Arras. Médiathèque municipale, Ms. 305

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q208040

Aspects codicologiques

  • Parch., XIVe s., 81 ff., 282 X 208 mm., 2 col. Recueil de deux parties à peu près contemporaines :

    1 — f. 1-63 : just. : 205 X 140 mm., 38 lignes, réglure à l’encre. Cahiers : 18(-1), 28(-1), 38(-1), 48(-1), 58(-1), 68(-1), 78(-2), 88(-1), 98, non signés, avec réclames horizontales dans le coin droit à la fin de chaque cahier. Au f. 1, bordure de style universitaire parisien dans la marge gauche, faite de gros traits dentelés alternativement rouges et bleus, grandes initiales bleues et rouges à filigranes alternés, autres initiales alternativement bleues à filigranes rouges et rouges à filigranes bleus, quelques dessins à la mine de plomb de figures humaines et d’animaux dans les marges des f. 6, 8, 14, 16 v° et 50 v°. Quelques corrections et notes marginales. Table ancienne de cette partie du manuscrit au f. 63 v° col. 1.

    inc. : « nec penitus inmissis... » (f. 2).

    expl. : «... mortificationis sue uitulus » (f. 79 v°).

    : « per fortitudinem securitatis... » (f. 80).

    (Source : Persée - DER-IRHT, XLI)

Présentation du contenu

Source des données : Persée - DER-IRHT, XLI

  • 1 — f. 1 col. 1-63 v° col. 1 : Florilegium gallicum (ms. c de Hamacher).

    f. 1 col. 1-7 v° col. 1 : QVINTILIANVS, Institutio oratoria (extraits).

    titre : « Verba Quintiliani in primo libro de oratoriis institutionibus ».

    inc. : « Si studiis scolas prodesse moribus autem nocere... » (I, 2 § 3).

    f. 2 v° col. 2 : «... aliorum constricta, aliorum etiam dissidentia // » (I, 11 § 10).

    1 feuillet manque.

    f. 3 col. 1 : « // -tur et infirmi plura minantur, ut corpora... » (II, 3 § 8-9).

    expl. : «... tamen nobis ex uilioribus [sic] grata sit » (X, 1 § 58).

    f. 7 v° col. 1-col. 2 : Ps. QVINTILIANVS, Declamationes maiores (extraits).

    titre : « In libro causarum. Causa prima pro ceco contra nouercam ».

    inc. : « Plurimum ceco deperit de reuerentia...» (II, 1).

    expl. mutilé : «... temeritas omnis animorum calamitate corporum // » (réclame : « frangitur » — I, 6).

    plusieurs feuillets manquent.

    f. 8 col. 1-25 col. 2 : CICERO, Opera (extraits).

    f. 8 col. 1-14 v° col. 2 : De officiis.

    titre courant : « Primo de officiis ».

    inc. mutilé : « // bonum ciuem et dicere...» (I, 124 — éd. J. Hamacher, Florilegium gallicum..., cit. infra, p. 304).

    expl. mutilé : «... in deformitate corporis habeat aliquid // » (III, 105 — éd. cit., p. 352).

    1 feuillet manque.

    f. 15 col. 1-19 v° col. 1 : De amicitia.

    titre courant : « Tullius de amicitia ».

    inc. mutilé : « // horum uita laudabilis. Item idem per contrarium... » (§ 22-23 — éd. cit., p. 361).

    expl. : «... etsi magna sint, debent esse tollerabilia » (27 § 104 — éd. cit., p. 392).

    f. 19 v° col. 1-21 v° col. 2 : De senectute.

    titre : « In libro de senectute. Que utilitas Philosophie ».

    inc. : « Nvmquam satis digne poterit laudari philosophia...» (1 § 2 — éd. cit., p. 395).

    f. 20 v° col. 2 : «... caret etiam innolentia [sic] et cru // » (§ 44 — éd. cit., p. 404), 1 feuillet manque.

    f. 21 col. 1 : « //-te probo eamque modicam...» (§ 65 — éd. cit., p. 410).

    expl. : «... aliarum rerum sic uiuendi modum » (23 § 85 — éd. cit., p. 415).

