Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 3330

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q63332

  • Titre attesté :
    • Commonitiuncula ad sororem ; Smaragdus ; Vitae Patrum ; Beda Venerabilis ; Isidorus Hispalensis ; Pseudo-Cyprianus ; Vita sanctae Pelagiae
  • Autre forme de la cote :
    • Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 3330
    • Paris. BnF, Latin 3330
  • Conservé à : Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits
  • Langues : latin
  • Auteur : Augustin (saint, 0354-0430) | Bède le Vénérable (saint, 0673?-0735) | Isidore de Séville (saint, 0560?-0636) | Jacobus diaconus | Smaragde de Saint Mihiel (0750?-0825?)
  • Date de fabrication :
  • Support : Parchemin.
  • Composition :
    • 179 ff.
  • Format :
    • 280 × 215 mm.
  • Aspects codicologiques :
    • Plusieurs mains. Quelques initiales ornées d'entrelacs. Titres rubriqués (7-116v) ou noirs, en onciale ou en capitale rustique mêlée d'onciale. — Erreur de reliure et ff. manquant entre les ff. 5 et 6, 116 et 117, 152 et 153. — Quelques corrections et additions marginales contemporaines ; deux ff. refaits au XIIe s. et quelques retouches de cette époque ; quelques notes marginales de la seconde moitié du XVe s. — Au f. 179v, deux signatures du XVe s. : « J. Gaigneur » et « Cosquier » et le mot « Fescamp » écrit deux fois. Le ms. provient de l'abbaye de Fécamp (diocèse de Rouen) ; il fut acquis par Jean Bigot, dont l'ex-libris gravé, avec l'ancienne cote « A. 16 » figure au contreplat supérieur ; cf. Delisle, Cab. des mss., I, 322 ; Bibliotheca bigotiana, 23, n° 72*; G. Nortier, dans Revue Mabillon, XLVII (1957), 26.179 ff.280 × 215 mm.
  • Reliure :
    • Reliure veau havane, dos aux armes de Bigot. Tranches peintes en rouge. Titre au dos ; « Smaragdus. Vitae sanct. Isidor. ms. ».

Présentation du contenu

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • F. 1-6v, 176-178v Commonitiuncula ad sororem. « Incipiunt capitula hujus ammonicionis. I. De laude karitatis... » (1) ; « Amonicio de animae profectu. Tuae non inmemor petitionis, hanc commonitiunculam pro anime tue profectu, o carissima soror, tibi, ut rogasti, scribere studui... — ... perficere per [sic] bona voluntate, cui est honor, potestas et imperium per infinita secula seculorum. Amen » (éd. sous le nom d'Adalger, dans P. L., CXXXIV, avec de nombreuses variantes ; sous le nom de s. Isidore par A. E. Anspach, S. Isidori Hispalensis episcopi Commonitiuncula ad sororem, dans Scriptores ecclesiastici hispano-latini, fasc. IV A, Escurial, 1935, 49-90) ; cf. A. Vaccari, dans Mélanges F. Cavallera, 1948, 147-162 ; Clavis Patrum latinorum, n° 1219. Les feuillets étant reliés en désordre, le texte se lit : f. 1-2v (P. L., CXXXIV, 915-920) ; f. 4-4v (ibid., 920-922) ; f. 3-3v (ibid., 922-924) ; f. 176-178v (ibid., 924-930) ; f. 5-5v (ibid., 930-933) ; f. 6-6v (ibid., 935-938) ; lacune, due à la perte d'1 f. entre les ff. 5 et 6 et allant de : « ... inferno torquebitur. [Optandum ergo est]... » (ibid., 933) à « [continuata transissent] tempora propinquavit nativitas... » (ibid., 935) ; le f. 2 a été recopié au début du XIIe siècle.

    F. 7-60v SMARAGDUS, Diadema monachorum. « Hunc modicum libellum Smaragdus de diversis virtutibus collegit et ei nomen Diadema monachorum inposuit, quia, sicut diadema gemmis, ita et hic libellus fulget virtutibus ». Prologue : « Hunc modicum operis nostri libellum... » (7) ; — table en 100 chapitres (7-8) ; — « Incipit liber Diadema monachorum. I. De oratione. Hoc est remedium ejus qui vitiorum temptamentis exestuat... » (P. L., CII, 593-690) (8-60v).

