Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 15710

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q118510

  • Titre attesté :
    • PETRUS LOMBARDUS,Sententiarum libri I et II
  • Autre forme de la cote :
    • Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 15710
    • Paris. BnF, Latin 15710
  • Conservé à : Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits
  • Langues : latin
  • Auteur : Pierre Lombard (1095?-1160?)
  • Date de fabrication :
  • Lieu de fabrication :
  • Écriture :
    • Une seule main (identique à celle du lat. 15711). 2 col. de 40 l
  • Décoration :
    • Titres courants à l’encre rouge et bleue (numérotation des livres) ; mention du numéro de la distinction à l’encre rouge au f. 107, indice peut-être d’un contenu plus riche des titres courants. Initiales puzzle filigranées à l’encre rouge et bleue avec motif de poisson en début de chaque livre (f. 3ra, 73rb) même motif en bout-de-ligne à la fin (f. 130va) ; bandes d’i justifiant le texte (f. 3ra, 3va, 5va 73rb, 75vb). Initiales filigranés (2 l.) alternativement rouges à filigrane bleu et bleues à filigrane rouge ; lettres d’attente. Filigraneur ayant plusieurs particularités (pochoirs, crochets, vagues). Rubriques dans le texte (chapitres, auctoritates et grandes articulations du texte) ; numérotation à l’encre rouge et bleue dans les marges latérales (chiffres romains). Table des capitula : sur deux colonnes ; initiales alternativement rouges et bleues ; solution de continuité entre chacun des titres des chapitres ; ajouts dans les marges encadrés à l’encre rouge ; numérotation des distinctions en marge à l’encre noire (chiffre arabes). L’encre a par endroits « attaqué » le parchemin (f. 99v par ex.)
  • Support : Parchemin, piqûres apparentes.
  • Composition :
    • 132 ff. précédés et suivis d’un feuillet papier
  • Dimensions :
    • 360 x 256 mm ( just. : 229 x 157 mm) , marge sup. = 58 mm ; marge inf. = 90 mm ; marge int. = 39 mm ; marge ext. = 76 mm ; entrecolonne = 10 mm
  • Aspects codicologiques :
    • Foliotation moderne ; cahiers : les f. 1 et 2 sont constitués d’un binion dont les deux derniers feuillets ont été coupés (talons visibles entre f. 2 et 3) ; les f. 131 et 132 de même (talons visibles après le f. 132) ; 112 (3-14) ; 212(15-26) ; 312(27-38) ; 412 (39-50) ; 512 (51-62) ; 612 (63-74) ; 712 (75-86) ; 812 (87-98) ; 98 (99-106) ; 1012(107-118) ; 1112 (119-130) ; le f. 132 était collé au contreplat inférieur ; réclames en fin de chaque cahier. Système de signature visible pour les cahiers 1, 2 et 7 : angle inférieur droit des six premiers feuillets, lettres à l’encre rouge (cahier 1, ex. f. 3 « a ») ou à la mine de plomb (cahier 7, ex. f. 79 « e »), traits verticaux à l’encre rouge (cahier 2, ex. f. 19 « ׀׀׀ ׀׀ »).
    • Paris. Sceaux,132 ff. précédés et suivis d’un feuillet papier, 360 x 256 mm ( just. : 229 x 157 mm) , marge sup. = 58 mm ; marge inf. = 90 mm ; marge int. = 39 mm ; marge ext. = 76 mm ; entrecolonne = 10 mm.
  • Réglure :
    • Réglure à la mine de plomb, on remarque que le copiste, pour calibrer son écriture, a tiré un trait supplémentaire entre les deux premières lignes habituelles de réglure (voir par ex. f. 9v-10r ou f. 72v-73r ou f. 107r)
  • Reliure :
    • Reliure en parchemin vert avec titre doré au dos sur pièce de maroquin rouge « P. Lomba/Sentent/Libri »
  • Estampille :
    • Estampilles de la bibliothèque de la Sorbonne f. 3, f. 81v, f. 130v. Estampilles de la Bibliothèque nationale correspondant aux années 1792-1802 (cf. Josserand-Bruno, 277 type 17) : f. 3, f. 130v

