latin
  • Author : Ambroise Autpert (730?-784) | Augustin (saint, 0354-0430) | Bonaventure (saint, 1221?-1274) | Hugues de Saint-Cher (1190?-1263) | Jacobus de Gruytrode (14..-1472) | Jacob de Jüterbogk (1385?-1465) | Jacques de Milan
  • Date of Origin :
  • Support Material : Papier ; filigranes : tête de boeuf aux cahiers 1 à 4 et 7-8 ; cf. Briquet, Les Filigranes, n° 14237 ; lettre P gothique à fleuron à quatre feuilles aux cahiers 5-6 ; cf. ibid., n° 8593 ; lettre G, aux cahiers 9-10 ; cf. ibid., n° 8213.
  • Composition :
    • 124 ff., précédés et suivis de 2 ff. de garde papier moderne.
  • Format :
    • 205 × 140 mm. (justification 150 × 95 mm.).
  • Codicological details :
    • De la main de Pierre Segain ; cf. f. 32v, et Ch. Samaran et R. Marichal, Catal. des mss. en écriture latine, II, 485. — Initiales rubriquées. Titres soulignés de rouge. Pieds-de-mouche rubriqués. Incipit en grosses lettres. Capitales rehaussées de rouge. — 10 cahiers de 12 ff., sauf le 6e de 13 ff. (61-73), le 8e de 11 ff. (86-96), les 9e et 10e de 14 ff. (97-124). Un f. arraché sans lacune de texte entre les ff. 94 et 95. Les ff. 33-33v, 47v-48v, 73v, 95-96v, 124-124v sont blancs. — Au f. 32v, note du XVIIe s. de la main de J.J. Mentel, concernant le texte précédent : « Hic est liber qui per J. Chabanel translatus in gallicum sermonem paucis sane immutatis sub hoc nomine (Speculum humanae vitae) prodiit in lucem. Fidem faciet hujus cum illo collatio et accurata inspectio. Hujus authorem faciunt Ludovicum Granatensem sed jure ne an injuria non definis. Potuit tamen ille e latino in hispanum convertere, et J. Chabanel Tholosanus ex hispano nobis gallicum facere et praestare ». 124 ff., précédés et suivis de 2 ff. de garde papier moderne. 205 × 140 mm. (justification 150 × 95 mm.).
  • Binding :
    • Demi-reliure maroquin rouge au chiffre de Napoléon III, signée : « J. WEBER, 1853 ». Titre doré au dos : « SPECULUM AUREUM ANIMAE PECCATRICIS ».

Contents

Data Source: BnF Archives et manuscrits

  • F. 1-32v Speculum aureum animae peccatricis. « Opusculum quod Speculum aureum anime peccatricis inscribitur incipit feliciter. Vanitas vanitatum... (Eccl. I, 2). Quoniam ut ait egregius doctor s. Gregorius... — ... inferni » (1-1v) ; — « Capitulum primum de vilitate et miseria hominis. Verba Jheremie prophete : Quare de vulva matris egressus sum... (Jer. XX, 18)... — ... quod a nobis avertat Jhesus Christus... Amen. Speculum aureum anime peccatricis a quodam cartusiense editum finit feliciter. Scriptumque per me Petrum Segain, canonicum ecclesie Sancti Quintini [Saint-Quentin, Aisne] » (1v-32v) (éd. Hain, nos 14899-14910 ; sous la vedette Dionysius de Leeuwis Carthusianus : Pellechet, nos 4307-4325). Ce traité semble devoir être attribué à JACOBUS JUNTERBURGIUS, O. Cart. (dit aussi : Jacobus de Clusa, Jacobus de Paradiso, etc.) ; cf. Dillingen, Bibl. roy., ms. XV, 29, f. 351v-368v ; Munich, clm. 18378, f. 3-24 ; L. Meier, Die Werke des Erfurter Kartäusers Jakob von Jüterbog, Münster, 1955, 65-66. Il a été attribué également à JACOBUS DE GRUYTROEDE, O. Cart. ; cf. Gesamtkatalog der Wiegendrucke, VII, 450 ; M.W. Bloomfield, dans Traditio, XI (1955), 376-377, nos 1070 et 1079.

