Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Vat.lat.3132

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q97947

  • Autre forme de la cote :
    • Vat. lat. 3132
    • Bibliothèque vaticane, Vat. lat. 3132
    • Vatican. BAV, Vat.lat.3132
    • Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Vat.lat.3132
  • Conservé à : Vatican. Biblioteca apostolica vaticana
  • Date de fabrication :
  • Lieu de fabrication :

Manifeste IIIF

Aspects codicologiques

  • Papier (filigranes f. 1-113: Briquet 6281, Florence-Venise, 1501-1516; f. 115 et 118-124: Briquet 6295, Florence, 1521-1522; f. 116-117 et 125-126: var. Briquet 3688, Venise, 1496), fin XVe s., XI ff. blancs + 127 ff. (f. 11v°, 20, 21, 76-77, 111, 112, 113, 114-114v°, 116, 117 et 125v°-127v° blancs), 2 col. aux f. 113-125, 445 x 285 mm. Aux f. 1-110, nombreux dessins et diagrammes à la plume ou rouges illustrant le texte. Nombreuses gloses et variantes marginales contemporaines, de la main d’ Angelo Colocci et d’une main du XVIIe s. qui indiquent des éditions de textes du manuscrit. Aux f. 116 et 125, deux tables du contenu du manuscrit qui paraissent de la main de Colocci avec renvois aux feuillets.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Présentation du contenu

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • f. 2: //militer facies

    f. 1-110v°: Agrimensores (extraits - ms. V des éditeurs).

    f. 1-2: Ivnivs Nipsvs, Limitis repositio (fragment).

    titre courant, marge supér.: «M. Junius Nypsus ».

    inc. mutilé: «//erit pars citrata. Decimanorum numeri in septentrionem... ».

    expl.: «... scias illum locum subsicibuum [sic] remansisse » (fin du texte - éd. K. Lachmann, Gromatici ueteres, dans F. Blume, K. Lachmann et A. Rudorff, Die Schriften der römischen Feldmesser, 1, Berlin, 1848, p. 291, l. 13 -295).

    f. 2-4v°: Ivnivs Nipsvs, Podismus

    titre: «Podismus ».

    inc.: «Mensurarum genera sunt tria rectum... ».

    expl.: «... ut queramus singulas precisuras. M. Junii Nypsi liber explicit » (éd. K. Lachmann, p. 295-301).

    f. 4v°-16: Epaphroditvs et Vitrvvivs Rvfvs, Liber.

    titre: «Incipit Aprofoditi [sic] feliciter et Betrubi [sic] Rufi architectonis »

    inc.: «Trigoni orthogoni cathetus pedum quinque... ».

    f. 14v°, l. 2-3: «... deme hypotenusam erit diametrum circuli» (fin du texte dans l'éd. M. Cantor, Die römischen Agrimensoren..., Leipzig, Teubner, 1875, p. 208-214; éd. N. Bubnov, Gerberti... Opera mathematica, Berlin, 1899, p. 518-548)

    suivi de plusieurs paragraphes: «Centuriarum quadratum deformatio si mensurarum diuersarum ritus... ».

    expl.: «... fit LXXXVIII DCCC us tot iugera fatiunt ».

    Explicit liber Aprofoditi et betrubi (corrigé en «Vetrubi ») rufi architectonis » (éd. N. Bubnov, p. 548-551).

    f. 16-18: Frontinvs agrimensor, De agrorum qualitate.

    titre: «Incipit Julii Frontini de agrorum qualitate feliciter »

    inc.: «Agrorum qualitates sunt tres... ».

    expl.: «... qui intra limites finitima linea claudatur» (éd. K. Lachmann, p. 1-8; C. Thulin, Corpus agrimensorum..., op. cit. infra, p. 1-3).

    f. 18v°-23: Frontinvs agrimensor, De controuersiis

    titre: «De controuersiis »

    inc.: «Materiȩ controuersiarum sunt duȩ... ».

    f. 22v°: «... et in Lusitania finibus Augustinorum » (éd. C. Thulin, p. 9, l. 12).