    f. 21 v° col. 2-23 col. 2 : Paradoxa ad Brutum.

    titre : « In Paradoxis. De ui eloquentie ».

    inc. : « Nichil est tam incredibile quod non dicendo... » (prol. 3).

    expl. : «... pauperes atque inopes estimandi sunt » (6 § 52 — éd. cit., p. 418-427).

    f. 23 col. 2-24 v° col. 1 : ‹De oratore›.

    titre : « De studio ».

    inc. : « Nemo in aliqua scientia uehementius studuisse...» (I, 3 § 10).

    expl. : «... plena doloris plena ueritatis » (II, 17 § 73 — éd. cit., p. 429-437).

    f. 24 v° col. 1-col. 2 : Orationes.

    titre : « Orationes Tullii ».

    f. 24 v° col. 1-col. 2 : Pro M. Marcello.

    titre : « Cicero pro M. Marcello ».

    inc. : « Ille uero fortunatus est...» (1, 4).

    expl. : «... se maluisse quam uincere » (6, 16).

    f. 24 v° col. 2 : Pro Q. Ligario.

    titre : « Pro Ligario ».

    inc. : « Nichil tam populare quam bonitas...» (12, 37).

    expl. : «... ut uelit seruare quam plurimos » (12, 38).

    — Pro rege Deiotaro.

    titre : « Pro Deiotaro ».

    texte : « Nemo fere est qui sin periculi... quam reo prebeat » (2, 4).

    f. 24 v° col. 2 : Ps. CICERO, Oratio pridie quam in exilium iret (extraits).

    titre : « Pridie quam iret in exilium ».

    inc. : « Officium liberale est serere beneficium...» (1, 2).

    expl. : «... quam supplicio addiceretur » (7, 17).

    f. 24 v° col. 2-25 col. 2 : CICERO, Orationes (extraits).

    f. 24 v° col. 2 : Pro P. Sestio.

    titre : « Pro Cestio [sic] ».

    inc. : « Siquid aliqui aliquando molestie...» (cf. 6, 14).

    expl. mutilé : «... perspici non possint. Quis unquam // » (9, 22).

    1 feuillet manque.

    f. 25 col. 1 : ‹Cum populo gratias egit›.

    inc. mutilé : « // quam qui nunquam egro corpore... ».

    expl. : «... quam assidue percepta delectant » (1, § 4).

    — In P. Vatinium testem.

    titre : « Contra Vatinium ».

    texte : « Quid quisque nostrum de se sensiat uel loquatur non est sane requirendum boni uiri iudicent idem maximi momenti et ponderis » (4 § 9)

    — De domo sua.

    titre : « Pro domo sua ».

    inc. : « In imperita multitudine hoc uiciosissimum...» (2 § 4).

    expl. : «... est in carendo patientia » (58 § 146).

    — De prouinciis consularibus.

    titre : « De prouinciis consularibus ».

    texte : « Non his solum gratus esse debet qui accepit beneficium uestrum etiam is cui potestas accipiendi fuit » (17 § 41).

    — De haruspicum responsis.

    titre : « De responsis aruspicum ».

    inc. : « Corporis quidem nostri infirmitas...» (18 § 39).

    expl. : «... uictoris dominatus et regnum » (25 § 54).

    f. 25 col. 1-col. 2 : Pro L. Cornelio Balbo.

    titre : « Pro Cornelio Balbo ».

    inc. : « Est seculi hec macula quedam... » (6 § 15).

    expl. : «... ingenium et artem sepe uincit » (20 § 45).

    f. 25 col. 2 : Ps. SALLVSTIVS, Inuectiua in Ciceronem (extrait).

    titre : « Sallustius contra Tullium de ipso ».

    inc. : « Homo leuissimus supplex inamicis amicis... ».

    expl. : «... nominari non possunt inhonestissima » (3, 5).

