Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Vat.lat.2906

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q97724

Manifeste IIIF

Aspects codicologiques

  • Papier, XVe s. (2ème moitié), I + 103 ff. + 1 f. blanc (f. 74-74v°, 85v°, 89v°, 94-96v° et 97v° blancs). 220 x 152 mm. Gloses marginales et interlinéaires éparses. Aux f. I-Iv° quelques essais de plume, dont le nom: «Esculapius » suivi de quelques mots en hébreu qui signifient «Regole per fare » (puis un trou) et table partielle du contenu de la main d’ Angelo Colocci (XVIe s.); aux f. 84v°-85, notes de comptes en italien (XVe-XVIe s).

    Recueil de trois parties: 1) f. I et 1-85 (filigrane var. Briquet 3754: Palerme-Catane, 1456-1459), au f. 1 initiale bleue à rinceaux et feuillages d’or à l’intérieur, richement encadrée de filigranes rouges; titre en or encadrant le texte sur les 4 côtés de la page; 2) f. 86-97 (filigrane var. Briquet 6170: Italie, vers 1460); 3) f. 98-103 (filigrane: Briquet 8936, Venise-Fabriano, 1443-1449).

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Présentation du contenu

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • f. 2: //conscientia probat

    1 - f. I (add.): Ovidivs, Remedia amoris (extrait)

    titre: «Ouidius ».

    texte: «Qui non est hodie cras minus aptus erit » (v. 94).

    f. 1-2: Ps. Cicero. Oratio V in L. Catilinam.

    titre: «INCIPITVR [sic] INVECTIVA MARCI TVLLII CICERONIS CONTRA CATELLINAM [sic] »

    inc.: «Non est amplius tempus ocii... ».

    expl.: «... immo uero terrorem omnium expuleritis » (éd. M. Esposito, Textes et études de la littérature ancienne et médiévale, 1, Florence, 1921, p. 4-6 et M. Okál, La quinta Catilinaria et la Responsio Catalinae dans le manuscrit de Bratislava, dans Classica atque medievalia Jaroslao Ludvikovskỳ octogenario oblata, Brno, 1975, p. 166-167).

    f. 2-3: Ps. Catilina, Responsio seu Inuectiua in Ciceronem.

    titre (effacé au début): «‹INCIPITVR (?) IN›VECTIVA RESPONSALIS CATILINE CONTRA M. T. CICERONEM IN SENATV ».

    inc.: «SI subtiliter a circumstantibus... ».

    expl.: «... tuturem [sic] audiat confiteri» (éd. cf. M. Esposito, p. 6-7 et M. Okál, p. 167-168).

    f. 3-4: Ps. Sallvstivs, Inuectiua in Ciceronem.

    titre: «Oracio Inuectiua C. Salustii contre M. T. C. ».

    f. 4-6v°: Ps. Cicero, Inuectiua in Sallustium.

    titre: «Inuectiua responsalis M. T. C. contra C. Salustium».

    ~ f. 6v°-7: Ps. Demosthenes (Petrvs Marcellvs?), Oratio ad Alexandrum.

    titre: «Incipitur [sic] oratio Demostenis ad Alesandrum [sic] de grecho eloquio translata per M. T. C. [sic] »

    inc.: «Nichil habet... ».

    ~ f. 7v°: Ps. Aeschines (Petrvs Marcellvs?), Oratio ad Senatum.

    ~ - Ps. Demas (Petrvs Marcellvs?), Oratio ad Athenienses.

    ~ f. 7v°-8: Ps. Demosthenes, Oratio ad Senatum

    inc.: «Apud uos... ».

    f. 8-11v°: Livvs, Ab Vrbe condita (Decas IV - extraits).

    1) titre: «Oratio Marci Porcii Catonis ne lex Oppia abrogaretur que tempore boelli [sic] punici lata fuit contra ornatum mulieris ».

    inc.: «Si in sua quisque nostrum matre familias... ».

    expl.: «... deo omne fortunare uelim. Tribuni plebis qui se intercessores profexi [sic] erant in Catonis sentenciam consenserunt » (XXXIV, 2-4 et 5 début avec var.).

    2) inc.: «Lucius Valerius ita disseruit. Si priuati tantummodo suadendum dissuadendumque... ».

    expl.: «... et moderacius in periculo [sic] uti debetis » (XXXIV, 5-7 fin).

    ~ f. 11v°-12: Lansilavs (Lanzalavs de Pisinis?), Oratio ad papam.

    ~ f. 12-12v°: Antonivs Beccadellvs Panormita, Oratio ad dominum Cardinalem Sancti Pauli (Naples, 28 déc. 1448).

    f. 13-21: Leonardvs Brvnvs Aretinvs, Vita Ciceronis seu Cicero nouus

    expl. incomplet?: «... uerba eius epistula infra posuit».

    ~ f. 21-23v°: Nicolavs Marinvs Mariconda Neapolitanus, Oratio ad Alphonsum Aragonum regem.