    un feuillet est coupé dans le manuscrit de modèle, fin de la page blanche, note en marge de la main d'A. Colocci: «Desunt multa vide in impresso fol. 173 »

    f. 23: «Silua limitem detinet transitum... » (ed. cit., p. 10, l. 11).

    expl.: «... inter adfines molliendas [sic] putatione [sic]» (éd. K. Lachmann, p. 9-22 et 24-26; éd. C. Thulin, p. 4-10).

    f. 23v°-27: Frontinvs agrimensor, De limitibus et De arte mensoria.

    inc.: «Sunt et alie limitum conditionis que ad solum... -... mutilatum [sic] fuerit prȩfectura appellatur» (éd. C. Thulin, p. 14, l. 3 -15, l. 4, fin du De limitibus).

    - «Cultellandi ratio quid sit sepae [sic] queritur... ».

    f. 24: «... occupat quam si ex plano nascatur» (ed. cit., p. 18, l. 12 -19 l. 4: De arte mensoria, vers la fin).

    f. 24v°: «diuidebat agrum dextra et sinistra... » (ed. cit., p. 11, l. 13-14: De limitibus)

    f. 26: «...unaqueque limitum constitutio ubi prossima» (ed. cit., p. 14, l. 21: De limitibus).

    - «Principium artis mensorie in agendi... » (ed. cit., p. 15, l. 6, début du De arte mensoria).

    expl.: «... et pensis celum rigorem quousque res exegerit perducere. Finis. Julii Frontonis [sic] liber explicit feliciter» (ed. cit., p. 18, l. 11: De arte mensoria - éd. sous le titre De limitibus, K. Lachmann, p. 26-34).

    f. 27v°-35: Liber coloniarum I (extraits).

    titre: «Incipit liber Augusti Caesaris et Neronis »

    inc.: «In prouincia Lucania prefecturȩ iter populo... ».

    expl. incomplet: «... legem agrariam diuersarum prouintiarum extendit ac declarauit. Explicit feliciter» (éd. K. Lachmann, p. 209 -239, l. 19).

    f. 35-59: Hyginvs gromaticus, Constitutio limitum

    titre: «Incipit Hygini cons‹titu›tio »

    inc.: «Inter omnes Mensurarum ritus siue actus... ».

    f. 42v°: «... bellis militem exercuit ut non uictorias numeraret » (éd. C. Thulin, p. 141, l. 13).

    un ou deux feuillets sont coupés dans le modèle.

    f. 43: «Itaque si loci natura permittit Rationem seruare... » (ed. cit., p. 145, l. 10)

    f. 52v°, l. 11: «... concessos sicut in aere permaneant » (ed. cit., p. 160, l. 21)

    suivi de cette note du copiste: «hic desit figura et eorum est hic sequuntur uerborum quae erant mutilata in codice figurato et alter codex figuras non habebat et uerba male coherentia usque ad eum locum: Si mons asper fuerit etc.» (un feuillet manque dans le modèle).

    suite du texte: «Aequi territorio si quid adsignatum... » (ed. cit., p. 160, l. 22).

    expl.: «... secundum rei quod presentis formam describamus» (texte avec les lacunes et transpositions du manuscrit modèle - éd. K. Lachmann, p. 166-208; C. Thulin, p. 131-171).

    f. 59v°-60: Lex Mamilia Roscia Peducea Alliena Fabia

    titre: «Lex Manilia [sic] Rossia Peducea Aliaena Fabia »

    inc.: «K. Z. III / Quae colonia hac lege deducta. Quo iur‹e› Municipium... ».

    expl.: «... ob eam rem hac lege damnas esto. Explicit Hygini gromatici constitutio feliciter » (éd. K. Lachmann, p. 263-266).

    f. 60v°-68: Agennivs Vrbicvs, De controuersiis agrorum (extrait)

    titre: «Incipit Agenii Vrbici de controuersiis agrorum ».

    inc. incomplet: «Cum per omnium Augustinorum iugerum haec in discrimen... ».

    expl.: «... coniecturaliter etiam mentiri artifices coguntur» (éd. K. Lachmann, p. 77, l. 19-90; C. Thulin, p. 37, l. 13-51).

    f. 68-68v°: Ivnivs Nipsvs, Fluminis uaratio

    titre: «Incipit fluminis uaratio »

    inc.: «Si in agris quadratura Tibi dictanti... ».