    — Ps. CICERO, Inuectiua in Sallustium (extraits).

    titre : « Tullius contra Salustium ».

    inc. : « Non qui ita uiuit aliter...» (1 § 1).

    expl. : «... quam eos qui commiserunt » (8 § 22).

    f. 25 col. 2-28 v° col. 2 : CICERO, Opera (extraits).

    f. 25 col. 2-26 col. 1 : Orationes in M. Antonium Philippicae.

    titre : « Tullius in Philippica prima ».

    inc. : « vos nobiles magna quedam spectare docet...» (I, 12 § 29).

    expl. : «... ad summam laudem gloriamque contenderet » (XIV, 12 § 32).

    f. 26 col. 1-28 v° col. 2 : Tusculanae disputationes.

    titre : « Tullius in libro primo Tusculanarum ».

    inc. : « Qve melior est in hominum genere...» (I, 14 § 32).

    expl. : «... ipsam continens animi pulcritudo uocatur » (IV, 13 § 31) (réclame : « epistole Senece »).

    f. 29 col. 1-36 v° col. 2 : SENECA, Epistulae ad Lucilium (extraits).

    titre : « Epistole Senece. Epistola prima ».

    inc. : « Qvedam tempora eripiuntur nobis...» (1 § 1).

    f. 29 v° col. 2 : «... composita paupertas lex autem illa nature scis // » (4 § 10).

    1 feuillet manque.

    f. 30 col. 1 : « // et contubernale. Ita sapiens se contentus est... » (9 § 5).

    f. 35 v° col. 2 : «... hodie uelis quam heri. Mutatio // » (réclame : « uoluntatis » — 35 § 4).

    plusieurs feuillets manquent.

    f. 36 col. 1 : « // quibus non cum fama sed cum rerum natura deliberandus est...» (81 § 29).

    f. 36 v° col. 2 : «... quia superuacua didicerunt » (88 § 37).

    f. 36 v° col. 2 : Ps. SENECA, Epistulae ad Paulum (Clavis n° 191, extrait).

    titre : « Ad Paulum ».

    texte : « Feramus equo animo fortunam et utamur foro quod sors concessit donec inuicta felicitas finem nobis imponat » (ép. 11 — éd. C. W. Barlow, Epistolae Senecae ad Paulum et Pauli ad Senecam..., Rome, 1938, p. 133-134).

    — Epitaphium Senecae (Anthol. lat. 667).

    titre : « Epitaphium ipsius ab ipso editum » (v. 1-4).

    f. 37 col. 1-37 v° col. 2 : SENECA rhetor, Controuersiae seu Declamationes (extraits).

    titre : « Seneca in Declamationibus libro primo ».

    inc. : « Iocundum est redire in antiqua studia... » (I, prol. § 1).

    expl. : «... excogitauit supplicio sepe excipiat suo » (X, prol. 6).

    f. 38 col. 1-42 v° col. 2 : SENECA, Opera (extraits).

    f. 38 col. 1-40 v° col. 1 : De beneficiis.

    titre : « Seneca de beneficiis libro primo ».

    inc. : « INter plura maximaque uicia nichil est... » (I, 1 § 2).

    expl. : «... hoc est magni animi perdere et dare » (VII § 32).

    f. 40 v° col. 1-42 col. 1 : De clementia.

    titre : « Seneca in libro de clementia libro primo ».

    inc. : « RECte factorum uerus fructus... » (I, 1 § 1).

    expl. : «... in rectum praua flectantur » (II, 7 § 5 fin).

    f. 42 col. 1-42 v° col. 2 : De remediis fortuitorum.

    titre : « In libro de remediis fortuitorum. De morte ».

    inc. : « STultum est timere quod uitare...» (II § 3 — Ps. Seneca, Liber de moribus, 39)

    expl. : «... non qui aliis uidetur sed qui sibi » (XVI, § 9 fin).

    f. 42 v° col. 2-43 v° col. 1 : ‹MARTINVS BRACARENSIS› seu Ps. SENECA, Formula uitae honestae (Clavis n° 1080, extraits).

    titre : « Seneca in libro de.IIIIor. uirtutibus. De prudentia ».

    inc. : « Qvi prudentiam sequi desiderat tunc recte uiuet...» (2 — éd. C. W. Barlow, Martini Bracarensis opera omnia (Papers and Monographs of the American Academy in Rome, 12), New Haven, 1950, p. 238).