    ~ f. 23v°-25: Lvcianvs, De praestantia ducum seu Scipio (transl. lat. Iohannis Aurispae).

    ~ f. 25v°: Poggivs Bracciolinvs, Oratio in funere Cardinalis Francisci Zabarellae (extrait de 12 lignes).

    ~ - Porcellivs, Epistula ad Raymundum de Vrsino principem Salernitanum (vers 1452).

    inc.: «Quintus et decimus dies hic... » (cf. L. Bertalot, Initia humanistica ..., II, 2, n° 18532, qui cite le ms.).

    un cahier (quinion ou sénion) manque?

    ~ f. 26-32: Bartholomaevs Facivs, Differentiae seu De differentiis uerborum (ad Iohannem Iacobum Spinulam).

    f. 32-32v°: Ps. Isidorvs Hispalensis, De proprietate sermonum uel rerum

    pas de titre.

    inc.: «Inter polliceri et promittere hoc interest quod promittimus rogati pollicemur ultro... » (éd. H. Hagen, Anecdota Helvetica, Leipzig, 1870, p. 276; éd. M. L. Uhlfelder, De proprietate sermonum uel rerum, Rome, 1954 (Papers and monographs of the American Academy in Rome, 15), p. 47 n° 1).

    suivent plusieurs sentences de l'éd. Uhlfelder avec var.: n° 2-3, 5-8, 10-15, 18, 20, 55-58, 60, 22, 24, 25, 27, 30, 32-34 et 156).

    expl.: «... Inter nossam et nossiam hoc interest nossiam culpam nossam uero penam dicimus » (éd. M. L. Uhlfelder, p. 68 n° 156 var.).

    ~ f. 33-37: Bartholomaevs Facivs, Synonyma (ad Iohannem Iacobum Spinulam)

    inc.: «Abesse distare remotum esse. Audire accipere... ».

    ~ f. 38-47: Epistulae uariae Antonii Beccadelli Panormitae, Antonii Cremonensis, Iacobi Becheti Modoetiensis, etc. (cf. P. Scarcia Piacentini, op. cit. infra, p. 152-154).

    f. 47: Historia Augusta (extrait).

    titre: «Epistula diui Aureliani Imperatoris de rei militaris disciplina ad uicarium suum »

    inc.: «Si uis tribunus esse... ».

    expl.: «... qui litem fecerit uapulet» (XXVI, 7, 5-8; éd. E. Hohl, Scriptores Historiae Augustae, 2, Leipzig, Teubner, p. 154).

    f. 47-47v°: Dares Phrygivs, Historia de excidio Troiae (extrait: praef)

    titre: «Cornelius ad Crisippum ».

    (praef.) inc.: «Cornelius Nepos Salusti [sic] Crisippo [sic] suo salutem. Cum multa ago Athenis curiose... » .

    expl.: «... Athenus [sic] nunc pollicitum reuertamur. Vale» (éd. F. Meister, Teubner, 1873, p. 1).

    ~ f. 47v°-49v°: Epistulae uariae (cf. P. Scarcia Piacentini, op. cit. infra, p. 154-155).

    f. 49v°: Cicero, Epistulae ad familiares (extrait).

    inc.: «Marcus Tulius Cicero Salutem d. Lentulo Valerio consulto [sic]. Cur tibi non gratificer... ».

    expl.: «... cognosces tuorum neminem. Vale» (I, 10).

    ~ f. 50-56v°: Epistulae uariae Gasparini Barzizii, Leonardi Bruni Aretini, Bartholomaei Facii, Laurentii Vallae, etc. (cf. P. Scarcia Piacentini, op. cit. infra, p. 155-157).

    f. 56v°-57v°: Cicero, Epistulae ad familiares (extrait).

    inc.: «Marcus C. s. dic. Quinto Antario [sic]. Lucium et Gaium Aurelios quibus et ipsis... » (XIII, 40, suivi des ep. XIV, 8, 12, 21, 23 et 24; VI, 15; XVI, 13, 5 (en partie), 25 et 8).

    expl.: «... quam primum uenias ama nos et Vale » (XVI, 8).

    ~ f. 57v°-64: Epistulae uariae Iohannis Aurispae, Benedicti de Anania, Prosperi Schiaffini Camuliensis, etc. (cf. P. Scarcia Piacentini, op. cit. infra, p. 157-158).

    ~ f. 64-65: ‹Epistula Iannuensium de pugna nauali apud Pontiam (a. 1435)›.

    inc.: «Magnifici uiri solent in magnis rebus... » (même texte dans le ms. Vat. lat. 5994, f. 58-59, cf. infra).

    ~ f. 65v°-73v°: Bonacvrsvs de Montemagno, De nobilitate.

    ~ f. 75-76: Colvccivs Salvtatvs, Declamatio Lucretiae (incomplète).

    inc.: «‹N›oli te afflictare Lucrecia... » (anon. chez L. Bertalot, Initia humanistica..., II, 2, n° 13208).

