Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Vat.lat.3894

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q98597

  • Autre forme de la cote :
    • Vat. lat. 3894
    • Bibliothèque vaticane, Vat. lat. 3894
    • Vatican. BAV, Vat.lat.3894
    • Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Vat.lat.3894
  • Conservé à : Vatican. Biblioteca apostolica vaticana
  • Date de fabrication :
  • Lieu de fabrication :

Manifeste IIIF

Aspects codicologiques

  • Papier, XVIe s. (début), f. A (filigrane: Briquet 13891, Rome, 1531-1535) + II + 47 ff. + 1 f. blanc (+ f. 15bis; f. 13-14v°, 15bis-15bis v°, 24-29, 31v°, 36-41v°, 44v° et 46v°-47v° blancs), 340 x 240 mm. Quelques gloses et notes de la main d’Angelo Colocci, notamment aux f. A et 44: titres des textes qui manquent dans le manuscrit. La note du f. 43v° n'est pas de sa main.

    Recueil de quatre parties: 1) f. 1-14 (filigrane Briquet 5911, Sienne, 1476-1494), 325 x 235 mm; figures géométriques illustrant le texte aux f. 2-3v°, 4v°-5v°, 7v°-10v°, 11v°-12v°; 2) f. 15-15bis (filigrane: lion dans un cercle, manque dans Briquet), 342 x 230 mm; 3) f. 16-41 (filigrane var. Briquet 12420, Florence, 1530), 340 x 240 mm; 4) f. 42-47 (filigranes f. f. 42-43: var. Briquet 478, Bergame, 1502; f. 44-47: var. Briquet 6682, Rome, 1503), 340 x 235 mm.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Présentation du contenu

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • f. 2: //NOMINA LAPIDVM

    f. 17: //federatio est

    f. 43: //sex milibus

    1 - f. 1-12v°: Agrimensores (extraits).

    f. 1: Balbvs, Expositio et ratio omnium formarum (extrait).

    titre: «INCIPIT MARCI IVNII NYPSI LIBER PRIMOVS [sic] DE LIMITIBVS »

    inc.: «Notum est omnibus Celse paenes te studiorum... ».

    expl. l. 27: «... Ergo ne quid nos praeterisse uideamur» (éd. K. Lachmann, Gromatici veteres, dans F. Blume, K. Lachmann et A. Rudorff, Die Schriften der römischen Feldmesser, 1, Berlin, 1848, p. 91-94, l. 3).

    f. 1: Sicvlvs Flaccvs, De condicionibus agrorum (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent

    inc.: «Coloniae omnes maritimae... ».

    expl., l. 36: «... quinquagena iugera incluserunt» (éd. K. Lachmann, p. 135, l. 23-136, l. 18; éd. C. Thulin, Corpus Agrimensorum Romanorum, I, 1, Leipzig, Teubner, 1913, p. 99, l. 12-100, l. 12).

    f. 1-1 v°: Balbvs, Expositio et ratio omnium formarum (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent

    inc.: «Omnium enim mensurarum appellationes... ».

    expl.: «... mensuratur ut ueritas declaretur. EXPLICIT PRAEFATIO » (éd. Lachmann, p. 94-95, l. 4 et en note l'add. du ms. Erfurt, Wiss. Bibl. der Stadt, Amplon. 4° 362).

    f. 1v°: Codex Theodosianus (extrait).

    titre: «EX CORPORE THEODOSIANI LIBRO (corrigé en LIBRI) SECVNDO TITVLO DE FINIVM REGVNDORVM ».

    inc.: «Imp‹erator› Constantinus A ad Tertullianum... ».

    expl.: «... amissa tertia portione bonorum religantur» (ed. cit., p. 267-270).

    f. 2-4: Liber coloniarum I (extraits).

    1) titre: «NOMINA LAPIDVM FINALIVM ».

    inc.: «Ortogoneus rectus rectum angulum mittit... ».

    expl.: «... Trii Deus. Augusteus. EXPLICIVNT NOMINA LAPIDVM FINALIVM » (texte accompagné de figures géométriques - ed. cit., p. 249-250).

    2) titre f. 4: «INCIPIVNT NOMINA LIMITVM »

    inc.: «Limites Orientis dicuntur decimani... ».

    expl.: «... Limites qui per antica et postica diuiduntur / Finiunt omnes numero XXXIII» (ed. cit., p. 247-249).

    3) titre: «INCIPIVNT NOMINA AGRORVM »

    inc.: «Ager Centuriatus... ».

    expl.: «... Ager Solitrius siluanus». En marge: «Finiunt omnes numero XVIII» (ed. cit., p. 246-247).

    f. 4v°: Agennivs Vrbicvs, De controuersiis agrorum (extrait).

    le texte est précédé de quatre cercles concentriques encadrés des mots: «POLVM COLLECTVM » .

    inc.: «Aduocatio praestandum est quamquam diuersa sit... ».

    expl.: «... etiam metiri artifices coguntur» (éd. Lachmann, p. 9, l. 3-21; Thulin, p. 50, l. 5- 51, l. 3).