    expl.: «... erit latitudo fluminis ».

    f. 68v°: seulement un croquis relatif au texte (éd. K. Lachmann, p. 285-286)

    f. 69-69v°: De sepulchris.

    titre: «De sepul‹chr›is. Imperator Tiberius Caesar triumuirali M. Antonio et Lapideo [sic]».

    inc.: «De ea lege agrorum. Custodiendorum et limitum... ».

    expl.: «... Tiberio Caesare consu‹le› in aedem Veneris genetris [sic]» (ed. cit., p. 271-272).

    f. 70-70v°: Liber coloniarum I (extrait)

    pas de titre.

    inc.: «Ratio (“militiae” raturé, au-dessus) limiti [sic] adsignationis prima. / Triumuirales lapides... ».

    expl.: «... signa sunt finalia constituta».

    f. 70v°: seulement un croquis en couleur (ed. cit., p. 242, l. 7-243, l. 16-17).

    f. 71-73v°: Casae litterarum (extrait)

    pas de titre.

    inc.: «A. / Casa Que per A nomen habet finis super se... ».

    expl.: «... Z finem [sic] qua legis hoc habebis » (ed. cit., p. 327, l. 4-331, l. 7).

    f. 74-78v°: Liber coloniarum I (extrait)

    titre: «Incipiunt nomina agrorum »

    inc.: «Ager adsignatus / Ager Centuriatus... »

    f. 74v°: «Incipiunt nomina limitum. Limites Orientales... ».

    f. 75 expl.: «... Sunt limites numero XXVIII / Agrorum nomina numero XVIIII» (ed. cit., p. 246, l. 24 -249).

    suivi de cette note: «Ideoque limes agro positus litem ut discernet agris (glose au-dessus: “ aruis ”) nam ante limites non apparebant qui diuiderent agros. Expliciunt nomina limitum » (éd. de cette note F. Blume, K. Lachmann et A. Rudorff, op. cit. supra, p. 469, d’après le manuscrit modèle).

    f. 75v° et 78-78v°, figures illustrant le chapitre «Nomina lapidum finalium » reproduites par K. Lachmann, fig. 207-209, sans le texte éd. p. 249-251).

    f. 79-84: Agennivs Vrbicvs, De controuersiis agrorum (extraits).

    titre: «Incipit liber Simplici hoc additum Aliis litteris puto Adulter ».

    dans la marge supér., note de Colocci: «in alio codice Incipit Ageni Vrbici de controuersiis agrorum ».

    inc.: «Non praetermittimus nominata sententia conditionibus... » (éd. K. Lachmann, p. 62, l. 17; C. Thulin, p. 23, l. 3).

    f. 79v°, l. 5: «... de eius modi causis imperitius» (K. Lachmann, p. 64, l. 1; C. Thulin, p. 24, l. 23).

    - «secundum locorum natura mouet causas... » (K. Lachmann, p. 71, l. 18; C. Thulin, p. 30, l. 14).

    f. 81v° l. 19: «... de cuius simulatione est prefecta» (éd. K. Lachmann, p. 77, l. 18; C. Thulin, p. 37, l. 10).

    - «Prius quam de transcendentia controuersiarum... » (K. Lachmann, p. 65, l. 14; C. Thulin, ibid., p. 26, l. 6).

    f. 83v°, l. 2: «... de modo status effectiui transcendunt» (K. Lachmann, p. 70, l. 9; C. Thulin, p. 30, l. 10).

    - «idoneis uolunt exibere aduocationis quocumque... » (K. Lachmann, p. 64, l. 1; C. Thulin, p. 24, l. 23).

    expl. f. 84, l. 3: «... ad naturalem philosophiam probeat admitti » (K. Lachmann, p. 65, l. 12; C. Thulin, p. 26, l. 2).

    f. 84-85: Hyginvs gromaticus, De conditionibus agrorum (extraits).

    deux extraits intervertis:

    1) inc. l. 3: «ordinem naturalium substituunt et geometricum... ».

    l. 18: «... secuti perpetuitatem possessionis effecerint» (éd. K. Lachmann, p. 283, l. 21-284 fin du texte; C. Thulin, p. 77, l. 18-78, l. 17).