    F. 34-47 [S. AMBROSIUS AUTPERTUS,] De Conflictu viciorum et virtutum. « Incipit liber b. Augustini de Conflictu viciorum et machina virtutum » (34) ; au f. 47, explicit : « ... desideria conculcemus. Amen. Explicit liber De Conflictu viciorum et machina virtutum b. Augustini » (P.L., XL, 1091-1103, avec var.) ; cf. J. Winandy, dans Rev. bénéd., LX (1950), 98-100 ; M.W. Bloomfield, art. cit., 271 n° 73.

    F. 49-73 [PSEUDO-HUGO DE SANCTO CARO,] Tractatus de sacramento altaris et valore missarum. « Libellus de venerabili sacramento et valore missarum. Devotus quidam presbiter conquestus michi fuit quod circa venerabile sacramentum eukaristie... — ... et dat vitam mundo qui cum Patre... Amen. Et hic est finis hujus opusculi » ; au f. 49, d'une autre main : « Domini Hugonis primi cardinalis Ordinis Praedicatorum » ; cf. Glorieux, Maîtres en théol., I, 50 bd.

    F. 74-88 HUGO DE SANCTO CARO, Speculum Ecclesiae. « Domini Hugonis primi cardinalis Ordinis Predicatorum tractatus amantissimus qui Speculum Ecclesie nuncupatur incipit feliciter. De numero, ordine... Dicit Apostolus ad Eph. VI : Induite vos armatura Dei... (Eph. VI, 11). Hec armatura est vestis sacerdotalis... — ... hominem in bonis operibus. Explicit... » (plusieurs éd. incunables, parmi lesquelles Lyon, M. Huss, 1499, f. a2-b6v) ; cf. Glorieux, op. cit., I, 48 aw.

    F. 88-89v « Incipit Speculum sacerdotum volentium celebrare missam. Et primo ante missam tria sunt habenda... — ... a creatura recepto » (88-89) ; — « O sacerdos, corpus tuum cotidie efficitur sepulchrum Christi... — ... plenus Deo » (89) ; — 2 vers : « Cum Domino psalles psallendo tu tria serves||... — ... sensum » (Walther, Proverbia, n° 4128) ; cf. Id., Initia carminum, n° 3596 (89-89v) ; — 2 vers : « Constat in altari carnem de pane creari||... — ... reus est » (Walther, Proverbia, n° 3219) ; cf. Id., Initia carminum, n° 3214 (89v) ; — 2 vers : « Tam sanctum pignus nemo sumat nisi dignus||... — ... igne » (Walther, Proverbia, n° 31023) (89v) ; — 3 vers : « Articulis [sic] fidei sunt incarnatio Christi||... — ... Palma resurgentis ascentio judiciumque » ; cf. Walther, Initia carminum, n° 1546 (89v) ; — 6 vers : « Domini Petri Helenencis episcopi breve sed jocundissimum in Ecclesie speculum epigramma. Quisquis ad altaris pergis solemnia sacra||... — ... Istic comperies hoc igitur repetas » ; cf. ibid., n° 16134 (89v). Ces textes ont souvent été édités à la suite du Speculum Ecclesiae de Hugues de Saint-Cher, sous le titre de Speculum sacerdotum (éd. cit., f. b6v-b7v) ; cf. Glorieux, op. cit., I, 50 be.

    F. 90-92 Fragments, vers et citations concernant le sacerdoce. « Sacerdos antequam celebret et altare accedat... — ... Corporis Christi divinam suavitatem » (90) ; — « Nota dictum Ambrosii. Si justi fuerimus... — ... bellum » (90v) ; — 2 vers : « Flecte genu, tunde pectus, nuda caput, orans||... — ... loquatur » (Hauréau, Notices, I, 374) (90v) ; — « Augustinus de dignitate sacerdotum. O veneranda sacerdotum dignitas... — ... sanguine peccati » ; cf. Walther, op. cit., n° 13034 (90v-91) ; — 2 vers : « Sit tibi potus aqua, cibus aridus, aspera vestis||... — ... cubile » (Walther, Proverbia, n° 29869) ; cf. Walther, Initia carminum, n° 18341 (91) ; — extraits attribués à s. Bernard, s. Augustin, s. Grégoire (91v) ; — 2 vers : « Presbiter in mensa Christi quid agas bene pensa||... — ... paratur » (Walther, Proverbia, n° 22340) ; cf. Walther, Initia carminum, n° 14527 (92) ; — 2 vers : « Tangere qui gaudes meretricem, qualiter audes||... — ... salutis » (Walther, Proverbia, n° 31040) ; cf. Walther, Initia carminum, n° 19013 (92) ; — « Aliud de sacerdotibus. Sacerdotes dilectissimi, considerate inenarrabilem excellentiam... — ... Deo dante. Amen » (92).

