Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 3396

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q382802

  • Titre attesté :
    • Loci communes ex Patribus de sacramento eucharistiae, nec non controversiae theologicae saec. XVI.
  • Autre forme de la cote :
    • Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 3396
    • Paris. BnF, Latin 3396
  • Conservé à : Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits
  • Langues : latin
  • Auteur : Anselme (saint, 1033-1109) | Johannes Brenz (1498-1570) | Martin Bucer (1491-1551) | Cassiodore (0490?-0580?) | Érasme (1469-1536) | Eusèbe d'Émèse (03..?-0360) | Irénée (saint, 013.?-019.?) | Martin Luther (1483-1546) | Philippus Melanchthon (1497-1560) | Johannes Oekolampad (1482-1531)
  • Date de fabrication :
  • Support : Papier ; filigrane : tête de fou ; cf. Briquet, Les Filigranes, n° 15739.
  • Composition :
    • XV-284 ff. + ff. 264bis et 273bis.
  • Format :
    • 330 × 210 mm.
  • Aspects codicologiques :
    • Écritures cursives. Plusieurs mains de type germanique que l'on retrouve dans plusieurs recueils de même origine. 1°, f. IIv-IIIv, 1-263, 267-280 ; cf. ms. Dupuy 424, f. 65-109 et 614, f. 193-348v ; 2°, f. IV-IX ; cf. ms. Latin 1624, f. 31-37v ; 3°, F. X-XV ; cf. ms. Latin 1624, f. 5-30v ; 1647, f. 18-41, signé : « Joan. Oldendorpf, sua manu » ; 4°, f. 263-266v ; écriture peut-être française ; 5°, écriture de Pierre Alexandre, posée et cursive, titres, additions, notes marginales dans l'ensemble du recueil, et notes f. 237v et 284v ; cf. J. Ficker et O. Winckelmann, Handschriftenproben des XVI Jahrh. nach Strassburger Originalen, II, pl. 73 B ; Genève, Bibl. publ. et univ., lat. 112, f. 176. Titres courants de la main du scribe, f. 48v-179v, certains complétés par P. Alexandre ; quelques corrections et additions de deux mains du XVIe s. Quelques manchettes contemporaines. — Réclames. — Les ff. Iv-II, IXv, 43v-44v, 55v, 58, 91-91v, 105-105v, 136v-139v, 184v-187v, 237, 280v-284 sont blancs.XV-284 ff. + ff. 264bis et 273bis.330 × 210 mm.
  • Reliure :
    • Demi-reliure chagrin rouge au chiffre de Louis-Philippe. Titre au dos : « Loci communes de sacramento eucharistiae ».

Présentation du contenu

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • Recueil d'extraits des Pères de l'Église et de documents rassemblés en Angleterre pendant le règne d'Edouard VI et annotés par Pierre Alexandre ; sur ce personnage, cf. O. Michotte, Un réformateur, Pierre Alexandre, Neufchâtel, 1913.

    F. I « Sententiae Patrum de eucharistia », titre inscrit à l'encre rouge dans la partie supérieure ; dans la partie inférieure, de la même main, et à l'encre rouge : « Nosse Deum, radix immortalitatis » et signature : « P. Alexandre, Attrebatensis » ; au-dessous du premier, autre titre d'une main du XVIIe s. : « Loci communes ex Patribus de sacramento eucharistiae ».

    F. IIv-IIIv Tables du recueil, avec références ajoutées, en rouge, par Pierre Alexandre : « Sequuntur nomina conciliorum, summorum pontificum et sanctorum Patrum ex quibus desumpta sunt quae continentur in hoc libro... » (IIv-III) ; — « Sententiae quorundam recentium de eucharistia... » (IIIv).

    F. IV-IX Extraits de s. Irénée, Adversus haereses, III, 33 ; IV et V, passim (P. G., VII, 958-1176, passim), avec quelques titres et manchettes ajoutés par P. Alexandre.

    F. X-XVv « Index memorabilium quae continentur collectaneis ex Dionysio, Ignatio, Policarpo et Irenaeo juxta ordinem alphabeticum conscriptus ». A la fin : « Finis 29 aprilis 1550 », suivi d'une mention occupant trois lignes, cancellée, et de « ?????? ».