    F. 61-116v De vita sanctorum Patrum heremitarum, en 3 livres. L. I. [Historia monachorum], ouvrage édité parmi les oeuvres de Rufin d'Aquilée (P. L., XXI, 387-462), probablement traduit par lui du grec ; cf. Siegmund, Die Überlieferung der griech. christl. Literatur, 135-136 ; A. J. Festugière, dans Hermes, Zeitschr. für klass. Phil., LXXXIII (1955), 257-284. Le texte est divisé en 25 chapitres dont l'ordre diffère de celui de l'édition. Table des 25 chapitres : « Incipiunt capitula de vita sanctorum Patrum heremitarum » (61) ; Prologue : « Benedictus Deus qui vult omnes homines salvos fieri... » (P. L., XXI, 387-390) (61-62) ; c. I : « ... De s. Johanne heremita. Primum igitur tamquam vere fundamentum... » (ibid., 390-399, partie du c. I) (62-64) ; c. II : « De quodam monacho te[m]ptato ac superato. Erat quidam monachus apud nos... » (ibid., 399-400, suite du c. I) (64-64v) ; c. III [corr. pro : II] : « De monacho temptato sed non superato. Fuit quidam vir in hac proxima civitate... » (ibid., 400-401, suite du c. I) (64v-65) ; c. IIII : « De alio. Fuit quidam monachus in heremo hac... » (ibid., 401-403, suite du c. I) (65-66v) ; c. V [corr. pro : IIII] : « Ammonitio s. Johannis heremitae. Haec locutus sum vobis, filioli, ut sciretis... » (ibid., 403-405, fin du c. I) (66v-67) ; c. VI [corr. pro : V] : « De s. Appellen. Vidimus et alium presbiterum in vicina regione... » (ibid., 433-435, c. 15) (67-67v) ; c. VII [corr. pro : VI] : « De s. Pafnutio. Vidimus et monasterium sancti Pafnutii... » (ibid., 435-439, c. 16) (67v-69v) ; c. VIII : « De b. Helia. Vidimus et alium senem venerabilem... » (ibid., 432, c. 12) (69v) ; c. VIIII : « De abbate Pytyrion. Interea, redeuntes ex Thebaida, vidimus montem... » (ibid., 432-433, c. 13) (69v) ; c. X : « De b. Eulogio. Vidimus et alium sanctum patrem Eulogium... » (ibid., 433, c. 14) (69v-70) ; c. XI : « De s. Apollonio. Vidimus et alium sanctum virum nomine Apollonium... » (ibid., 410-420, c. 7) (70-73v) ; c. XII : « De dracone interfecto. Igitur digressi a b. Apollonio... » (ibid., 420-422, c. 8, à partir de la 4e ligne) (73v-74) ; c. XIII : « De s. Coprete. Erat quidam presbiter nomine Copres... » (ibid., 422-427, c. 9) (74-76v) ; c. XIIII : « De b. Heleno. Fuit et alius vir s. Helenus... » (ibid., 429-432, c. 11) (76v-77v) ; c. XV : « De quodam sene qui triginta annos habuit silentium. Vidimus et alium non longe... » (ibid., 409-410, c. 6) (77v-78) ; c. XVI : « De quodam sene... Vidimus et alium venerabilem patrem apud Thebaidam... » (ibid., 442-443, c. 20) (78) ; c. XVII : « De abbate Or. Vidimus et alium apud Thebaidam venerabilem virum... » (ibid., 405-407, c. 2) (78-79) ; c. XVIII : « De multit[u]dine monachorum. Venimus autem ad civitatem quandam Thebaidis... » (ibid., 408-409, c. 5) (79) ; c. XVIIII : « De b. Syrapione. Vidimus et alium quendam presbiterum in regione Arsinoite... » (ibid., 440, c. 18) (79-79v) ; c. XX : « De b. Apollonio. Tradebant ergo seniores fuisse quendam... » (ibid., 441-442, c. 19) (79v-80) ; c. XXI : « [De Nitrio loco...] Vidimus autem in omnibus Aegypti monasteriis... » (ibid., 443-446, 449, c. 21, 22, début de 23, 24 et fin de 27) (80-81) ; c. XXII [corr. pro : XXI] : « De b. Amone. Initium sane habitationis... » (ibid., 455-456, c. 30 incomplet) (81-81v) ; c. XXIII [corr. pro : XXII] : « De b. Paulo. Fuit quidam inter discipulos s. Antonii... » (ibid., 457-459, c. 31) (81v-82v) ; c. XXIIII [corr. pro : XXIII] : « De b. Piamone presbitero. Non autem mihi videtur dignum... » (ibid., 459-460, c. 32) (82v) ; c. XXV [corr. pro : XXIIII] : « De b. Johanne. Erat in ipsis locis et vir sanctus... — ... octavum autem fuit cum ad Nitriae monasterium veniremus » (ibid., 460-462, c. 33 et épilogue incomplet) (82v-83) ; — L. II. [Verba seniorum] (édité comme oeuvre probable de Rufin d'Aquilée, dans P. L., LXXIII, 739-810), sans doute traduit du grec ; cf. Siegmund, op. cit., 136-138. Emplacement réservé pour la table : « Incipiunt capitula libri II » (83-83v) ; « Incipit liber secundus sanctorum Patrum ». Prologue : « Vere mundum quis dubitet... » (83v) ; texte en 202 chapitres : « Quidam sanctorum seniorum Patrum, interrogantibus semet monachis... — ... adolescens, superata libidine, salvatus est... » (83v-116) ; la numérotation des chapitres est erronée ; — L. III. SEVERUS [SULPICIUS et JOHANNES CASSIANUS, De vitis Patrum liber IV]. Table en 55 chapitres (116-116v) ; Prologue : « Incipit liber Severi. Frequenter ac sepius a me, fratres, flagitatis... — ... aurem accomodetis » (P. L., LXXIII, 813-816) (116v) ; le texte manque, par suite d'une importante lacune matérielle. Cf. Bibl. hag. lat., nos 6524, 6525, 6526, Cod. hag., I, 230.