    F. 92v-94v De instructione sacerdotis ad se praeparandum ad celebrandam missam. « Dicta fratris Boneventure, generalis ministri Ordinis Minorum, de preparatione ad missam. Ad missam celebrandam sex conditiones sunt... — ... sic opere compleat » (éd. à tort parmi les oeuvres de s. Bonaventure, éd. vaticane, Rome, VII, 1596, 75-76) ; peut-être de Jacques de Milan, cf. Glorieux, op. cit., II, 48 cw ; S. Bonaventurae... Opera, Quaracchi, VIII, 1898, CXII.

    F. 97-123v ALBERTUS TROTTUS DE FERRARIIS, Tractatus de horis canonicis. « ... Incipit tabula composita a domino Alberto de Ferrariis juris utriusque doctore de Placencia super infrascripto opusculo de horis canonicis... » (97-100v) ; — « Incipit prohemium. Materiam horarum quas canonicas appellamus, sub brevi stilo... tractandam assumpsi ego Albertus de Ferrariis de Placentia... — ... patebit » (101) ; — « Et primo dum congregato concilio in civitate Agathensi... — ... ad quod quidem gaudium ille nos perducat... Amen » (101-123v) (Tract. univ. juris, XV, 2e partie, f. 559v-564v) ; autres éd. cf. Hain nos 591-602 ; Pellechet nos 399-409.

    F. 74-88. Cf. add. du ms. Latin 2915, f. 1-13.

    F. 92v-94v. Cf. B. Distelbrink, Bonaventurae scripta, Roma, 1975, 146-147, n° 146.

Participants

Provenance

Data Source: BnF Archives et manuscrits

  • Provient de la bibliothèque de Jacques Mentel dont on voit l'ex-libris au f. 1 : « Ex mss. bibliothecae Jo. Jacobi Mentelii » ; cf. Omont, Anciens inventaires, IV, 362.

Subjects and themes

Data Source: BnF Archives et manuscrits

  • Ad missam celebrandam sex conditiones sunt utiles...

    f. 92v

    Apostolica vox clamat per orbem atque in procinctu fidei...

    f. 34

    Articuli fidei sunt incarnatio Christi//...

    f. 89v

    Constat in altari carnem de pane creari // Iste cibus Deus est, qui negat...

    f. 89v

    Cum Domino psalles psallendo tu tria serves //...

    f. 89

    Devotus quidam presbyter conquestus mihi fuit quod circa venerabile sacramentum...

    f. 49

    Incipit du lemme biblique

    Dicit Apostolus ad Ephes. VI (11) : Induite vos armatura Dei...

    Incipit

    Haec armatura est vestis sacerdotalis...

    f. 56v

    Et primo ante missam tria sunt habenda scilicet intentionis discussio...

    f. 88

    Et primo dum congregato concilio in civitate Agathensi quaesitum fuisset ab illis patribus...

    f. 101

    Finita missa dicendum est de horis...

    f. 87v

    Flecte genu, tunde pectus, nuda caput, orans //...

    f. 90v

    [...] Haec armatura est vestis sacerdotalis...

    f. 56v

    Materiam horarum quas canonicas appellamus, sub brevi stilo...

    f. 101

    O sacerdos, corpus tuum quotidie efficitur sepulcrum Christi...

    f. 89

    O veneranda sacerdotum dignitas, in quorum manibus Dei Filius...

    f. 80

    Presbyter in mensa Christi quid agas bene pensa //...

