Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 3403

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q382793

  • Titre attesté :
    • Petrus Lombardus, Sententiarum libri IV cum glossis.
  • Autre forme de la cote :
    • Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 3403
    • Paris. BnF, Latin 3403
  • Conservé à : Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits
  • Langues : latin
  • Auteur : Pierre Lombard (1095?-1160?) | Augustin (saint, 0354-0430) | Césaire d'Arles (saint, 0470?-0542) | Gratien (11..?-1160?)
  • Date de fabrication :
  • Support : Parchemin.
  • Composition :
    • 282 ff. + 3 ff. blancs, à 2 colonnes.
  • Format :
    • 225 × 155 mm.
  • Aspects codicologiques :
    • Initiales en couleurs à filigranes et à antennes. Titres courants en couleurs. Numéros des distinctiones dans les marges. Rubriques. — Réclames à chaque cahier. — Foliotation ancienne en chiffres romains indépendante pour chaque livre. — Le f. 85v est blanc. — Appartint à Charles d'Orléans comme en témoigne la mention du f. 1 : « Ce livre est à moy duc d'Orlians etc. Charles » et la marque : « 40 )-(XL » au f. 282v. — Correspond peut-être au volume mentionné dans l'inventaire de 1440 parmi les livres de Charles d'Orléans rapportés d'Angleterre : « ung autre livre donné à Md. S par Audrion de Bresne appelé le livre du Maistre des Sentences, couvert de cuir vermeil » ; cf. P. Champion, La Librairie de Charles d'Orléans, XXXIX et 90. 282 ff. + 3 ff. blancs, à 2 colonnes. 225 × 155 mm.
  • Reliure :
    • Demi-reliure chagrin rouge au chiffre de Louis-Philippe. Titre au dos : « Petri Lombardi sententiarum libri IV ». Tranches dorées.

Manifeste IIIF

Présentation du contenu

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • F. 1-281v [PETRUS LOMBARDUS, Sententiarum libri IV] (P. L., CXCII, 521-962 et Quaracchi, 2e éd., 1916, 1-1038). Prologue : « Incipit prologus » (Quaracchi, 1-3) (1-1v) ; table du l. I (1v-4v) ; L. I (éd. cit., 14-294) (4v-82v) ; au f. 82v : « Hic finitur primus liber de misterio Trinitatis. Incipit secundus de rerum creatione et formatione corporalium et spiritualium et aliis pluribus eis pertinentibus » ; — Prologue du l. II : « Que ad misterium... — ... transeamus » (ibid., 306) (82v) ; table du l. II, introduite par une citation rubriquée : « Beda : Unum esse rerum principium non plura ut quidam putaverunt » (82v-85) ; L. II : « Incipit liber secundus de rerum creatione et formatione corporalium et spiritualium et aliis pluribus eisdem pertinentibus... » (éd. cit., 306-540) (86-151) ; — Prologue du l. III : « Jam nunc his intelligendis... — ... valeamus » ; « Hujus voluminis continentia sub compendio perstringitur. Hic enim ordo rationis... — ... gratia ad miserum accedat » (ibid., 550) (151) ; table du l. III (151-152v) ; L. III : « Incipit liber tercius de incarnatione Verbi » (éd. cit., 550-734) (153-200v) ; — Prologue du l. IV : « His tractatis... — ... accedamus » (ibid., 745) (200v) ; table du l. IV (200v-203) ; L. IV : « Incipit liber quartus de sacramentis » (éd. cit., 745-1038) (203-281v).

    Deux notulae figurent dans le texte : au l. III : « scilicet sapientia ingenita... — ... et Filius et Spiritus sanctus » (éd. cit., 607, note a) (167v) ; n° 191 (ibid., 675-676) (185). — Une notula a été ajoutée en marge par une main contemporaine : au l. I, le n° 342 (éd. cit., 235) (66).

