Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Vat.lat.4498

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q99019

Manifeste IIIF

Aspects codicologiques

  • Parch., XVe s., 2ème moitié, 145 ff. (f. 145v° blanc) + 5 f. blancs, 275 x 190 mm. Lire les f. 1-17 dans l’ordre suivant: 1-4, 15-16, 7-14, 5-6, 17 et les f. 141-145 dans l’ordre suivant: 141, 144, 142, 143, 145. Aux f. 112v°-118v°, gloses et variantes marginales d’une main contemporaine.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Présentation du contenu

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • f. 2: //cipitur Apia

    f. 1-20: Frontinvs, De aquaeductu Vrbis Romae (ms. V des éditeurs)

    pas de titre.

    ~ f. 20v°-28: Ps. Messala Corvinvs, De Augusti Caesaris progenie.

    f. 28-35v°: Festvs, Breuiarium.

    titre (add. de la main d’A. Mai): «Sextus Rufus ».

    f. 36-45: Svetonivs, De grammaticis et de rhetoribus (manuscrit de la classe D des éditeurs)

    titre: «C. Suetonii Tranquilli historici de grammaticis prohemium ».

    texte précédé de la liste des grammairiens cités.

    f. 45v°-63: De uiris illustribus Vrbis Romae (ms. q de la classe D de Pichlmayr).

    titre: «Cai Plinij Secundi oratoris Veronensis liber illustrium Romanorum incipit ».

    f. 61v°, l. 3, le texte passe de «... accusatus cum domum se reciperet immisso intra» (66, 12) à «ait Varius Veronensis Emillium Scaurum ait... » (72, 119 - même omission dans le ms. Vat. lat. 939, f. 116, cf. Manuscrits classiques latins..., III, 1, Paris, 1991, p. 52).

    expl.: «... odoribus cremandum curauit» (77).

    f. 63v°-109: Tacitvs, Opera.

    f. 63v°-77v°: Agricola (ms. b de Lenchantin, B des autres éditeurs).

    titre: «Cai Corneli Taciti de uita et moribus Iulii Agricolȩ prohemium ».

    f. 78-97: Dialogus de oratoribus (ms. d de Lenchantin, D des autres éditeurs)

    titre: «C. Cornelii Taciti dialogus de oratoribus ».

    f. 93v°, l. 12 après les mots «... cum ad ueros indices uentum» (35, 5), mention «hic multum deficit », le bas de la page a été laissé en blanc.

    f. 94: «rem cogitare nihil... » (36, 1).

    f. 97v°-109: Germania (ms. D des éditeurs).

    titre: «C. Cornelii Taciti de origine et situ Germanorum ».

    f. 109v°-110v°: Balbvs, Expositio et ratio omnium formarum

    titre: «M. Iunii Nypsi de Mensuris ».

    inc.: «‹N›otum est omnibus, Celse, penes te studiorum nostrorum... ».

    expl. mutilé: «... Nam ante Iouem limites non pa // » (éd. K. Lachmann, Gromatici veteres, dans F. Blume, K. Lachmann et A. Rudorff, Die Schriften der römischen Feldmesser, 1, Berlin, 1848, p. 91-95, l. 14 de l’apparat critique).

    f. 111-112: Agrimensores : Pauca de mensuris.

    1) titre (add. d’A. Mai): «Isidorus. De ponderibus »

    inc.: «Ponderum pars minima calculus qui constat... ».

    2) ‹De mensuris in liquidis›.

    f. 111v°, inc.: «Mensurarum in liquidis coclear pars minima... ».

    expl.: «... Duo chora culleum quod modia LX» (éd. Lachmann, p. 373-376; F. Hultsch, Metrologicorum scriptorum reliquiae, 2, Leipzig, Teubner, 1866, p. 138-2).

    ~ f. 112: ‹Isidorvs Hispalensis, Etymologiae (extrait: XVI, 27, 1)›.

    f. 112v°-118v°: Seneca, Apocolocyntosis.

    titre (add. XVIe s.): «Seneca ἀποκολοκύντωσις ».

    expl.: «...ut a cognitionibus abesset. Finis ».

    f. 119-139: Censorinvs, De die natali (ms. U de Sallman).

    titre (add. XVIe s.): «Censorinus de die natali ».

    à la fin du chap. 6, f. 122v°, l. 22- f. 125v°, l. 22, transcription des chap. 5, 5 et 14, 7-17, 9 depuis: «De confirmatione autem partus nihilominus in prima ebdomade... » (5, 5 + 14, 7 - éd. N. Sallman, op. cit. infra, 1983, p. 8, l. 13 et p. 27, l. 1) jusqu'à «... grata nocte frequentes » (17, 9 - ed. cit., p. 35, l. 19).

    f. 132v°, l. 15, après «ait enim» (14, 7 - ed. cit., p. 27, l. 1), «temporum veterum si... » (17, 10 - ed. cit., p. 36, l. 1).

    f. 139-145: Ps. Censorinvs, Fragmentum.

    suit sans séparation le texte précédent.

    inc.: «De naturali institutione. Initia rerum eadem elementa et principia dicuntur... » (ed. cit., p. 61-86).