    F. 1-184 Extraits et résumés de textes des Pères sur l'eucharistie : « Collectanea quaedam ex libro b. Dionisii de caelesti Hierarchia. Caput 1. Impossibile est humanae menti.... — ... Cassiodorus in psalmo 110. Tu es sacerdos... sacrificia de medio probentur ablata ». Textes attribués à : s. Denys (1-9v) ; s. Ignace (9v-13v) ; Polycarpe (13v) ; s. Irénée, et introduction d'Erasme à l'édition de ses oeuvres, avec renvois aux extraits précédents f. IV-IX (14-40) ; Justin, extrait de la seconde Apologie, en grec, avec traduction latine (40v-43) ; extraits du Nouveau Testament suivis de quelques références patristiques (45-46) ; textes attribués à Tertullien, et commentaires de « Beatus Rhenanus » sur son oeuvre (46-50v) ; Origène (50v-58v) ; s. Cyprien (59-65v) ; s. Cyrille d'Alexandrie (65v-77v, 82) ; s. Athanase (78-78v) ; s. Grégoire de Nazianze (78v) ; s. Jean Chrysostome (79-81, 83v-107) ; s. Ambroise (107-115v) ; s. Jérôme (115v-121v) ; s. Hilaire (122-123v) ; Basile (124-125v) ; Eusèbe, et Histoire tripartite (125v-126) ; Hesichius (126v-127v) ; aux papes : s. Clément, Alexandre V, s. Calixte I, s. Léon, s. Gélase, Innocent III, s. Grégoire le Grand (127v-129v) ; à s. Augustin (130-135, 140-165v) ; extraits des conciles (165v-166v) ; textes attribués à Honorius (166v) ; Bède (166v-168) ; s. Fulgence (168v) ; Remigius (168v) ; Théophilacte (168v-169) ; s. Jean Damascène (169-171) ; Oecumenius (171v) ; s. Bernard (172-173) ; Ratramne (173-176) ; Ives de Chartres (176-177) ; Raban Maur (177v-178v) ; s. Anselme (178v-179v) ; Eusèbe [Ps. Eusèbe d'Emèse, Hom. 16] (180-182) ; Theodoret (182-183) ; Théophile d'Alexandrie (183) ; Haimon (183v) ; Cassiodore (184) ; une partie des textes ont été soulignés en rouge ; annotations de la main de P. Alexandre.

    F. 188-236v Extraits d'auteurs du XVIe s. sur l'eucharistie ; plusieurs titres ont été complétés ou ajoutés par Pierre Alexandre. [JAN] LASKI. « Breve et clarum doctrinae de coena Domini compendium per dominum a Lasco. Res plane dolenda est... — ...illique servire possimus. Amen » ; cf. Hospinianus, Historiae sacramentariae pars altera, Zürich, 1602, f. 219v (188-190v) ; — « Ejusdem ad quosdam fratres in Saxonia habitantes de verbore [sic pro : verborum] Cene interpretatione. Videmus excitatam esse nostro hoc tempore... — ... unanimes permaneamus. Amen » (190v-198). — PIETRO MARTIRE VERMIGLI. « Sententia domini Petri Martiris de eucharistia. Qui disputationem eucharistiae attigerunt... — ...quo melius res intelligatur... propositiones volo subjicere, quibus totam hanc disputationem curabo... complecti » (198-217v) ; — Propositiones : « Prima. In sacra Coena... — ... Nona... adhibendam censeo » ; cf. Hospinianus, op. cit., f. 210 (218-227v) ; — JOHANN HAUSSCHEIN ou HUSSGEN, dit OECOLAMPADIUS. « Sententia Oecolampadii de eucharistia [Epistola ad Nicolaum Prugner]. Gratia et pax a Deo Patre... — ... spera in Domino. Basileae 19 april. [1525] » (DD. Joannis Oecolampadii et Huldrichi Zwingli Epistolarum libri IV ... Bâle, 1536, f. 116-116v) (228). — MARTIN BUTZER : « Sententia domini Martini Buceri de veritate Corporis Cristi in eucharistia [5 jun. 1544]. De omni mysterio Christi... — ... et de aliis ejus mysteriis » (Confessio D. Martini Buceri de s. eucharistia Argentinae in schola publica dictata an. 1544, Scripta eruditorum... virorum de controversia coenae Domini, 1561, 19-30) ; cf. Hospinianus, op. cit., f. 189v-191v (228v-231) ; — « De caelis in quos ascendit Christus super verba Actorum I° per Martinum Bucerum. In altum sublatus est. Caeli in quos Christus ascendit... — ... vera Evangelii fides » [Argentinae, 3 maii 1546] (231-232) ; — « Epistola domini Martini Buceri ad que[m]dam amicum [Johannem a Lasco] in qua tractat de veritate Corporis Cristi in eucharistia. Gratiam et pacem, vir sanctissime, quas apud... dominum Albertum... — ... Datum Argentinae 16 aprilis anno 1545. Deditissime pater in Domino Martinus Bucerus. Illud inter tumultum... — ...confutandas esse putarint » (J. V. Pollet, Martin Bucer, Paris, 1958, Doc. XXXIV, 222-234, avec quelques variantes) (232-236v).