    f. 4v°-7v°: Liber coloniarum I (extraits)

    titre: «INCIPIVNT LIBRI AGRI MENSVRAE ».

    inc .: «Aveius Ciuitas priusquam oppugnaretur... » (éd. Lachmann, p . 220, l. 8)

    suivi d'extraits sans ordre conformes à ceux du ms. Firenze, Bibl. Laur., plut. 29, 32.

    expl.: «... et monumenta uel in alia testimonia » (ed. cit., p. 240, l. 6).

    f. 7v°: Frontinvs agrimensor, De agrorum qualitate (extrait)

    titre: «INCIPIT MENSVRA RATIONABILIVM AGRORVM »

    inc.: «Ager est arcifinius qui nulla mensura... ».

    expl.: «... In his agris nullum subsiciuorum interuenit» (éd. Lachmann, p. 5, l. 6-6, l. 4; Thulin, p. 2, l. 8-15).

    f. 8-8v°: Frontinvs agrimensor, De controuersiis (extrait)

    titre (add. marge supér.): «De controuersiis »

    inc.: «DE SVBSICIVIS controuersia est quotiens... ».

    expl. l. 7: «... similiter locorum religiosorum quibus secundum cautionem modus est restituendis » (éd. Lachmann, p. 20, l. 3-23, l. 4; Thulin, p. 8, l. 7-9, l. 18).

    f. 8v°: Ivnivs Nipsvs, Limitis repositio (extraits).

    suit sans séparation le texte précédent.

    1) inc.: «quattuor signa ea quae posuisti... ».

    expl. f. 9, l. 13: «... sic faciemus semper diui » (éd. Lachmann, p. 288, l. 4-289, l. 10)

    2) (sans séparation) inc.: «peruenire ad centuriam... ».

    expl. f. 9v°, l. 5: «... lapidis cadat conpre » (ed. cit., p. 286, l. 15-288, l. 4).

    f. 9v°-10: Frontinvs agrimensor, De limitibus (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent

    inc.: «numerum occupat quam nisi... ».

    expl. l. 9: «... uerbo quod dicunt poetae» (éd. Lachmann, p. 27, l. 8-29, l. 14; Thulin, p. 19, l. 4-8: fin du De arte mensoria, et p. 10, l. 20-13, l. 4: début du De limitibus).

    f. 10-11: Ivnivs Nipsvs, Limitis repositio (extraits).

    suit sans séparation le texte précédent.

    1) inc. l. 9: «Actus tamen in base sunt... ».

    expl. f. 10v°, l. 10: «... et in citrato esse » (éd. Lachmann, p. 290, l. 6-291, l. 15).

    2) inc.: «edimus semper partem solidam... ».

    expl. f. 11, l. 2: ... et nomen scriptum est» (ed. cit., p. 289, l. 10-290, l. 6).

    f. 11: Frontinvs agrimensor, De limitibus et De arte mensoria (?) (extrait).

    inc. l. 2: «rectorum angulorum ratione constrigi... ».

    expl.: «... quatenus res exigent perducere debemus. IVLI FRONTINI SICVLI EXPLICIT LIBER PRIMVS » (éd. Lachmann, p. 32, l. 13-34, l. 13; Thulin, p. 16, l. 12-18, l. 11: De arte mensoria).

    f. 11-11v°: Ivnivs Nipsvs, Fluminis uaratio.

    titre: «INCIPIT MARCI IVNI NYPSI LIBER SECVNDVS FELICITER / DE FLVMINIS VARATIONE »

    inc.: «Si in agri quadratura tibi... ».

    expl.: «... quod superfuerit latitudo fluminis » (éd. Lachmann, p. 285-286).

    f. 11v°: Ivnivs Nipsvs, Limitis repositio (extrait)

    titre: «LIMITIS REPOSITIONEM »

    inc.: «Cum in agro adsignato... ».

    expl.: «... centuriale unde possis » (2 lignes, début du texte - ed. cit., p . 286, l. 12-15).

    f. 11v°-12: Frontinvs agrimensor, De controuersiis (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent

    inc.: «dus habeat enim et... ».

    expl.: «... inter adfines molient disputationem» (fin du texte - éd. Lachmann, p. 23, l. 4-26, l. 2; Thulin, p. 9, l. 18-10, l. 18).

    f. 12v°: Frontinvs agrimensor, De limitibus et De arte mensoria

    pas de titre.

    inc.: «Sunt et aliae limitum condiciones... -... fuerit praefectura appellatur» (4 lignes - De limitibus).

    «Cultellandi ratio quae sit... -... crescendo adterit nec maiorem» (6 lignes - De arte mensoria).

    puis sans séparation: «Limis oculis Item limum... ».

    expl.: «... Alii qui a monte montanos. FINIS » (15 lignes - De limitibus - éd. Lachmann, p. 26-27, l. 8 et 29, l. 14-30, l. 4; Thulin, p. 14, l. 22-15, l. 4, 18, l. 12-19, l. 4 et 13, l. 4-12).