Présentation du contenu

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • F. 3ra-130va [PETRUS LOMBARDUS Sententiarum libri I et II] (P. L., CXCII, 561-758 et BRADY, 1971).
    [Textus Magistri]
    L. I : « … Prologus magistri Petri Parisiensis episcopi (rubr.) ». « Cupientes [prima causa movens ad compilationem sententiarum ex parte actoris scilicet desiderium proficiendi add. interlin.] aliquid [sonat modicitatem add. interlin.] de penuria [ad scientiam. Prima causa retrahens add. interlin.] ac tenuitate [ad ingenium add. interlin.]… – … librorum capitula distinguuntur premisimus ». « Explicit Prologus (rubr.) » (éd. cit., 3-4) (3ra-3va) ;
    [Marginalia]
    [Divisio textus] « Huic operi Magister prohemium premittitit in quo tria facit, primo reddit auditorem benevolum, secundo docilem ibi Horum igitur, tertio actentum ibi Non ergo debet. Benivolum autem reddit assignando causas moventes … » (main XVe s.) (3ra, marge supérieure).
    [Expositio litteralis] « Penuria dicit defensionem exterioris ; tenuitas defensionem interioris… » (main XIVe s.) (3ra marge intérieure).
    [alia expositio litteralis] « Gazophilacium est cucha vel locus in quo ponuntur gaze, sed hic capitur pro significatione sacre scripture … ». (main XVe s.) (3r, marge supérieure)
    [Annotationes super prohemio textus]« Cupientes etc. Libro suo Magister premittit prohemium in quo primo ponitur executio actori, secundo reprehensio detractoris ibi : Quamvis non ambigamus, tertio commendatio operis ibi Horum igitur, quarto excitatio auditoris ibi non igitur debet. In prima parte excusat se a presumpsione tanti operis aggrediendi. Dicitur primo per causas moventes… » (main XIVe s.) (2v).
    [Textus Magistri]
    « … Capitula Libri primi (rubr.) ». « Omnis doctrina est de rebus vel signis… – … Utrum passiones sanctorum debeamus velle ». « Expliciunt Capitula (rubr.) » (3va - 5va) ; « … Liber primus (rubr.) ». « Veteris [primo ponit divisionem eorum de quibus agitur. Intendit prout ad cognicionem pertinetur add. interlin.] ac nove legis… – … quem Deus non voluit ». « Explicit Liber primus de misteriis Trinitatis (rubr..) » (éd. cit., 55-328) (5va-73rb).
    [Marginalia]
    [Divisio textus in generali et prime distinctionis] « Veteris etc. Iste liber potest dividi a parte subjecti : subjectum enim principale Deus est de quo agitur in primo libro secundum se, scilicet secundum rationem sue perfectionis naturalis, in secundo de eo in quantum relucet in eo potentia ejus in effectu creationis, in tertio de eo in quantum relucet in eo ejus sapientia in effectu restaurationis, in quarto de eo secundum quod relucet in eo ejus bonitas in effectu humane sacrificationis. In prima parte more sapientis artificis primo inquirit subjectum seu materiam de qua debet agere, secundo de ea inventa incipit tractare scilicet in secunda distinctione. In prima parte circa inventionem subjecti seu materie procedit tripliciter, primo dividendo et diffiniendo, secundo questiones incidentes determinando ibi Cum autem, tertio determinata evenitur recusando ibi Omnium igitur. In prima parte primo ponit divisionem rerum et signarum, secundo subdivisionem rerum ibi Illud ergo, tertio soluit objectionem contrariam ibi Notandum ergo. In prima parte primo ponitur divisio secundo partium divisionis manifestatio ibi Proprie autem » (main XIVe s.) (5v marge supérieure).