    Le texte est accompagné de gloses marginales et interlinéaires de plusieurs mains du XIVe s., parmi lesquelles : F. 31-275. Gloses sur les quatre livres, passim. Sur le l. I (31, 33, 36v-39v, 47) ; au f. 31, sur D. XVII : « Nota quod aliquid est diligibile dupliciter, vel sicut ratio dilectionis vel sicut objectum, sicut etiam color videtur ut objectum et lumen ut ratio... — ... ita etiam eodem actu diligitur quod amatur ut objectum et ut ratio objecti » ; — sur le l. II (91v, 92, 96v, 99, 104-110v, 114, 116, 118) ; au f. 91v, sur D. V : « Averti hodio habere etc. Videtur hoc impossibile quia sicut nichil amatur nisi bonum vel in ratione boni, ita nichil habetur odio nisi in ratione mali... » ; — sur le l. III (153, 172-173v) ; au f. 153 sur D. I : « Plenitudo temporis etc. Sciendum quod tempus incarnationis dicitur tempus plenitudinis multis de causis. Primo propter perfectionem universi quia... » ; — sur le l. IV (203, 216v-220v, 223-224, 226v, 239v-240, 256v, 258, 261-262, 275) ; au f. 218, sur D. XII : « Nota quod sicut dicitur [in] prima parte libri de causis, causa prima est vehemencioris imprexionis... ».

    F. 153-200 Autre série de gloses d'une main italienne, principalement sur le l. III. Au f. 153, sur D. I : « Prima pars in qua determinat de divina incarnatione et durat usque ad VI distinctionem » ; au f. 155v, sur D. III : « Dicendum quod sicut in prima sanctificatione b. Virginis fuit quedam inchoatio emondacionis, remoto peccato originali... » ; au f. 195v, sur D. XXXVII : « Nota quod b. Johannes in Apoc. XXXVIIII capitulo (Apoc., XVII, 11) dicit : Locutus est mecum unus ex septem angelis dicens : Veni et ostendam tibi dapnationem [sic] meretricis magne... Meretris [sic], scilicet gubernatio... Supradictam exspositionem exstraxi de libro Dantis domini G. Mangerie judicis. Ego Guido episcopus Aqu. [Guido de Ancisa, év. d'Acqui, 1342-1367 ?] acipio aliter. Nam pro meretrice acipio regem et prelatum avarum... ».

    F. 281v-282v Fragments divers. « In concilio apud Vermeniam [sic]. Si quis cum matre vel filia fornicatus fuerit... » [Decretum Gratiani, C. 34 q. 1 et 2 c. 9] (281v) ; — « Item ex eodem. Si homo fornicatus fuerit cum muliere... » [ibid., C. 35 q. 2 et 3 c. 6] (281v) ; — « In Aurelianensi concilio. Incestuosi dum [corr. pro : dominum] in ipso detestando... » [ibid., C. 35 q. 8 c. 3] (281v) ; — « In Triburiensi concilio. In lectum mariti absente uxore... » [ibid., C. 34 q. 1 et 2 c. 6] (281v) ; — « In libro questionum de peccatis nolentium. Merito queritur que sunt peccata nolentium... » [ibid., C. 15 q. 1 c. 1] (281v-282) ; — « Augustinus in omelia de igne purgatorio... de quo dixit Apostolus : Ipse salvus erit sic tamen quasi per ignem, non capitalia... — ... neque maledici regnum Dei possidebunt » [S. CAESARIUS ARELATENSIS, Sermo CLXXIX, fragment] (éd. Morin, 684-685) (282) ; — « De reparatione hominis. Queritur qualiter Deus hominem reparasset quem diabolus, quam prave suasionis [sic] sue sponte consensit, juste dicitur detinere. Ad quod dicendum est diabolum... — ... ad se retrahit » (O. Lottin, Psychologie et morale au XIIe et XIIIe s., V, Gembloux, 1959, 270 n° 355) (282-282v) ; — « Fit questio iterum de Abraham et ceteris fidelibus qui mortem Christi precesserunt an peccata eis essent dimissa... — ... et ipsi liberati » ; cf. ms. Berne, Burgerbibliothek, 702, f. 6 (282v) ; — « Ex testimoniis quatuor evangeliorum et epistola Agustini contra Helvinum, s. Maria mater Domini, et Maria mater Jacobi Alphei et Joseph et mater filiorum Zebedei Jacobi et Johannis evangeliste tres sorores fuerunt... — ... Tres igitur viros habuit Anna : Joachim, Cleopham, Salomam » (M. Förster, dans Probleme der englisch-Sprache und Kultur, Festschrift Johannes Hoops, Berlin, 1925, 113) accompagné d'une glose : « Dic breviter quod Maria virgo... — ... fuit natus Johannes et [Jacobus] major » (282v).