    2) «Agrorum Que sit inspectio. Quotiens quid inter uicinum... ».

    expl. f. 85, l. 20: «... hoc est incipio et incrementis artis » (éd. K. Lachmann, p. 281-283, l. 21; C. Thulin, p. 74, l. 24-77, l. 18).

    f. 85-86v°: Agennivs Vrbicvs, De controuersiis agrorum (extrait).

    inc. l. 20: «aduersantur ne quid in rerum natura... » (début du texte).

    expl.: «... cuius controuersias generaliter exequi proposuimus. Ager esse finis rurus [sic]. Explicit liber» (éd. K. Lachmann, p. 59 -62, l. 15; C. Thulin, p. 20-23, l. 1).

    f. 87-87v°: Hyginvs gromaticus, De limitibus

    titre: «Incipit de limitibus Hygini ».

    inc.: «Limites lege lata patere debent secundum constitutionem... ».

    expl. f. 87v°, l. 19: «... cum omnes in aequo sint» (éd. K. Lachmann, p. 111, l. 9-113, l. 18; C. Thulin, p. 71-73).

    f. 87v°-88: Sicvlvs Flaccvs, De conditionibus agrorum (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent.

    inc. l. 19: «Occupaturii autem dicuntur agri. Quos quidam... ».

    expl. f. 88, l. 19: «... ut suos quisque rigores intuerentur» (éd. K. Lachmann, p. 138, l. 3 -139, l. 19; C. Thulin, p. 102 l. 1-103 l. 19).

    cf. infra, f. 92 pour la suite du texte.

    f. 88-90v°: Hyginvs gromaticus, De conditionibus agrorum (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent.

    inc. l. 20: «Questorii autem dicuntur agri. Quos populus... ».

    expl. f. 90v°, l. 25-26: «... conditiones agrorum quas cognoscere potui» (fin du texte selon C. Thulin; éd. K. Lachmann, p. 115, l. 15-123, l. 16-17; C. Thulin, p. 78, l. 18-86).

    f. 90v°-92: Hyginvs gromaticus, De generibus controuersiarum (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent.

    titre, add. en marge en gros caractères: «GENERA CONTROVERSIAR‹VM› ».

    inc.: «Nunc de generibus controuersiarum perscribam... » (début du texte).

    expl. f. 92, l. 6-7: «... in uno agro esse omnia perquirenda» (éd. K. Lachmann, p. 123, l. 17-128, l. 4; C. Thulin, p. 86-91, l. 4).

    f. 92-93: Sicvlvs Flaccvs, De conditionibus agrorum (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent.

    1) inc. l. 7: «Ergo ut supra dixi consuetudines... ».

    f. 92v°, l. 14-15: «... conuenientia possessor‹um› confirmabantur » (éd. K. Lachmann, p. 139, l. 20-141, l. 22; C. Thulin, p. 103, l. 19-105, l. 24).

    2) l. 15: «una re uidebuntur si notatae... ».

    expl. f. 93, l. 23: «... ut diximus uiae necessariae saepe » (éd. K. Lachmann, p. 145, l. 2-146, l. 21; C. Thulin, p. 109, l. 1-110, l. 22).

    f. 93-94v°: Hyginvs gromaticus, De generibus controuersiarum (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent.

    inc. l. 23: «erunt nam si fossa erit finalis... ».

    expl. f. 94v°, l. 27: «... cum sit ager centuriatus aliqui» (éd. K. Lachmann, p. 128, l. 4-5-133, l. 1; C. Thulin, p. 91, l. 4-5-96, l. 13).

    f. 94v°-95: Sicvlvs Flaccvs, De conditionibus agrorum (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent.

    inc. l. 28: «per alienos agros transeunt que... ».

    expl. f. 95, l. 29: «... quid in aliis generibus finitio» (éd. K. Lachmann, p. 146, l. 21-148, l. 19; C. Thulin, p. 110, l. 22-112, l. 22).

    f. 95-95v°: Hyginvs gromaticus, De generibus controuersiarum (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent.