    [Alia divisio in generali et prime distinctionis] « Veteris ac Nove legis continentiam etc. Postquam Magister premisit sue intencioni indicium scilicet prohemium, hic consequenter subjungit narracionis compendium hoc est tractatum, qui in sui divisionis primaria dividitur in quatuor partes juxta numerum librorum huius libri in quarum prima de natura, de determinat de deitatis essentia, secundum conditionem sue naturalis perfectionis, in secunda de ipsius voluntate secundum quod relucet in operibus ipsis creationis, in tertia de ipsius clementia secundum quod apperuit in actibus humane restauracionis et in quarta de ipsius salvificatione secundum quod relucet in effectibus gratificationis. Secunda pars in principio secundi Creationem rerum, tertia pars in principio tertii Cum venit igitur plenitudo et quarta pars in principio quarti Samaritanus. Prima pars in duas dividitur partes in quarum prima premittit Magister distinctiones ad notitias neccessarias tractandorum et in secunda… » (main XIVe s.) (6v, marge inférieure)
    [questio super textu] « Contra idem est signum et signatum sicut corpus Christi. Responsio non est respectu ejusdem. Contra : Magister dicit… » (main XVe s.) (5va marge extérieure)
    [annotationes super prima distinctione]« In hac presenti distinctione Magister ponit .IX. conclusiones in quibus stat sententia huius distinctionis. Prima conclusio… » (main XVe s.) (5v marge inférieure) « Veteris ac nove legis continentiam etc. In tota ista distinctione ponuntur a Magistro nonne conditiones in quibus stat sententia huius distinctionis quarum prima est ista quod tractatus Sacre Scripture versatur principue circa res et signa… » (main XIVe s.) (7r marge inférieure)
    [Textus Magistri]
    L. II : [Prologus] « Que ad misterium Trinitatis atque divine unitatis… – …ad considerationem creaturarum transeamus » (éd. cit., 327) (73rb) ; « …Capitula Libri secundi (rubr.) ». « Quod unum est principium rerum… – … An alicui resistendum sit potestati » (73rb-75vb) ; « Cunctarum [sic, pro Creationem] rerum insinuans Scriptura Deum esse creatorem… – … ut in malis nulli potestati obediamus ». « Explicit Liber secundus » (éd. cit., 327-580) (73rb-130va).
    [Marginalia]
    [Annotationes super prima distinctione] « Ex hac distinctione possunt esse (?) 8 conditiones primo Deus unus est creator omnium rerum celestium terrestrium visibilium invisibilium per suam omnipotentiam, voluntatem et bonitatem ; in initio temporis mundum creavit Ge .I°. In principio creavit Deus celum et terram et per hoc excluditur error Platonis : ponite tria principia eterna scilicet materiam exemplar et Deum quasi opificem non creatorem… » (main XIVe s.) (75v marge inférieure)
    [Alia annotatio] « Primo Deus est creator omnium ; secundo creare est de nihilo ; tertio … » (main XVe s. ?) (75v marge inférieure)
    [Divisio textus prime distinctionis]
    « Creationem rerum insinuans scriptura : postquam Magister in primo tractavit de natura personarum divinarum, nunc ipse tractat de factura rerum productarum et primo in generali, secundo in speciali in principio sequentis distinctionis. Item primo ostendit quod a Deo creationes sunt producte, secundo ipse inquit ad quem finem creationes sunt producte ibi et quia non valet. Item primo secundum auctoritatem Scripture probat creationem, secundo removet dubitationem ibi verumtamen, tertio exclusam concludit secundam opinionem ibi Horum ergo. Illa pars et quia non valet Deus nam primo ostendit qua refecta sit creatura rationalis, secundo ad quid facta sit creatura rationalis ibi Si queritur, tertio ad quid facta est creatura corporalis ibi Et sicut, quarto ad quid facta sit creatura partim corporalis partim spiritualis ibi De homine quoque ubi primo ostendit propositum secundo removet dubitationem ibi Solet etiam queri » (main XIVe s.) (75r marge inférieure)