Intervenants

Historique de la conservation

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • A fait partie de la librairie de Blois, n° 558 de l'inventaire de 1518, et nos 164 ou 165 de l'inventaire de 1544 ; cf. Omont, Anciens inventaires, I, 83 et 165 ; P. Arnauldet, dans Le Bibliographe moderne, XI (1907), 216, n° 701. Semble figurer par erreur parmi les mss. provenant de Philippe Hurault de Cheverny.

Sujets et thèmes

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • Augustinus in homelia de igne purgatorio...

    f. 282

    Averti, odio habere... [Petri Lombardi Sent. II d. V]. Videtur hoc impossibile quia sicut nihil amatur...

    f. 91v

    Beda : Unum esse rerum principium, non plura, ut quidam putaverunt...

    f. 82v

    Dic breviter quod Maria virgo fuit filia Annae...

    f. 282v

    Dicendum quod sicut in prima sanctificatione beatae Virginis fuit quaedam inchoatio...

    f. 155v

    Ex testimoniis quattuor Evangeliorum et epistola Augustini contra Helvinum, sancta Maria mater Domini...

    f. 282v

    Fit quaestio iterum de Abraham et ceteris fidelibus qui mortem Christi praecesserunt...

    f. 282v

    Hic enim ordo rationis postulat...

    f. 151

    His tractatis quae ad doctrinam rerum pertinent...

    f. 200v

    In lectum mariti absente uxore...

    f. 281v

    Incestuosi [dum] in ipso detestando...

    f. 281v

    Merito quaeritur quae sunt peccata nolentium...

    f. 281v

    Nota quod aliquid est diligibile dupliciter, vel sicut ratio...

    f. 31

    Nota quod beatus Johannes in Apoc. XXXVIII capitulo (Apoc. XVII, 1) dicit : Locutus est mecum unus...

    f. 195v

    Nota quod sicut dicitur prima propositione libri De Causis, causa prima...

    f. 218

    Incipit du lemme biblique

    Plenitudo temporis... [Petri Lombardi Sent. l. III].

    Incipit

    Sciendum quod tempus incarnationis dicitur tempus plenitudinis...

    f. 153

    Prima pars in qua determinat de divina incarnatione et durat...

    f. 153

    Quae ad mysterium divinae unitatis...

    f. 92v

    Quaeritur qualiter Deus hominem reparasset quem diabolus...

    f. 282

    [...] Scilicet sapientia ingenita...

    f. 167v

    Si homo fornicatus fuerit cum muliere et frater ejus nesciens...

    f. 281v

    Si quis cum matre vel filia fornicatus fuerit, ignorante matre de filia...

    f. 281v

    [...] Unum esse rerum principium, non plura, ut quidam putaverunt...

    f. 82v

    AUDRION DE BRESNE -- Possesseur (?)
    AUGUSTINUS HIPPONENSIS ep. (s.) -- Sermones (attr. par les mss. ou correspondant à Clavis Patrum latinorum, nos 285, 368-372)
    BEDA VENERABILIS (s.) -- Extraits à lui attribués par les mss.
    BLOIS (Loir-et-Cher) -- Librairie. Possesseur
    CAESARIUS ARELATENSIS ep. (s.) -- Sermones. Excerpta
    CHARLES, duc d'ORLEANS -- Ex-libris autographe signé
    CHARLES, duc d'ORLEANS -- Possesseur
    DÉCORATION -- Encadrement de couleur bleu et rouge (XIIIe et XIVe s.)
    DÉCORATION -- Initiales filigranées (XIIIe et XIVe s.)
    G. MANGERIE -- Mention
    GRATIANUS -- Decretum (excerpta)
    GUIDO DE ANCISA, ep. Aquenensis (?) -- Glossae in Sententiarum libro III
    HURAULT (Philippe), év. de Chartres -- Possesseur
    MARIAE (Tres) -- Généalogie Versions en prose
    Péché -- Questions sur la rémission des péchés
    PETRUS LOMBARDUS, Parisiensis ep. -- Sententiae
    PETRUS LOMBARDUS, Parisiensis ep. -- Glossae in opera In Sententiarum libros. (XIVe s.)
    RELIURE -- Reliures au chiffre de Louis-Philippe
    RELIURE -- Éléments annexes Tranches dorées

Source des données