    ~ f. 76-77: Iohannes Avrispa, Epistula ad Nicolaum de Speciali (a. 1437).

    ~ f. 77v°-78: ‹Oratio ad Alphonsum regem Aragonum de morte Petri fratris (a. 1438)›

    inc.: «Maximo dolore ac merore nos perculsit... ».

    ~ f. 78: Petrvs Pavlvs Vergerivs, ‹De ingenuis moribus› (extrait de 5 lignes).

    ~ f. 78v°-84: ‹Georgivs Trapezvntivs, Epistula seu Oratio ad papam contra Turcos›.

    ~ f. 84v°: A. Angelvs, «Oratio compilata per me A. Angelum ad oratoriae artis laudem ».

    ~ - Oratio (?).

    inc.: «Massimum modum quom uiolatur (?) uertitur... ».

    3 - f. 98-103v°: Cicero, Epistulae ad familiares (extrait: liv. I)

    pas de titre.

    inc.: «Ego omni officio ac pocius pietate... » (I, 1, suivi des ep. 2-8, 9, 1-3 (incomplètes) et 10).

    expl.: «... tanquam ultres [sic] cognosces tuorum neminem » (I, 10, fin).

Intervenant

Anciens possesseurs

Anciennement dans

Origine

  • Origine: italienne, région de Naples (cour d’Alphonse le Magnanime) et de Salerne; plusieurs écritures humanistiques cursives peu soignées: 1) f. 1-84; 2) f. 84v° (2 mains?); 3) f. 84v°-85 (add. XVe-XVIe s.); 4) f. 86-93v°; 5) f. 97 (add. XVe-XVIe s.); 6) f. 98-103v°.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Historique de la conservation

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • Possesseurs: 1 - peut-être Vinciguerra Issapica (ou Sciabica) de Salerne, d’après les initiales (tachées de noir): «U » (= VI) et «S » (ou «B ») encore visibles au bas du f. 1 de chaque côté des armes peintes sans soin et effacées et tachées: on distingue seulement un bandé de 6 pièces et un chef chargé de 3 besants ou tourteaux en fasce; ces armes pourraient appartenir aussi à la famille Borelli, du Piémont? (cf. P. Scarcia Piacentini, op. cit. infra, p. 110 et n. 26, 147 et 148); Angelo Colocci († 1549), év. de Nocera: le volume est décrit dans l'inventaire de sa bibliothèque rédigé en 1558 et portait le n° «23*» dans une liste complémentaire établie par les Ranaldi et aujourd'hui disparue.

Notes

Source des données : Biblissima

  • E. Pellegrin, Les manuscrits classiques latins de la Bibliothèque Vaticane. Tome III, 2ème partie. Fonds Vatican latin, 2901-14740, éds A.-V. Gilles-Raynal, F. Dolbeau, J. Fohlen, Y.-F. Riou, J.-Y. Tilliette, avec la coll. de M. Buonocore, P. Scarcia Piacentini et P.-J. Riamond, Paris, 2010, p. 22 (https://www.persee.fr/doc/dirht_0073-8212_2010_cat_21_32)

Bibliographie

    • S. Lattès, Recherches sur la bibliothèque d’Angelo Colocci (Mél. arch. hist. Éc. fr. Rome, 48, 1931, p. 325, 326, 330, 332 et 342)
    • M. De Marco, La doppia redazione della «Quinta Catilinaria » e della «Responsio Catilinae » (Ciceroniana, 2, 1960, p. 130-131 n. 14, description sommaire du manuscrit)
    • P. O. Kristeller, Iter italicum, 2, Londres-Leyde, 1967, p. 356
    • F. Pontarin et C. Andreucci, La tradizione del Carteggio di Lorenzo Valla (Ital. med. e uman., 15, 1972, p. 175, 178, 192, 196 et 198-199, simples mentions)
    • D. Mazzuconi, Per une sistemazione dell'epistolario di Gasparino Barzizza (Ital. med. e uman., 20, 1977, p. 203 et 228, simples mentions)
    • E. Menesto, La «Declamatio Lucretiae» del Salutati: manoscritti e fonte (Stud. med., 20, 1979, p. 923)
    • P. Scarcia Piacentini, Lettere di un ignoto umanista (Vat. lat. 2906: personaggi e cultura d'area salernitana) (Hum. Lov., 29, 1980, p. 101-160, notamment p. 147-160, description détaillée du contenu)
    • P. O. Kristeller, The Humanist Bartolomeo Facio and his unknown correspondence (Studies in the Renaissance Thought and Letters, Rome, 1985, p. 266, 268, 271 et 279 et p. 507 et 510)
    • J. Hankins, Repertorium Brunianum..., 1, Rome, 1997, p. 201
    • Réf.: BMBV (1986) 22655-22658, (1991) 12133-12136, (1994) 10709-10711, (1998) p. 490 (2).

Vie du livre

Source des données