    F. 117-119 [BEDA, Historia ecclesiastica, V, c. 12, incomplet du début, 13, 14, 16, et 17] « ... ego cum ad tempus abscessissem a te... — ... lectione litterarum fiat » (P. L., XCV, 251-255 ; C. Plummer, Ven. Bedae Opera historica, I, 1896, 309-315) (117-118v) ; — « Bethleem, civitas David in dorso sita est... — ... epitomate requirat » (P. L., XCV, 256-258 ; Plummer, éd. cit., 317-319) (118v-119).

    F. 119-167v S. ISIDORUS HISPALENSIS [Sententiae]. « Incipit liber Isidori episcopi de diversis virtutibus » (ces derniers mots rayés et remplacés par : « de Deo », puis, d'une main du XIVe siècle, par : « de summo bono ») (119) ; L. I, en 31 chapitres (P. L., LXXXIII, 537-600 ; le c. XVI de l'édition constitue les c. XVI et XVII du ms.) (119v-133) ; L. II : « Incipit liber secundus » en 44 chapitres (ibid., 599-654) (133-149v) ; L. III : « Incipit liber III » en 65 chapitres, dont 9 manquent par suite de lacune matérielle : c. I-V incomplet (ibid., 653-666) (149v-152v), c. XIV-LXVI [sic] (correspondant aux c. XIV-LXII de l'éd., ibid., 688-758) (153-167v) ; à noter que le c. XVIIII du ms. correspond au c. XX de l'édition, et vice-versa ; les c. XLVIII et XLIX de l'édition forment le c. XLVIII du ms. ; les §§ 1-3 du c. L de l'éd. forment le c. XLVIIII du ms. et les §§ 4-9, le c. L, sous le titre : « de delictis principum » ; les §§ 1-3 du c. LI de l'éd. forment le c. LI, et les §§ 4-6,le c. LII, sous le titre : « de disciplina principum in ecclesia » ; les §§ 1-5 du c. LII de l'éd. forment le c. LIII, les §§ 6-12, le c. LIIII, sous le titre : « de pravis judicibus », et les §§ 13-16, le c. LV, sous le titre : « de verbosis et iracundis judicibus » ; les c. LIII et LIV de l'éd. sont numérotés respectivement LVI et LVII dans le ms. ; le c. LV porte le n° LVIIII [sic] ; les c. LVI à LXII portent les nos LX à LXVI ; à la fin du dernier chapitre, addition : « Hic est christiano miserationis affectus, ut pro unoquoque mortuo sacrificium Deo offeratur ; inde est quod scriptum est et mortuo ne fraudes misericordiam » (167v) ; cf. Clavis Patrum latinorum, n° 1199 ;

    F. 167v-168v [Epistola ad Massonam episcopum] (éd. cit., 899-902, ep. IV) ; au f. 168v : « Explicit epistola b. Isydori episcopi de lapsus [sic] sacerdotis post penitentie satisfationem ad propriorem posse restaurari statum. Expliciunt libri s. Ysidori episcopi ».