    expl. : «... ubicumque de ueritate tractatur » (5 — éd. cit., p. 247).

    f. 43 v° col. 1-2 : Ps. SENECA, Liber de moribus (extraits).

    titre : « Seneca in libro de moribus ».

    inc. : « EDucatio et disciplina mores facit...» (2).

    expl. : «... contemptum effugere quam diuiti inuidiam » (133).

    f. 43 v° col. 2-44 col. 2 : SENECA, Naturales Quaestiones (extraits).

    titre : « Seneca in libro Naturalium questionum. In.III°. ».

    inc. : « INter nullos magis quam inter philosophos... » (IV b, 3 § 6).

    f. 43 v° col. 2 : «... tamen nobis promittimus permansura bona fortune // » (VI, 1 § 14).

    1 feuillet manque.

    f. 44 col. 1 : « // suam effugit. Hec est assidua et ineluctabilis...» (III, praef., § 16).

    expl. : «... si falsa sine teste derisus est » (IV a, praef., § 18-19).

    f. 44 v° col. 1-46 col. 2 : Ps. VARRO, Sententiae (extraits).

    titre : « Incipiunt sententie Varronis ad Papirianum Athenis audientem ».

    inc. : « Expedit uulgo timor mortis...» (Sent. 2).

    expl. : «... inexperienti quam et certum experto...» (Sent. 152 — éd. P. Germann, Die sogenannten Sententiae Varronis, Paderborn, 1910, p. 30-43).

    f. 46 col. 2-47 col. 1 : CALCIDIVS, Timaeus Platonis (extraits).

    titre : « Ex Platone. Quod uirtus nulla uincitur difficultate ».

    inc. : « Qvid unquam generosam magnanimitatem uel aggredi pigeat...» (prol.).

    expl. : «... forent mutue uoluntatis indicia » (47 C — éd. A. Gagnér, op. cit. infra, p. 182-190 ; éd. Hamacher, p. 239-243).

    f. 47 col. 1 : MARTIANVS CAPELLA, De nuptiis Philologiae et Mercurii (extrait).

    titre : « Ex Marciano. Versus ».

    inc. : « Anxia cum trepidis nutat sententia rebus... ».

    expl. : «... Cura facit dubios et spes incerta fatigat » (I, 21 — éd. cit., p. 245).

    f. 47 col. 1-47 v° col. 2 : MACROBIVS, Commentarius in Ciceronis Somnium Scipionis (extraits).

    titre : « Ex Macrobio libro primo ».

    inc. : « Sine iusticia non solum res publica...» (I, 1, 4 — éd. cit., p. 247).

    expl. : «... hominum interitu et obliuione posteritatis extinguitur » (I, 7, 5 — éd. cit., p. 251).

    f. 47 v° col. 2 : PRISCIANVS, Institutiones grammaticae (extrait).

    titre : « Priscianus in prohemio de octo partibus ».

    texte : « Nichil perfectum in humanis inuentionibus » (prooemium, 3 — éd. cit., p. 253).

    ~ f. 47 v° col. 2-51 v° col. 2 : BOETHIVS, Opera (extraits).

    f. 47 v°-51 col. 2 : Consolatio Philosophiae (Clavis n° 878).

    titre : « Boetius in .I°. de consolatione. Quod scientia non possit auferri ».

    inc. : « Has solas nullus potuit peruincere terror... » (I, m. 1, 5).

    f. 48 v° col. 2 : «... mundane felicitatis mutacio cum // » (II, m. 3, titre — éd. cit., p. 205-213).

    1 feuillet manque.

    f. 49 col. 1 : « // patientiam paulisper assumpsit...» (II, 7, 20 — éd. cit., p. 219).

    expl. : «... cum ante oculos iudicis agimus cuncta cernentis » (V, 6, 48 — éd. cit., p. 237).

    f. 51 col. 2 : De syllogismo categorico (Clavis n° 884, extrait).

    titre : « Boethius in Cathegoricis sillogismis ».

    texte : « Nemo si quid in puerilibus disciplinis acceperit id sacrosanctum iudicet quando quidem res teneris auribus accomodatas senior philosophie tractatus eliminat » (I — P. L., 64, col. 793).