Intervenant

Ancien possesseur

Anciennement dans

Historique de la conservation

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • Collège de Sorbonne. Ex-libris de la Sorbonne, précédé et suivi d’une estimation et d’une cote (f. 2v) : « Precii .L. sol. Iste liber pauperum magistrorum domus de Sorbona Parisiensis ex legato magistri Egidii de Tyllia de Gandavo. Precium .50. sol. ». « Inter libros Sententiarum .48. » Cf. catalogue de 1338, ms. N.a.l. 99, p. 65 « Sentencie 22 »: « 48. [espace ménagé] » Légué au collège de Sorbonne par Gilles du Theil de Gand, sans doute entre 1321 et 1338 avec seize autres mss. Seuls les mss lat. 15216, lat. 15567, lat. 15688, lat. 15710 et 15711, lat. 16432 ont été conservés. Voir P. Glorieux, Aux origines, I, p. 304 ; Delisle, Cab. des mss., II, p. 146. Sur la date du legs voir Rouse, R. H., « The Early Library of the Sorbonne… », notamment p. 243.
    Emprunteurs : [d’après Le registre de prêt …, p. 720] : Johannes Brout (après 1404) ; Johannes Cabot (1422) ; Johannes Derling (après 1416) ; Johannes Soquet (1418) ; Johannes Riviere (1428) ; Johannes Vrediere (1445) ; Stephanus Godeau (1459) ; Lucas de Molendinis (1457) ; Johannes Talhouet (1459) ; Guillelmus Ficheti (1462) ; Jacobus Bacler (1472)
    Prix : « precii .L. sol. » (f. 2v) ; « precium 50 sol. » (f. 2v) (répété f. 132).
    Ancienne cote : cote 1338 « Inter libros Sententiarum 48 » (f. 2v) ; cote XVIIe s. « 176 » (f. 2) ; cote XVIIIe s. sur papier collé « 523 » (f. 4).
    Trois mains principales : deux du XIVe s., une main plus tardive (XVe s.).On relève au moins une autre main du XVe s., intervenant plus ponctuellement. Le f. 14 est un bon exemple des diverses mains ayant annoté le ms. Les mains qui interviennent le plus ne se répartissent pas également :
    1) la première, la plus ancienne (voir par ex. au f. 3, au f. 7), est de petit module, elle annote essentiellement le L. I. Elle utilise les marges latérales, ainsi que la marge supérieure (plus rarement la marge inferieure). Elle annote de diverses manières les Sentences:
    - en faisant apparaître la structure de la pensée de Pierre Lombard : ex. f. 6va, marge ext., à propos du passage « Utrum fruendum sit an utendum virtutibus », l’annotation est la suivante : « Hic ponit primo opiniones contrarias, secundo subdit solutionem ibi nos autem earum, tertio soluit objectionem contrariam ibi Sed dicet aliquis. On retrouve ensuite ces remarques face aux passages cités).
    - en identifiant avec précision les auctoritates et les citations bibliques du Lombard : ex. f. 3ra, f.6va etc. Certaines de ces identifications sont des annotations interlinéaires.
    - les annotations les plus longues consistent en général en une divisio textus de l’œuvre, parfois très générale, p. ex. f. 2v divisio textus portant sur le prologue « Cupientes etc. libro suo Magister premittit prohemium in .9°. : primo ponitur excusatio actoris, secundo reprehensio detractatoris ibi Quamvis non ambigamus, tertio commendatio operis ibi Horum igitur… » ; f. 5v (marge supérieure) « Veteris etc. Divisio libri potest significari a parte subjecti. Subjectum enim principale Deus est de quo agitur in primo libro secundum se scilicet secundum rationem sue perfectionis naturalis, in secundo de eo in quantum relucet in eo potentia ejus in effectu creationis, in tertio… »
    2) la deuxième, d’un module moyen, annote chacun des deux livres avec une grande constance. Elle utilise essentiellement la marge inférieure du ms. mais parfois intervient dans les marges latérales, voire en interligne (ex. f. 3). Elle effectue une divisio textus systématique du Livre des Sentences. Ex. f. 6v (marge inférieure) : [divisio de l’œuvre] « Veteris ac Nove Legis continentiam etc. Postquam Magister premisit sue intencioni indicium, scilicet prohemium, hic consequenter subjungit narrationis compendium. Set est tractatum qui in sui divisionem primaria (sic) dividitur in .4. partes juxta numerum librorum… » puis f. 7 (marge inférieure) : [divisio de la première distinction du L. I] « Veteris ac Nove Legis continentiam etc. In tota ista distinctione ponuntur a Magistro none conclusiones in quibus stat sententia hujus distinctionis... ». On remarquera le soin de ces annotations : les passages des Sentences cités dans la divisio textus sont soulignés, chaque « paragraphe » présent dans les marges inférieures est doté d’une majuscule d’un module plus important (ex. f. 11v, 13v, 44 etc.) et parfois signalé par un pied-de-mouche (ex. f. 43v, 40 etc.)
