Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Vat.lat.5394

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q99755

Manifeste IIIF

Aspects codicologiques

  • Papier, XVIe s., III + 54 ff. + 2 ff. (pas de f. 48 par erreur; f. III-IIIv°, 20v°-21v° et 45-48v° blancs), 330 x 230 mm.

    Recueil de trois parties: 1) f. III-12 ; 2) f. 13-30 (foliotation ancienne de 3 à 22); 3) f. 31-54: (filigranes f. 31-54, var. Briquet 13884: Rome 1501-1502 ou 13888: Pistoie 1523, sauf f. 52 et 55, plus petits, fleur de lys, manque dans Briquet), ancienne foliotation 1-17 aux f. 31-47, le f. 47v° est numéroté 48. Quelques figures géométriques esquissées aux f. 32, 32v, 33 et 36v°, espace laissé en blanc pour les autres surtout f. 37-44. Manchettes et gloses marginales rubriquées contemporaines, pour la plus grande part de la main d’A. Colocci, surtout aux f. 31-52.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Présentation du contenu

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • f. 2: //pecta ut populum

    f. 32 (olim 2): //sunt et misti

    3 - f. 31-44: Agrimensores (extraits).

    même ordre et mêmes extraits dans les mss Vatican, Barb. lat. 164 (IX. 33), f. 9-32; Vat. lat. 3893, f. 62-76; Vat. lat. 3894, f. 4v°-12v; Vat. lat. 3895, f. 7-21.

    f. 31-36: Liber coloniarum I (extraits)

    titre: «INCIPIVNT LIBRI AGRI MENSVRAE ».

    inc.: «AVEIVS CIVITAS Priusquam oppugnaretur... » (éd. K. Lachmann, Gromatici ueteres, dans F. Blume, K. Lachmann et A. Rudorff, Die Schriften des römischen Feldmesser, 1, Berlin, 1848, p. 220, l. 8).

    suivi d'extraits sans ordre conformes à ceux du ms. Firenze, Bibl. Med. Laur., plut. 29, 32.

    expl.: «... et monumenta uel in alia testimonia » (ed. cit., p. 240, l. 6).

    f. 36v°: Frontinvs agrimensor, De agrorum qualitate (extrait)

    titre: «Incipit mensura Rationabilium Agrorum »

    inc.: «Ager est arcifinius qui nulla mensura... ».

    expl.: «... in his agris Nullum subsiciuorum interuenit (7 lignes, éd. Lachmann, p. 5, l. 6-6 l. 4; éd. C. Thulin, Corpus agrimensorum Romanorum, I, 1, Leipzig, Teubner, 1913, p. 2, l. 8-15).

    f. 36v°-38: Frontinvs agrimensor, De controuersiis (extrait)

    pas de titre.

    inc.: «De subsiciuis controuersia est quotiens... ».

    expl. l. 6: «... Similiter locorum Religiorum [sic] Quibus secundum cautionem modus est restituendus » (éd. Lachmann, p. 20, l. 3-23, l. 4; Thulin, p. 8, l. 7-9, l. 18).

    f. 38-39: Ivnivs Nipsvs, Limitis repositio (extraits).

    suit sans séparation le texte précédent.

    1) inc.: «Quattuor Signa ea que posuisti... ».

    f. 38v, l. 12: «... p. XVII Sic faciemus semper diui» (éd. Lachmann, p. 288, l. 4-289, l. 10).

    2) (sans séparation): «peruenire ad Centuriam in qua... ».

    expl. f. 39 avant dern. ligne: «... lapidis cadat Con pre [sic]» (ed. cit., p. 286, l. 15-288, l. 4).

    f. 39-40v°: Frontinvs agrimensor, De limitibus (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent

    inc.: «Numerum occupat Quam nisi... ».

    expl. f. 40v), l. 3: «... antiquo uerbo quod dicunt poete» (éd. Lachmann, p. 27, l. 8-29, l. 14; Thulin, p. 19 l. 4-8: fin du De arte mensoria, et p. 10, l. 20-13, l. 4: début du De limitibus).

    f. 40v°-42: Ivnivs Nipsvs, Limitis repositio (extraits).

    suit sans séparation le texte précédent.

    1) inc.: «Actus tamen in base sunt... ».

    f. 41, l. 16: «... et in citrato esse » (éd. Lachmann, p. 290, l. 6-291, l. 15).