    f. 92

    Quisquis ad altaris pergis sollemnia sacra //...

    f. 89v

    [...] Quoniam, ut ait egregius doctor sanctus Gregorius, non est Deo acceptabilius...

    f. 1

    Sacerdos antequam celebret et altare accedat...

    f. 90

    Sacerdotes dilectissimi, considerate inenarrabilem excellentiam vestrae dignitati qua Deus...

    f. 92

    Si justi fuerimus, debemus Deo honorem, sanctis imitationem...

    f. 90v

    Sit tibi potus aqua, cibus aridus, aspera vestis //...

    f. 221

    Tam sacrum pignus nullus sumat nisi dignus //...

    f. 89v

    Tangere qui gaudes meretricem qualiter audes //...

    f. 171v

    Incipit du lemme biblique

    Vanitas vanitatum et omnia vanitas... (Eccl. I, 2).

    Incipit

    Quoniam ut ait egregius doctor s. Gregorius...

    f. 1

    Verba Jeremiae prophetae (XX, 18) : Quare de vulva matris egressus sum... Si talia loquitur de se ipso...

    f. 1v

    ALBERTUS TROTTUS DE FERRARIIS -- Tractatus de horis canonicis
    AMBROSIUS AUTPERTUS (s.) -- De Conflictu vitiorum et virtutum
    AMBROSIUS MEDIOLANENSIS ep. (s.) -- Extraits à lui attribués par les mss. :
    AUGUSTINUS HIPPONENSIS ep. (s.) -- De Conflictu vitiorum atque virtutum
    AUGUSTINUS HIPPONENSIS ep. (s.) -- De Dignitate sacerdotum (versus)
    BONAVENTURA (s.), card. O.F.M. -- De Instructione sacerdotis ad se praeparandum ad celebrandam missam
    DÉCORATION -- Initiales de couleur (XVe s.)
    DE DIGNITATE SACERDOTUM -- Versus Pseudo-Augustini
    Eucharistie -- De Sacramento altaris et valore missarum
    Eucharistie -- Vers
    FILIGRANES -- Lettres G
    FILIGRANES -- Lettres P gothique à fleuron à quatre feuilles
    FILIGRANES -- Tête de bœuf surmontée d'une croix
    Foi -- Vers
    HUGO DE SANCTO CARO, card., O.P. -- Speculum Ecclesiae
    HUGO DE SANCTO CARO, card., O.P. -- De Sacramento altaris et valore missarum
    DE INSTRUCTIONE SACERDOTIS AD SE PRAEPARANDUM AD CELEBRANDAM MISSAM
    JACOBUS DE GRUYTROEDE, O. Cart. -- Speculum aureum animae peccatricis
    JACOBUS JUNTERBURGIUS, O. Cart. -- Speculum aureum animae peccatricis
    JACOBUS MEDIOLANENSIS, O.F.M. -- De Instructione sacerdotis ad se praeparandum ad celebrandam missam
    MENTEL (Jacques) -- Note autographe
    MENTEL (Jacques) -- Possesseur
    Messe -- De Instructione sacerdotis ad se praeparandum ad celebrandam missam
    Messe -- Speculum sacerdotum volentium celebrare missam (prose et vers)
    PETRUS ELNENSIS ep. -- Versus
    PETRUS SEGAIN, canonicus ecclesiae Sancti Quintini -- Copiste (XVe s.)
    Prêtres -- De Dignitate sacerdotum versus Pseudo-Augustini
    Prêtres -- De Instructione sacerdotis ad se praeparandum ad celebrandam missam
    Prêtres -- Speculum sacerdotum volentium celebrare missam (prose et vers)
    Prêtres -- Textes concernant les prêtres
    RELIURE -- Reliures au chiffre de Napoléon III
    DE SACRAMENTO ALTARIS ET VALORE MISSARUM
    Sentences bibliques, patristiques ou théologiques
    SPECULUM AUREUM ANIMAE PECCATRICIS
    SPECULUM SACERDOTUM volentium celebrare missam (prose et vers)
    Vers anonymes latins -- Recueils
    WEBER (J.) -- Reliures signées (XIXe s.)

Data source