    — De syllogismo hypothetico (Clavis n° 886, extraits).

    titre : « In hypotheticis ».

    inc. : « Nullum bonum est quod non pulcrius...» (I — P. L., 64, col. 831 B).

    expl. : «... quam ei quem diligit confitetur » (I — P. L., 64, col. 831 D).

    f. 51 col. 2-51 v° col. 1 : De diuisione (Clavis n° 887, extrait).

    titre : « In diuisionibus ».

    texte : « Quis hec non uideat plurimum ad bonorum artium ualere defectum si apud mentes hominum numquam sit desperatio displicendi » (P. L., 64, col. 877).

    f. 51 v° col. 1-53 col. 1 : PETRONIVS, Satiricon (extraits).

    titre : « Ex Petronio. De scolarium quorumdam ruditate ».

    inc. : « Ego adolescentulos existimo in scolis...» (1, 3 — éd. cit., p. 124).

    les extraits 18 et 34 n’ont pas été copiés.

    expl. : «... clausum possidet archa Iouem » (137, 9 — éd. cit., p. 138).

    f. 53 col. 1-54 v° col. 2 : TERENTIVS, Comoediae (extraits).

    f. 53 col. 1 : Andria.

    titre : « Terentius in Andria. Contra maledicos ».

    inc. : « DEsinant male dicere, male facta ne noscant sua...» (22-23).

    expl. : «... qui perget que uult dicere ea que non uult audiet » (920 — éd. A. Gagnér, op. cit. infra, p. 128-132 ; éd. cit., p. 162-164).

    f. 53 col. 2 : Eunuchus.

    titre : « In Eunucho ».

    inc. : « Que res in se neque consilium... » (57).

    expl. : «... principio magna familiaritas conflata est » (874-875 — éd. A. Gagnér, op. cit. infra, p. 134-138; éd. cit., p. 164-166).

    f. 53 v° col. 1 : Heautontimorumenos.

    titre : « In Eautontimorumenon ».

    inc. : « Tantumne est ab re tua ocii tibi...» (75).

    expl. : «... dumque ignoras, ubi cognosceris facilia » (1059 — éd. A. Gagnér, op. cit. infra, p. 138-142 ; éd. cit., p. 167-168).

    f. 53 v° col. 2-54 col. 2 : Adelphoe.

    titre : « In Adelphis ».

    inc. : « Profecto hoc uere uulgo dicitur...» (28).

    expl. : «... in experiundo repudies » (858 — éd. A. Gagner, op. cit. infra, p. 144-152 ; éd. cit., p. 169-172).

    f. 54 v° col. 1 : Hecyra.

    titre : « In Echira de ultione in aduersarios ».

    inc. : « Iniurium non uidetur...» (72).

    expl. : «... equum est te ferre incommoda » (840 — éd. A. Gagner, op. cit. infra, p. 152-158; éd. cit., p. 173-175).

    f. 54 col. 2 : Phormio.

    titre : « In Phormione contra imprudentiam, infidelitatem, inconstantiam... ».

    inc. : « Quam inique comparatum est... » (41).

    expl. mutilé : «... accipitri non tenditur neque miluo qui male fa // » (330 — éd. A. Gagnér, op. cit. infra, p. 158-160 ; éd. cit., p. 175-176).

    1 feuillet manque.

    f. 55 col. 1 : ‹Querolus› (extraits).

    inc. mutilé : « // contra me futurum uideo » (V, 3, v. 78).

    suivi de : « Tres edaces domus una non capit » (V, 4 — éd. A. Gagnér, op. cit. infra, p. 178).

    f. 55 col. 1-58 v° col. 1 : SALLVSTIVS, Opera (extraits).

    f. 55 col. 1-56 v° col. 2 : De coniuratione Catilinae.

    titre : « Salustius in prologo Catilinarii. Quod ingenium uiribus prestantius ».

    inc. : « PECcora natura prona finxit...» (1, 1).

    expl. : «... audatia pro muro habetur » (58, 17 — éd. cit., p. 181-191).

    f. 56 v° col. 2-58 v° col. 1 : De bello Iugurthino.