    2) inc.: «edimus semper partem solidam... ».

    expl. f. 42, l. 2-3: «... et nomen scriptum est » (ed. cit. p. 289, l. 10-290, l. 6).

    f. 42: Frontinvs agrimensor, De limitibus et De arte mensoria (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent

    inc.: «Rectorum angulorum ratione constringi... ».

    expl.: «... Quatenus res exigerit perducere debemus. Iulii Frontini Siculi explicit liber primus» (éd. Lachmann, p. 32 l. 13-34 l. 13; Thulin, p. 16, l. 12-18, l. 11: De arte mensoria).

    f. 42-43: Ivnivs Nipsvs, Fluminis uaratio.

    titre, f. 42: «Incipit M. Iunii Nypsi liber Secundus feliciter»; f. 42v°: «De Fluminis uaratione Liber secundus ».

    inc.: «Si in agri Quadatura [sic] Tibi dictandi occurrerit flumen... ».

    expl.: «... quod superfuerit latitudo fluminis » (éd. Lachmann, p. 285-286).

    f. 43: Ivnivs Nipsvs, Limitis repositio

    titre: «Limitis Repositionem »

    inc.: «Cum in agro assignato ueneris... ».

    expl. l. 3: «... centuriale unde possis » (début du texte - ed. cit., p. 286, l. 12-15).

    f. 43-43v°: Frontinvs agrimensor, De controuersiis (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent

    inc.: «dus habeat enim et... ».

    expl.: «... inter ad fines molient disputationem» (fin du texte - ed. cit., p. 23, l. 4-26, l. 2; Thulin, p. 9, l. 18-10, l. 18).

    f. 43v°-44: Frontinvs agrimensor, De limitibus et De arte mensoria (extraits)

    pas de titre.

    inc.: «Svnt et alie limitum conditiones... ».

    f. 44: «... fuerit praefectura appellatur» (5 lignes - De limitibus).

    «Cultellandi Ratio Quae sit... | ... Crescendo adtexit nec maiorem » (4 lignes - De arte mensoria).

    puis sans séparation: «limis oculis Item limum...».

    expl.: «... Alii qui a monte montanos » (6 lignes - De limitibus, éd. Lachmann, p. 26-27, l. 8 et 29, l. 14-30 l. 4; Thulin, p. 14, l. 22-15, l. 4, 18, l. 12-19, l. 4 et 13, l. 4-12).

    f. 44v°: Fabricivs Varanvs Camertinvs, Subscriptionis disticha VI.

    inc. (le v. 1, raturé, est peu lisible): «Fabricius Varanus ego ‹antistesque Camertum› / Transcripsi propria limitis acta manu... ».

    expl.: «... Quam scripsisse magis lector amice. Vale » (12 v.).

    - In laudem Fabricii Varani hendecasyllabi XXII.

    inc.: «Quid lector struis obloqui in Camertis... ».

    expl. col. 2: «... Nil nomen minuit maronis Anser» (22 v. - ces deux poèmes sont édités d’après le ms. Paris, BNF, lat. 3359 par C. Thulin, Humanistische Handschriften..., 1911, p. 439-440).

    ~ f. 49-50v°: «De ui et potestate numerorum ».

    inc. (mutilé, d’après L. Toneatto, op. cit. infra, 1994, p. 751): «NVNC de ui et potestate numerorum. Nam alii apud alios et aliis de causis perfectiores. Plato Numeris omnia tribuit celestia et humana... ».

    expl.: «... ex uno duobus tribus et quattor fit. Si simul colligantur».

    ~ f. 51-52: ‹De magistratibus et ducibus byzantinis et romanis›.

    inc. mutilé: «// apud pontificem. Magnus Drungarius classis eumdem habet locum apud Magnum Ducem quem Magnus Drungarius Bigle... » (fin barrée).

    f. 51v°: titre: «Romani Magistratus ».

    inc.: «De Romanis autem hec comperimus. Primum Dictator... ».

    expl. (mutilé): «...pluribus de causis dicebatur aut rei gerundȩ//... ».

    f. 53-54v°: Agrimensores (extraits).

    mêmes extraits dans les mss Vatican, Barb. lat. 164 (IX V 33), f. 2-4; Vat. lat. 3893, f. 53-55; Vat. lat. 3894, f. 1-1 v; Vat. lat. 3895, f. 1-4.

    f. 53 (au milieu de la page): Balbvs, Expositio et ratio omnium formarum (extrait)

    inc.: «exquirenda sunt | Ideoque monemus ut quisquis suos fines teneat... ».