    F. 237v-263 « De vero usu... sacrosancte Coene dominice loci communes aliquod [sic] summa diligentia selecti ex puris fontibus sacre Scripture sanctorumque Patrum sententiis anno Domini 1552 regni vero pientissimi regis Edouardi [sic] sexti perpetue memorie venerandi anno 3° [sic] », note en cursive de la main de Pierre Alexandre (237v) ; « Loci communes de eucharistia. Primus locus contra transubstantiationem... — ... offerri debet, etc. supra fol. 178 ». Texte corrigé, complété et annoté de la main de Pierre Alexandre ; cf. ms. Dupuy 424, f. 64-109, autre rédaction plus développée du même recueil d'extraits, transcrite par le même copiste et annotée par P. Alexandre (238-263).

    F. 263-266v [De missa papistica] « Omnis cultus humanus in rebus divinis... — ... et abominatio publica, ut declaratum est, ergo, etc. ».

    F. 267-267v « Pro sacramentariis », liste de citations scripturaires. A la fin : « Ad haec respondet Pomeranius in libro confessionis suae, de sacramento Corporis et sanguinis Christi » ; cf. J. Bugenhagen, Contra novum errorem de sacramento Corporis et sanguinis... Christi, 1525.

    F. 268-274 « Ex syngrammate Suevorum [1525]. Quod in sacramento panis et calicis miraculum sit. Quicquid in hoc sacramento miraculi est... — ... animi gratitudine recipientes » ; cf. C. M. Pfaff, Acta et scripta publica ecclesiae Wirtembergicae, Tubingen, 1720, 153-197.

    F. 274 JOHANN BRENZ. « De eucharistia. Brentius in epistola ad Bucerum de verbis Domini : Hoc est corpus meum... Huic verbo tradidit Christus... — ... ad nos corpus affert » (Epistola Joannis Brentii de verbis Domini [1525], extrait).

    F. 274v-280 Résumés et extraits d'écrits concernant la controverse anti-zwinglienne sur l'eucharistie, 1525-1530. « Argumentum zwinglicum » (274v-275v) ; « Oecolampadius » (275v-276) ; « ex libello Lutheri de verbis Christi : Hoc est corpus meum, contra sacramentarios spiritus » [1527] ; cf. Lutherswerke, éd. Weimar, XXIII, 38-320, passim (276-277) ; « Philippus Melanchton, contra tropologiam in his verbis : Hoc est corpus meum, in libro Sententiarum veterum scriptorum » [1530] (Ph. Melanchton, dans Corpus Reformatorum, XXIII, col. 749) (277-278) ; « Biblibaldus Byrckhemerus, in libro de vera carne et sanguine Domini » ; cf. Willibald Pirckheimer, De vera Christi carne... ad Joan. Oecolampadium responsio, Nuremberg, 1526 ; Idem, Responsio secunda, ibid., 1527 (278-280).

    F. 284v Note en cursive de la main de Pierre Alexandre ; cf. ms. Latin 1647, f. 373-456v ; Genève, Bibl. publ. et univ., lat. 112, f. 176 : « Conju[n]gimur cum Christo... Hebr. II... — ... esse ad desteram [sic] Patris », et rosaces dessinées à la plume.