Anciens possesseurs

Anciennement dans

Origine

  • Origine: italienne, écriture humanistique soignée. Le manuscrit serait un descendant du manuscrit de Hersfeld découvert et copié en 1455 par Énoch d’Ascoli (cf. C. W. Mendell, op. cit. infra, 1935).

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Historique de la conservation

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • Possesseurs: selon Grimal, op. cit. infra, 1944, p. XXI, le manuscrit aurait servi de base à l'édition princeps de Frontin, De aquaeductu Vrbis Romae, due à Pomponio Leto et à Sulpicio Verano (Rome, entre 1484 et 1492) ainsi qu'à celle de l'Apocolocyntosis établie à Rome en 1513 par Caius Sylvanus Germanicus (cf. N. W. Bruun, 1988, op. cit. infra); Tommaso Inghirami dit Phedra (1470-1516), élève et successeur de Pomponio Leto, responsable des gloses et variantes marginales des f. 112v°-118v° (cf. C. F. Russo, op. cit. infra, 1955 et N. W. Bruun, 1988, op. cit. infra); Angelo Colocci († 1549), év. de Nocera: le volume est décrit dans l’inventaire de sa bibliothèque établi en 1558, lors de son entrée dans les fonds de la Bibliothèque Vaticane (cf. S. Lattès, op. cit. infra, 1931, p. 317).

Notes

Source des données : Biblissima

  • E. Pellegrin, Les manuscrits classiques latins de la Bibliothèque Vaticane. Tome III, 2ème partie. Fonds Vatican latin, 2901-14740, éds A.-V. Gilles-Raynal, F. Dolbeau, J. Fohlen, Y.-F. Riou, J.-Y. Tilliette, avec la coll. de M. Buonocore, P. Scarcia Piacentini et P.-J. Riamond, Paris, 2010, p. 412 (https://www.persee.fr/doc/dirht_0073-8212_2010_cat_21_32)