    F. 168v-172v [De duodecim abusivis saeculi] « Incipiunt dicta s. Augustini in XII graduum [sic] abusiva hujus seculi. Duodecim abusiva sunt saeculi... » (édité parmi les opera spuria de s. Cyprien dans C. S. E. L., III3, 152-173) ; cf. Clavis Patrum latinorum, n° 1106.

    F. 173-175v, 179 et 179v JACOBUS DIACONUS (?) « Incipit vita s. Pelagiae. Magnas Deo gratias referre debemus, qui non vult peccatores perire... Venerabilis Antiochaene civitatis episcopus pro quadam causa... — ... vos Deus faciat invenire misericordiam in illa die, quoniam ipsi est honor et gloria et potestas in secula seculorum. Amen » (P. L., LXXIII, 663-672, avec variantes) ; cf. Bibl. hag. lat., n° 6607 ; Siegmund, op. cit., 245.

    F. 83v. (ms. F de J. G. Freire, Commonitiones ss. Patrum, Coïmbra, 1974, 306-308) ; cf. ibid., 264 et passim.

Intervenants

Sujets et thèmes

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • Bethleem, civitas David, in dorso sita est angusto...

    f. 118v

    Duodecim abusiva sunt saeculi. Hoc est sapiens sine operibus...

    f. 168v

    Erat in ipsis locis et vir sanctus ac totius gratiae bono repletus, Johannes nomine...

    f. 82v

    Erat quidam monachus apud nos in hoc vicino eremo manens cui habitatio spelunca fuit...

    f. 64

    Erat quidam presbyter nomine Copres in ipso eremo habens monasterium vir sanctus...

    f. 74

    Frequenter ac saepius a me, fratres, flagitatis vobis gratia aedificationis regressus de partibus...

    f. 116v

    Fuit et alius vir, sanctus Helenus nomine, hic a pueritia in servitio Domini...

    f. 76v

    Fuit quidam inter discipulos sancti Antonii Paulus nomine cognominatus Simplex...

    f. 81v

    Fuit quidam monachus in eremo hoc qui prae ceteris interius habitabat...

    f. 65

    Fuit quidam vir in hac proxima civitate vitam turpissimam...

    f. 64v

    Haec locutus sum vobis, filioli, ut sciretis et in humilitate quanta sit firmitas...

    f. 66v

    Igitur digressi a beato Apollonio cum progrederemur ad partem deserti contra meridianum...

    f. 73v

    Initium sane habitationis monasteriorum...

    f. 81

    Interea redeuntes ex Thebaida vidimus montem quemdam...

    f. 69v

    Magnas Deo gratias referre debemus, qui non vult peccatores perire in mortem...

    f. 173

    Non autem mihi videtur dignum et jam ejus eremi habitatores...

    f. 82v

    Primum igitur tamquam vere fundamentum nostri operis ad exemplum bonorum omnium sumamus...

    f. 62

    Quidam sanctorum seniorum Patrum interrogantibus semet monachis de causa abstinentiae...

    f. 83v

    Tradebant ergo seniores fuisse quemdam persecutionis tempore nomine Apollonium...

    f. 79v

    Tuae non immemor petitionis, hanc commonitiunculam pro animae tuae profectu...

    f. 1

    Venerabilis Antiochaenae civitatis episcopus pro quadam causa vocavit ad se quosdam...

    f. 173

    Venimus autem ad civitatem quamdam Thebaidis nomine Xorinco...

    f. 79

    Vere mundum quis dubitet meritis stare sanctorum horum...

    f. 83v

    Vidimus autem in omnibus Aegypti monasteriis locum qui quadraginta fere milibus abest...

    f. 80

    Vidimus et alium apud Thebaidam venerabilem virum nomine Or...

    f. 78

    Vidimus et alium non longe ab urbe, ad eam partem quae mittit ad eremum...

    f. 77v

    Vidimus et alium presbyterum in vicina regione nomine Appellen, virum justum. Hic faber erat...

    f. 67

    Vidimus et alium quemdam presbyterum in regione Arsinoite nomine Serapionem...