    F. 180-182. [EUSEBIUS « GALLICANUS », Homilia] ; cf. ms. Latin 3730, f. 146v-151v.

Intervenants

Sujets et thèmes

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • Brentius in epistola ad Bucerum de verbis Domini...

    f. 274

    [...] Caeli in quos Christus ascendit est immensa illa...

    f. 231

    Conjugium cum Christo sanguine et corpore...

    f. 284v

    Conjungimur cum Christo sanguine et corpore...

    f. 284v

    De omni mysterio Christi quid sentiendum et loquendum sit...

    f. 228v

    Deditissime pater in Domino Martinus Bucerus. Illud inter tumultum...

    f. 236

    Gratia et pax a Deo Patre. Ego a te, mi frater...

    f. 228

    Gratiam et pacem, vir sanctissime, quas apud optimum virum...

    f. 232

    Huic verbo tradidit Christus corpus et sanguinem suum...

    f. 274

    Impossibile est humanae menti ad spiritualem illam caelestium distinctionem...

    f. 1

    Incipit du lemme biblique

    In altum sublatus est (cf. Act. I, 9-11)

    Incipit

    Caeli in quos Christus ascendit est immensa illa...

    f. 231

    In sacra Cena communicantibus adest Christus...

    f. 218

    Magnitudo caelestium beneficiorum angustias humanae mentis excedit ; et propterea ita ordinavit...

    f. 180

    Omnis cultus humanus in rebus divinis praeter verbum Dei...

    f. 263

    Primus locus contra transsubstantiationem...

    f. 238

    Qui disputationem eucharistiae adtigerunt...

    f. 198

    Quidquid in hoc sacramento miraculi est, id propter verbum est...

    f. 268

    Res plane dolenda est adeoque et pudenda prorsus...

    f. 188

    Videmus excitatam esse nostro hoc tempore gravissimam in Ecclesia controversiam...