    3) la troisième (XVe s.), cursive, intervient ponctuellement sur l’ensemble des deux livres. Elle utilise essentiellement les marges latérales et, parfois, complète les annotations précédentes (cf. f. 6v, marge ext., f.11v, marge ext., f. 13v, marge ext. etc.). Ex. f. 6v : « Hic ostendit diversum modum utendi [première main] ponendo differentiam usus nostri ad divinum in duobus : primo quia ipse refert usum suum quo rebus utuntur ad bonitatem suam. Nos vero non ad bonitatem nostram sed suam ; secundo quia nos referemus usum nostrum quo operamur ad utilitatem nostram. Ille vero non ad utilitatem suam sed nostram…[troisième main] ».Elle cite parfois Thomas (cf. f. 5v marge inférieure, f. 7 marge supérieure, etc.). Ex. f. 7 : « Thomas vero sic introducit : postquam Magister inquisivit causas de quibus agendum est in hoc opere, hic prosequitur suam intentionem et dividitur in duas partes… ». Cette main emploie un système d’appels de notes très varié, notamment pour le L. I. Elle est peut-être aussi responsable des manicules aux f. 58v, 76v, 102, 103, 107,111, 121 130v. La forme et le soin de la présentation des annotations de cette main va se dégradant (ex. f. 83, marge inf. ; f. 123, marge ext. etc.)
    Les propositions « non tenues » sont signalées par différentes mains. Dans le L. I, seules deux propositions sur les quatre souvent signalées sont mises en valeur :
    - la dist. 17, c. 2 est signalée deux fois « Hoc seccundum opinionem Magistri sed secundum opinionem communem…» (f. 26v, main du XIVe s.) puis une accolade accompagnée de la mention « Magister hic communiter non tenetur » (main XVe s. ?) signale le passage posant problème ;
    - la dist. 24, c. 1 (f. 37v) est signalée comme non tenue au f. 38 (marge inférieure) dans les conclusiones « Ex hic distinctione ponunt eleici .3. conclusiones : prima est cum dicitur Deus est unus excluditur pluralitas essentialis Ambrosius .I. Trinitate .3. Item cum dicimus : secunda conclusio cum dicitur tres persone sunt unus Deus excluditur solitudo et singularitas personalis. Hilarius .4. Trin. Tertia conclusio cum dicitur distincte vel distincte persone sunt unus Deus, excluditur confusio vel promixio personalis Ambrosius .I. Trin. .3. Ex ista litera habetur quod secundum opinionem Magistri nota numeralia de Deo dicta (?) dicuntur solum privare et in hoc non tenetur Magister » (main du XIVe s.) ;
    - la dist. 1, c. 3 [§10] comporte aussi une proposition signalée par un annotateur comme non tenue alors même qu’elle ne figure pas dans les listes « canoniques » : cf. « Non tenetur Magister » à propos du passage « Voluntas est per quam fruimur et ita per virtutes fruimur non eis nisi forte* aliqua virtus sit Deus ut caritas de qua post tractabitur ». (f. 7ra, marge intérieure, main XVe s ?)
    Dans le L. II , on relève trois des quatre propositions habituellement signalées comme non tenues :
    - dist. 5, c. 6 : « Nota in hoc non tenetur Magister » (f.81ra marge, main XVe s.) ;
    - dist. 11, c. 2 : dans les conclusiones situées dans la marge inférieure « Preterea illud : secunda conclusio. Quidam dicunt… et hec opinio videtur Magistro probabilior, hec tamen non tenetur » (f. 87vb, main XIVe s.) ;
    - la dist. 30, c. 14 est signalée à deux reprises : « Non tenetur communiter Magister in ista responsione » (f. 114ra, marge int., main XVe s ?) ; puis, une main du XVe s. l’a signalé dans les conclusiones réalisées au XIVe s., « .7a. conclusio : Illud. Item resurget et est de hereditate humane nature quod a primis parentibus tractum est…– …et de costa Ade mulier formata est. [Magister in isto non tenetur add. al. man.] » (f. 113v, marge int.).

Vie du livre

Source des données