    expl.: «... ager pedibus mensuratur ut ueritas declaretur. Explicit prefatio » (5 lignes - éd. Lachmann, p. 95 note, add. du ms. Erfurt, Wiss. Bibl. der Stadt, Amplon. 4° 362, cf. supra, Vat. lat. 3893, f. 54).

    f. 53v°: Codex Theodosianus (extrait).

    titre: «Ex corpore Theodosiani libri secundo titulo de finium regundorum »

    inc.: «Imperator Constantinus. A.» (le paragraphe manque; ed. cit., p. 267).

    plus bas: «cons‹ulibus› | Idem A. ad Bassum p. u‹irum› si constiterit eum qui finalem... » (ed. cit., p. 268, l. 4).

    expl. mutilé: «... solenniter de his Iudices recognoscent seu ciuilis seu criminalis actio compe // » (ed. cit. p. 269, l. 20-21).

    f. 54-54v°: Balbvs, Expositio et ratio omnium formarum (extrait).

    titre d’attente en haut: «Incipit M. Iunii Nypsi liber primus de limitibus ».

    inc.: «Notum est omnibus Cȩlse paenes te studiorum nostrorum manere... ».

    expl. f. 54: «... tanta auctoritate studentibus profutura iudica ueritis C. || f. 54v || Ergo nequid nos preterisse uideamur » (début du texte - ed. cit., p. 94-94, l. 3).

    f. 54v°: Sicvlvs Flaccvs, De condicionibus agrorum (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent.

    inc.: «Coloniae omnes maritimae appellantur uel quod mare... ».

    expl. incomplet: «... qui subinde mouebantur praeterea legem tulit nequis » (éd. Lachmann, p. 135, l. 23-136, l. 10; Thulin, p. 99, l. 12-100, l. 3).

    en marge note peu lisible raturée: «In l‹ibr›o epi‹scopi› non est fragmentum quod (?) mihi uidetur esse imperfectus (?)‹...›».

Intervenant

Ancien possesseur

Anciennement dans

Origine

  • Origine: italienne; 3: cinq mains, d’origine italienne, sauf la troisième (f. 37-44) d'origine française, selon L. Toneatto (1994), op. cit. infra, p. 754. Les f. 53-54v° seraient de la main d’Angelo Colocci, qui a par ailleurs intégré un certain nombre d'annotations. Le manuscrit a été en partie (f. 31-44 et 53-54v°) copié sur le ms. Paris, BNF, lat. 3359 (XVe-XVIe s.), f. 115-140, dont il reproduit au f. 44v° les deux pièces en vers copiées aux folios 139-139v°.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Historique de la conservation

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • Possesseurs: Angelo Colocci († 1549).

Notes

Source des données : Biblissima

  • E. Pellegrin, Les manuscrits classiques latins de la Bibliothèque Vaticane. Tome III, 2ème partie. Fonds Vatican latin, 2901-14740, éds A.-V. Gilles-Raynal, F. Dolbeau, J. Fohlen, Y.-F. Riou, J.-Y. Tilliette, avec la coll. de M. Buonocore, P. Scarcia Piacentini et P.-J. Riamond, Paris, 2010, p. 550 (https://www.persee.fr/doc/dirht_0073-8212_2010_cat_21_32)

Bibliographie

    • C. Thulin, Humanistische Handschriften des Corpus agrimensorum Romanorum (Rhein. Mus. 66, N. F., 1911, p. 440-441)
    • S. Lattès, Recherches sur la bibliothèque d’Angelo Colocci (Mél. arch. hist. Éc. fr. Rome, 48, 1931, p. 327 et 344)
    • V. Fanelli, Le lettere di Mons. Angelo Colocci nel museo Britannico di Londra (Rinascimento, 10, 1959, p. 124) réimprimé dans Id., Ricerche su Angelo Colocci e sulla Roma cinquecentesca, Vatican, 1979 (Studi e testi, 283), p. 70, brève mention
    • L. Toneatto, Tradition manuscrite et éditions modernes du «Corpus agrimensorum Romanorum» (Cadastres et espace rural. Approches et réalités antiques..., Paris, 1983, p. 33, n. 42, brève mention)
    • Id., Codices artis mensoriae... 2, Spolète, 1994, p.748-756 (notice très détaillée avec bibliographie) et p. 116, 583, 747, 1196, 1202, 1233, 1235, 1238 et add.
    • Id., Codici latini d’agrimensura perduti o non identificati. Notizie umanistiche e dati filologici (Lingue tecniche del greco e del latino, 2, Bologne, 1997, p. 185-206).

Vie du livre

Source des données