    f. 190v

    ALEXANDRE (Pierre) -- Annotations autographes
    ANSELMUS CANTUARIENSIS archiep. (s.) -- De Veritate. Extraits à lui attribués par les mss.
    ATHANASIUS (s.), Alexandrinus ep. -- Extraits à lui attribués par les mss :
    AUGUSTINUS HIPPONENSIS ep. (s.) -- Extraits à lui attribués par les mss.
    BASILIUS CAESARIENSIS ep. (s.) -- Extraits à lui attribués par les mss.
    BIBLIA SACRA -- Extraits Excerpta diversa utriusque Testamenti
    BRENZ (Johann) -- Epistola ad Martinum Bucerum de Eucharistia (excerpta)
    BUTZER (Martin) -- Lettre à lui adressée
    BUTZER (Martin) -- De Ascensione
    BUTZER (Martin) -- Confessio de Eucharistia Argentinae dictata (1544)
    BUTZER (Martin) -- Epistola de Eucharistia ad Johannem a Lasco
    CALIXTUS I, papa (s.) -- Extraits à lui attribués par le ms.
    CASSIODORUS (Magnus Aurelius) -- Extraits à lui attribués par les mss. :
    CASSIODORUS (Magnus Aurelius) -- Historia tripartita (excerpta)
    CLEMENS I papa (s.) -- Extraits à lui attribués par le ms.
    CONCILES -- Extraits des conciles
    CYPRIANUS CARTHAGINENSIS ep. (s.) -- Extraits à lui attribués par les mss.
    CYRILLUS ALEXANDRINUS (s.) -- Extraits à lui attribués par le ms.
    DÉCORATION -- Dessins à la plume
    Devises -- Nosse Deum, radix immortalitatis
    DIONYSIUS AREOPAGITA (Pseudo-) -- Extraits à lui attribués par les mss. :
    Écriture -- germanique (XVIe s.)
    ÉRASME (Désiré) -- Introduction à l'éd. des oeuvres de s. Irénée et extraits de l'éd. sur l'Eucharistie
    Eucharistie -- Florilèges patristiques et extraits d'auteurs du XVIe s.
    EUSEBIUS CAESARIENSIS -- Extraits à lui attribués par les mss.
    EUSEBIUS EMESENUS -- Sermones
    EUSEBIUS « GALLICANUS » -- Compilator : Sermones seu homiliae
    FILIGRANES -- Tête humaine fou
    FLORILEGES PATRISTIQUES -- De Corpore et sanguine Christi loci communes e Patribus necnon controversiae theologicae (XVIe s.)
    FULGENTIUS RUSPENSIS ep. (s.) -- Extraits à lui attribués par les mss.
    GELASIUS I, papa (s.) -- Extraits à lui attribués par les mss.
    Grec -- Textes
    GREGORIUS Magnus I (s.), papa -- Extraits à lui attribués par les mss.
    GREGORIUS NAZIANZENUS (s.) -- Extraits à lui attribués par les mss.
    HAYMO AUTISSIODORENSIS -- Extraits à lui attribués par les mss.
    HESYCHIUS HIEROSOLYMITANUS -- Extraits à lui attribués par le ms.
    HIERONYMUS (s.) -- Extraits à lui attribués par les mss.
    HILARIUS PICTAVENSIS (s.) -- Extraits à lui attribués par les mss.
    HONORIUS AUGUSTODUNENSIS -- Extraits à lui attribués par le ms.
    IGNATIUS (s.), ep. Antiochenus -- Extraits à lui attribués par le ms.
    INNOCENTIUS III, papa (Lotharius Signiensis) -- Extraits à lui attribués par le ms.
    IRENAEUS LUGDUNENSIS ep. (s.) -- Extraits : De Eucharistia
    IRENAEUS LUGDUNENSIS ep. (s.) -- Adversus haereses (excerpta)
    IVO CARNOTENSIS -- Extraits à lui attribués par les mss.
    JUSTINUS PHILOSOPHUS (s.) -- Apologiae (excerpta)
    LASKI (Jan) -- Lettre à lui adressée
    LASKI (Jan) -- Extraits
    LUTHER (Martin) -- De Verbis Christi « Hoc est corpus meum » (excerpta)
    MELANCHTON (Philipp Schwartzerd dit) -- Sententiae veterum scriptorum de Cena Domini (excerptum)
    Messe -- De Missa papistica
    OECOLAMPADIUS (Johann Hausschein, dit) -- Traité à lui adressé
    OECOLAMPADIUS (Johann Hausschein, dit) -- Extraits :
    OECOLAMPADIUS (Johann Hausschein, dit) -- Epistola
    OECUMENIUS -- Extraits à lui attribués par le ms.
    OLDENDORPF (Johann) -- Copiste (XVIe s.)
    ORIGENES -- Extraits ou citations à lui attribués par les mss.
    PETRUS PHILARETUS DE CANDIA, O.F.M. (Alexander V, antipapa) -- Extraits à lui attribués par le ms.
    PIRCKHEIMER (Willibald) -- De Vera Christi carne ad Johannem Oecolampadium responsiones (excerpta)
    POLYCARPUS (s.), Smyrnensis ep. -- Extraits à lui attribués par le ms.
    PRUGNER (Nicolaus) -- Lettre à lui adressée
    RABANUS MAURUS -- Extraits à lui attribués par les mss.
    RATRAMNUS CORBEIENSIS, O.S.B. -- Extraits à lui attribués par le ms.
    Réforme -- Excerptum e Syngrammate Suevorum (1525)
    Réforme -- Résumés et extraits d'écrits concernant la controverse anti-zwinglienne sur l'Eucharistie (1525-1530)
    RELIURE -- Reliures au chiffre de Louis-Philippe
    REMIGIUS AUTISSIODORENSIS -- Extraits à lui attribués par le ms.
    RHENANUS (Beatus Bild, dit Beatus) -- Extraits : In Tertullianum excerpta
    Sacramentaire (controverse) -- Textes
    SYNGRAMMA SUEVORUM (excerpta)
    TERTULLIANUS (Quintus Septimius Florens Tertullianus) -- Extraits à lui attribués par le ms.
    THEODORETUS -- Extraits à lui attribués par le ms.
    THEOPHILUS ALEXANDRINUS -- Extraits à lui attribués par le ms.
    THEOPHYLACTUS -- Extraits à lui attribués par le ms.
    VERMIGLI (Pietro Martire) -- Extraits à lui attribués par le ms.

Source des données