    f. 79

    Vidimus et alium sanctum patrem Eulogium nomine, qui in offerendis...

    f. 69v

    Vidimus et alium sanctum virum nomine Apollonium apud Thebaidam...

    f. 70

    Vidimus et alium senem venerabilem, Heliam nomine, in finibus civitatis Anthinao...

    f. 69v

    Vidimus et alium venerabilem patrem apud Thebaidam Discorum nomine...

    f. 78

    Vidimus et monasterium sancti Paphnutii, hominis Dei, qui nominatissimus in illis locis anachoreta...

    f. 67v

    AMMON (s.), primus monachus Nitriae -- Vita excerpta e Historia monachorum
    APOLLONIUS (s.), abbas in Thebaide -- Vita excerpta ex Historia monachorum
    APOLLONIUS (s.), diaconus martyr in Aegypto -- Vita excerpta ex Historia monachorum
    APPELLES, eremita -- Vita excerpta ex Historia monachorum
    AUGUSTINUS HIPPONENSIS ep. (s.) -- De Duodecim abusivis saeculi
    BEDA VENERABILIS (s.) -- Historia ecclesiastica gentis Anglorum (excerpta)
    BIGOT (famille) -- Possesseur
    BIGOT (Jean) -- Ex-libris gravé aux armes, collé
    CASSIANUS (s. Johannes), Massiliensis -- Flores : Vitae Patrum L. IV ex operibus s. Johannis Cassiani et Sulpicii Severi
    COMMONITIONES SANCTORUM PATRUM (excerpta)
    COMMONITIUNCULA AD SOROREM
    COPRES, eremita -- Vita excerpta ex Historia monachorum
    COSQUIER -- Signature (XVe s.)
    DÉCORATION -- Initiales ornées à la plume et rehaussées de couleur (ou peintes) (Xe s.)
    DE DUODECIM ABUSIVIS SAECULI
    ELIAS (s.), eremita -- Vita excerpta ex Historia monachorum
    EULOGIUS, eremita -- Vita excerpta ex Historia monachorum
    FECAMP (abbaye de la Trinité), dioc. de Rouen -- Possesseur
    GAIGNEUR (J.) -- Signature (XVe s.)
    HELENUS (s.), monachus in Aegypto -- Vita ex Historia monachorum
    HOR abbas -- Excerpta ex Historia monachorum
    ISIDORUS HISPALENSIS (s.) -- Epistola ad Masonam episcopum
    ISIDORUS HISPALENSIS (s.) -- Sententiarum libri
    JACOBUS DIACONUS -- Vita s. Pelagiae
    JOHANNES (s.), eremita in Aegypto -- Vita excerpta ex Historia monachorum
    MASONA (s.), Emeritensis ep. -- Lettre à lui adressée par s. Isidore
    NITRIA, monastère proche d'Alexandrie -- Texte sur
    PAPHNUTIUS (s.), abbas -- Vita excerpta e Historia monachorum
    PAULUS SIMPLEX (s.), eremita in Thebaide -- Vita excerpta ex Historia monachorum
    PIAMON (s.), eremita in Aegypto -- Vita excerpta ex Historia monachorum
    PITHYRION abbas -- Vita excerpta ex Historia monachorum
    RELIURE -- Reliures aux armes de Bigot (famille)
    RELIURE -- Éléments annexes Tranches peintes en rouge
    RUFINUS AQUILEIENSIS -- Interpretatio spuria : Vitae Patrum, L. III seu Verba seniorum
    RUFINUS AQUILEIENSIS -- Interpres Historia monachorum. Vitae Patrum
    SERAPION (s.), abbas in Aegypto -- Vita, excerpta ex Historia monachorum
    SMARAGDUS, O.S.B. -- Diadema monachorum
    SULPICIUS SEVERUS -- Flores : Vitae Patrum, l. IV ex operibus s. Johannis Cassiani et Sulpicii Severi
    DE VITA SANCTORUM PATRUM EREMITARUM (compilation)
    VITAE PATRUM -- L.II. Historia monachorum, Rufino Aquileiensi interprete (Clavis Patrum graecorum, III, n° 5620)
    VITAE PATRUM -- L. III. Verba seniorum, Pseudo-Rufino Aquileiensi interprete (Clavis Patrum graecorum, III, n° 5574)
    VITAE PATRUM -- L.IV, ex operibus Severi Sulpitii et s. Johannis Cassiani. Prologus

Source des données