    titre : « In prologo Iugurthini. Quid prosit uel noceat animo ».

    inc. : « Dux atque imperator uite mortalium animus est... » (1, 3).

    expl. : «... regie uoluntates plerumque ut uehementes sic mobiles » (113, 1 — éd. cit., p. 191-202).

    f. 58 v° col. 2-60 v° col. 2 : GELLIVS, Noctes Atticae (extraits).

    titre : « Ex Agellio noctium Atticarum. In primo ».

    inc. : « SAluti perpetue potiusquam breui uoluptati consulendum est... » (I, 17 § 1).

    expl. : «... quam si probrum et adulterium admisissent » (X, 23 § 1).

    f. 60 v° col. 2-62 col. 1 : MACROBIVS, Saturnalia (extraits).

    titre : « Ex Macrobio Saturnalium ».

    inc. : « MVltas uariasque res in hac uita... » (I, début).

    expl. : «... ut ederent et biberent atque esse ut uiuerent » (I, 8 § 16).

    ~ f. 62 col. 1-63 v° col. 1 : CASSIODORVS, Variae (Clavis n° 896, extraits).

    titre : « Cassiodorus in prologo epistularum quas de negotiis curialibus ad diuersas personas scripsit ex parte regis Theodorici ».

    inc. : « Dictio semper agrestis est que aut sensibus electis...» (préf., 3 — éd. Th. Mommsen, Cassiodori senatoris Variae (M. G. H., Auct. antiq., 12), Berlin, 1894, p. 3).

    expl. : «... utile uidetur quod aduersa uoluntate conceditur » (I, 38 § 1 — éd. cit., p. 35).

Anciens possesseurs

Anciennement dans

Origine

  • Origine : 1 — française, région de Paris, d’après l’écriture assez anguleuse et la décoration de style universitaire parisien.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XLI)

Historique de la conservation

Source des données : Persée - DER-IRHT, XLI

  • Possesseur : 1 — Hellin de Dury (Hellinus de Duriaco), chanoine de Cambrai, docteur en théologie et maître à la Sorbonne, curé de Saint-Sulpice de Favières (diocèse de Paris, arrondissement de Rambouillet), qui a laissé son nom au bas du f. 63 v°, après une liste de cardinaux : « Hellinus de Dury ». Cf. aussi dans la marge inf. du f. 10 la copie d’une lettre de Pierre de Cros († 1362), cardinal-prêtre de Saint-Martin-aux-Monts, en faveur d’ Hellinus de Duriaco, alors curé de Saint-Sulpice de Favières.

    1-2 — abbaye Saint-Vaast d’Arras, d’après l’ex-libris de 1628, suivi de la cote ancienne « C. 1 » dans la marge sup. du f. 1 : « Bibliothecae monasterii S. Vedasti Atrebatensis. 1628. C.1 », autre cote ancienne « C. 24 » dans la marge inf. du f. 1.

Notes

Source des données : Biblissima

Bibliographie

    • Cat. gén., in-4°, 4, Paris, 1872, p. 126-127
    • B. L. Ullman, Classical Authors in Medieval Florilegia (Class. Phil., 27, 1932, p. 1-42)
    • A. Gagnér, Florilegium Gallicum. Untersuchungen und Texte zur Geschichte der mittelalterlichen Florilegienliteratur (Skrifter utgivna av Vetenskaps Societeten i Lund, 18), Lund, 1936, p. 39
    • G. Ranstrand, Querolusstudien, Stockholm, 1951, p. 63
    • J. Cousin, Recherches sur Quintilien, Paris, Les Belles Lettres, 1975, p. 21, 22
    • J. Hamacher, Florilegium Gallicum. Prolegomena und Edition der Exzerpte von Petron bis Cicero, De oratore (Lateinische Sprache und Literatur des Mittelalters, 5), Frankfurt am Main, 1975, p. 33-34 et passim
    • R. H. Rouse et M. A. Rouse, Preachers, florilegia and sermons. Studies on the Manipulus florum of Thomas of Ireland (Studies and Text-Pontifical Institute of Medieval Studies, 47), Toronto, 1979, p. 315.

Vie du livre

Source des données