    2 - f. 15-15v°: Plinivs maior, Naturalis historia (extrait).

    titre (add. de Colocci? marge supér.): «Pli. L‹ibr›o 18 c‹apitul›o 34 »

    inc.: «De uentorum ratione. Ventorum paulo scrupulosior obseruatio solis ortu quocumque libeat die stantibus ...» (XVIII, 33, § 325-326).

    f. 15v°: «De limitatione agrorum».

    expl. mutilé ou incomplet: «...Campaniae Apuliae arbusta uineaeque spectent. Qui mares // (XVIII, 336).

    3 — ~ f. 16-35v°: ‹Iacobvs (Avrelivs) Qvestenberg, De sestertio, talento et id genus› (texte incomplet).

    f. 29v° (add. de la main de Colocci): Apvleivs, Apologia (extrait).

    titre: «L. Apuleius in defensione Criminis Magie ad Cl‹audium› Max‹imum› procons‹ulem› aduersus Sicinium Aemilianum ».

    inc.: «Quod si haec exempla nihili putes ac me non ad causam agendam... ».

    expl.: «... crebris liberalitatibus modice imminutu‹m›. Nam et amicis plerisque etc.» (23 - éd. R. Helm, Teubner, 1912, p. 27).

    ~ f. 42-43: ‹Notae de mensuris et monetis›.

    inc.: «Quadruplator libro XXXV capite duodecimo: eiusdem fere auaritie quo ius et centesimarii Senecȩ... » .

    f. 45-46: Plinivs maior, Naturalis historia (extrait).

    titre (add. de la main de Colocci, marg. supér.): «Plin. pond.».

    inc.: «Proximum scelus fecit qui primus ex auro denarium signauit... ».

    expl.: «... Alumen in purgando uim habet talem qualem esse diximus plumbo » (XXXIII, 42-65 fin).

Intervenant

Ancien possesseur

Anciennement dans

Origine

  • Origine: italienne, écritures humanistiques cursives plus ou moins penchées, et plus ou moins soignées, parfois assez grosses, plusieurs mains. D’après L. Toneatto, op. cit. infra (1994), ce ms. est un zibaldone formé de quatre parties distinctes: f. 1-14 (deuxième quart XVIe s., avant le 1er mai 1549); f. 15-15 bis; f. 16-41; f. 42-47; selon Thulin, op. cit. infra, p. 437 et 445, la première partie serait de la même main que le ms. Vat. lat. 3893, f. 53v°-76, opinion confirmée par L. Toneatto, op. cit. infra (1994) p. 725; elle dépendrait également du ms. Firenze, Bibl. Laur., plut. 32 (IXe s.).

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Historique de la conservation

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • Possesseurs: Angelo Colocci († 1549), év. de Nocera, qui a inscrit une note de 16 lignes au f. A, inc. «M. Iunius Nypsus sic scribitur in codice meo antiquissimo. Sic etiam scribit Politianus sed P. Crinitus Iulium scripsit non Iunium Angelus Tiphernas per litteras significauit mihi...»; le manuscrit a été acquis par la Bibliothèque Vaticane entre 1550 et 1590.

Notes

Source des données : Biblissima

  • E. Pellegrin, Les manuscrits classiques latins de la Bibliothèque Vaticane. Tome III, 2ème partie. Fonds Vatican latin, 2901-14740, éds A.-V. Gilles-Raynal, F. Dolbeau, J. Fohlen, Y.-F. Riou, J.-Y. Tilliette, avec la coll. de M. Buonocore, P. Scarcia Piacentini et P.-J. Riamond, Paris, 2010, p. 358 (https://www.persee.fr/doc/dirht_0073-8212_2010_cat_21_32)

Bibliographie

    • F. Blume dans F. Blume, K. Lachmann et A. Rudorff, Die Schriften der römischen Feldmesser, 2, Berlin, 1852, p. 62
    • N. Bubnov, Gerberti postea Silvestri II papae opera mathematica, Berlin, 1899, p. 457 (brève mention)
    • C. Thulin, Humanistische Handschriften des Corpus agrimensorum Romanorum (Rhein. Mus., N. F. 66, 1911, p. 445-447)
    • S. Lattès, Recherches sur la bibliothèque d'Angelo Colocci (Mél. arch. hist. Éc. fr. Rome, 48, 1931, p. 327, 343)
    • G. Mercati, Questenbergiana dans Id., Opere minori, 4, Vatican, 1937 (Studi e testi 79), p. 438 n. 4 et 442
    • V. Fanelli, Le lettere di Mons. Angelo Colocci nel Museo Britannico di Londra (Rinascimento, 10, 1959, p. 124), réimpr. dans Id., Ricerche su Angelo Colocci e sulla Roma cinquecentesca, Vatican, 1979 (Studi e testi 283), p. 58, 69, 70 et 71, brèves mentions
    • L. Toneatto, Tradition manuscrite et éditions modernes du «Corpus Agrimensorum Romanorum» (Cadastres et espace rural. Approches et réalités antiques, Paris, 1983, p. 31 n. 37, brève mention)
    • Id., Codices artis mensoriae..., 2, Spolète, 1994, p. 718-725, notice très détaillée avec bibliographie, voir aussi les nombreux indices
    • Réf.: BMBV (1994) 11557-11558, (2005) p. 657 (3).

Vie du livre

Source des données