Bibliographie

    • O. Hirschfeld, Bemerkungen zu Tacitus (Wiener Stud., 5, 1883, p. 119)
    • C. L. Roth, C. Suetoni Tranquilli quae supersunt omnia, Leipzig, Teubner, 1886, p. LII et LVIII
    • R. Sabbadini, Sui codici di Tacito, del «Dialogus de oratoribus », del «De grammaticis et rhetoribus » di Suetonio, di Frontino e Celso (Stud. ital. filol. class., 7, 1899, p. 130-131)
    • G. Andresen, Zur handschriftlichen Ueberlieferung des tacitischen Agricola (Wochenschrift für klass. Philol., 1909, p. 1299-1301)
    • F. Pichlmayr, Sexti Aurelii Victoris liber de Caesaribus..., Leipzig, Teubner, 1911, p. XIV, simple mention
    • C. Thulin, Humanistische Handschriften des Corpus Agrimensorum Romanorum (Rhein. Mus., N. F. 66, 1911, p. 450-451)
    • W. Aly, Zur Ueberlieferung des Dialogus (Rhein. Mus., N. F. 68, 1913, p. 636-637)
    • R. P. Robinson, De fragmentis Suetonianis de grammaticis et rhetoribus codicum nexu et fide, Urbana, 1922, p. 34
    • F. Kromm, Iulii Frontini De aquaeductu Vrbis Romae commentarius, Leipzig, Teubner, 1922, p. VIII, simple mention
    • M. Spilman, Some notes on the Agricola of Tacitus (Class. philol., 24, 1929, p. 376)
    • S. Lattès, Recherches sur la bibliothèque d'Angelo Colocci (Mél. arch. hist. Éc. fr. Rome, 48, 1931, p. 317, 328 et 343)
    • C. W. Mendell, Discovery of the minor works of Tacitus (Amer. journ. of philol., 56, 1935, p. 124-126)
    • R. P. Robinson The Germania of Tacitus, a critical edition, Middletown, 1935 (Philological monographs published by the American philological Association, 5), p. 80-81
    • G. Mercati, Questenbergiana, réimpr. dans Id., Opere minori, 4, Vatican, 1937 (Studi e testi, 79), p. 457 n. 15
    • R. Valentini et G. Zucchetti, Codice topografico della città di Roma, 1, Rome, 1940, p. 13
    • E. de Saint-Denis, Tacite, Vie d'Agricola, Paris, Les Belles Lettres, 1942, p. XXIII-XXIV
    • P. Grimal, Frontin, Les aqueducs de la ville de Rome, Paris, Les Belles Lettres, 1944, p. XVIII (sous la cote erronée 1498), XIX et XXII
    • C. F. Russo, Studi sulla Divi Claudi Ἀποκολοκύντωσις (La parola del passato, 1, 1946, p. 247)
    • H. Bloch, The Hersfeld manuscript of Frontinus «De aquaeductu Romae» (Amer. journ. of philol., 69, 1948, p. 75-76)
    • M. Lenchantin De Gubernatis, Cornelii Taciti Dialogus de oratoribus, Turin, 1949, p. IX et XXVII
    • Id., Cornelii Taciti De vita Iulii Agricolae liber, Turin, 1949, p. XV et XXXI
    • C. W. Mendell, Manuscripts of Tacitus’ minor works (Memoirs of the American Academy in Rome, 19, 1949, p. 143-144)
    • J. Perret, Tacite, La Germanie, Paris, Les Belles Lettres, 1949, p. 58
    • C. F. Russo, L. Annaei Senecae, Divi Claudi Apokolokyntosis, Florence, 1955 (Biblioteca di studi superiori, filologia latina, 3), p. 24
    • I. Inghirami, Notizie dei codici, degli autografi e delle stampe riguardanti le opere dell’ umanista volterrano Tommaso Inghirami, detto Fedra (Rassegna volterrana, 21-23, 1955, p. 40)
    • C. W. Mendell, Tacitus, the man and his work, New Haven-Londres, 1957, p. 257-258
    • B. L. Ullman, Pontano’s handwriting and the Leiden manuscript of Tacitus and Suetonius (Ital. med. e uman., 2, 1959, p. 319)
    • G. Brugnoli, C. Suetoni Tranquilli praeter Caesarum libros reliquiae, 1, De grammaticis et rhetoribus, Leipzig, Teubner, 1960, p. XVII
    • R. Verdière, Notes de lecture, 89. Tacite, Agricola VI, 5 (Latomus, 19, 1960, p. 792-793)
    • G. Brugnoli, La vicenda del codice hersfeldense (Riv. cult. class. med., 3, 1961, p. 81 et 84)
    • H. Goelzer et H. Bornecque, Tacite, Dialogue des orateurs, Paris, Les Belles Lettres, 1967, p. 13, 18 et 19
    • F. Della Corte, Suetonio, Grammatici et retori, 3ème éd., Turin, 1968, p. XIX-XX
    • E. Koestermann, P. Cornelii Taciti libri, II, 2, 3ème éd., Leipzig, Teubner, 1970, p. XV et XXIV
    • M. Winterbottom, The transmission of Tacitus' Dialogus (Philologus, 116, 1972, p. 121)
    • C. Kunderwicz, Sex. Iulii Frontini de Aquaeductu Vrbis Romae, Leipzig, Teubner, 1973, p. VI-VIII
    • Survie des classiques latins..., 1973, p. 78 n° 161
    • M. Winterbottom et R. M. Ogilvie, Cornelii Taciti opera minora, Oxford, 1975, p. VI, VIII, 2, 36 et 64
    • T. Gonzalez Rolan, Tradicion manuscrita y ediciones del De aquaeductu Urbis Romae de Frontino (Emerita, 44, 1976, p. 23, 25, 26 et 29)
    • R. H. Rodger, The textual tradition of Frontinus «De aquaeductu Urbis Romae »: preliminary remarks (Bull. Inst. class. stud., Londres, 25, 1978, p. 101-105)
    • M. D. Reeve, Frontinus, De aquis (Texts and transmission..., Oxford, 1983, p. 116)
    • M. Winterbottom, Suetonius, De grammaticis et rhetoribus (Texts and transmission..., Oxford, 1983, p. 405)
    • M. Winterbottom, Tacitus, Minor Works (Texts and transmission ..., Oxford, 1983, p. 411)
    • N. Sallmann, Censorini de die natali liber..., Leipzig, Teubner, 1983, p. XV (brève description) et XXXVI
    • N. W. Bruun, Zur Editio princeps der Apocolocyntosis und ihren Textverhältnissen (Class. et mediev., 39, 1988, p. 214-216)
    • L. Toneatto, Codices artis mensoriae..., 2, Spolète, 1994, p. 563-569
    • M. Buonocore, Per un «iter»... (Giorn. ital. filol. 52, 2000, p. 88)
    • Réf.: BMBV (1986) 24530-24539, (1991) 13347-13355, (1994) 11986-11991, (1998) p. 510 (5), (2005) p. 665 (9).

Vie du livre

Source des données