    inc. l. 30: «inculta loca que in centurias... ».

    expl.: «... aliquid notatum inuenitur repetendum est. DE limitibus Hygini Explicit feliciter» (fin du texte - éd. K. Lachmann, p. 133, l. 1-2-134; C. Thulin, p. 96, l. 14-98).

    f. 96-97: Geometria (extrait).

    titre: «Incipit liber Hygini gromatici ».

    inc.: «MVLTIPLICATI. Multiplicati in omnem legum summam ductam... ».

    expl. f. 97, l. 11: «... et curuaturam in unum adicio partem XXVI» (éd. sous le nom de Marcus Terentius Varro, N. Bubnov, op. cit. supra, p. 503-508).

    f. 97-103: Ps. Hyginvs gromaticus, De munitionibus castrorum (seu De metatione castrorum).

    suit sans séparation le texte précédent.

    inc. l. 11: «Nunc Papilio‹num› extensionem choertiumque [sic] supra... ».

    expl.: «... quo nobercae. Si uitari non potuerunt. Liber gromaticus Igyni De Municionibus castrorum. Explicit» (éd. G. Gemoll, Teubner, 1879; A. Grillone, op. cit. infra, 1977; M. Lenoir, op. cit. infra, 1979).

    f. 103-110v°: Balbvs, Expositio et ratio omnium formarum.

    titre: «Balbi ad Celsum. Expositio et ratio omnium formarum ».

    en marge, note de la main du copiste: «P. Crinitus de hon‹esta› dis‹iplina› libro XXI cap. X libellum hunc atribuit Junio Nypso », add. de la main de Colocci: «sic est »

    inc.: «Notum est omnibus Celse penes te studior notitiam... ».

    quelques transpositions et variantes dans le texte.

    expl.: «... Duae lineae concurrunt norma [sic] facturas. Explicit liber Frontinis Primus. [sic]. Amen» (éd. K. Lachmann, p. 91-108).

    f. 111v° (add. de la main de Colocci): Ovidivs, Fasti (extrait)

    titre: «Ouidius fastorum l° 4 ».

    précédé de la glose: «In coloniis deducendis auspicabantur ad imitation‹em› Romane urbis / fol. 113 ».

    (texte) inc.: «apta dies legitur qua menia signat (?) aratro... ».

    expl.: «... fossa repletur humo » (IV, 819-821, 826, 823).

    f. 112v°, 113v° et 116? (add. de la main de Colocci): ‹Tabula Itinerarii prouinciarum Antonini Augusti›.

    suite de noms avec renvois à une foliotation.

    inc. f. 112v° (seulement 4 lignes): «Antoninus / Via Prenestina 175 / latina 176 / Salaria 176».

    f. 113v° (3 col.): «Antonini / Tingi Colonia. 129... ».

    expl.: «... Colonia Agrippina 168 ».

    f. 115-115v° et 119-123v° (main du copiste?): ‹Tabula alphabetica materiarum Agrimensorum›.

    inc.: «Ager centuriatus. 1 / Actus 1... ».

    expl.: «... Zone quinque Zodiacus 45 ».

    f. 118-118v° et 124-124v° (de la main de Colocci): ‹Tabula materiarum Agrimensorum›.

    avec renvois aux feuillets: f. 118v°: f. 3-13; f. 124v°: f. 13-29; f. 118: f. 29-32; f. 124: f. 33-34.

Intervenant

Anciens possesseurs

Anciennement dans

Origine

  • Origine: italienne, écriture humanistique cursive allongée, soignée, aux f. 1-110v°, peut-être d'un autre copiste pour la table des f. 115-115v° et 119-123v°; le copiste qui serait, selon certains, Basilio Zanchi de Bergame († 1558), chanoine du Latran et poète, avant 1546, a copié le fameux manuscrit «Arcerianus» (Wolfenbüttel, Herzog-August Bibl., 36, 23 Aug. fol. [= 2403]); selon d'autres, le manuscrit aurait seulement été copié pour lui; le ms. Paris, BNF, lat. 7229 est une copie de ce manuscrit.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Historique de la conservation

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • Possesseurs: Basilio Zanchi (cf. supra, Origine); Angelo Colocci, év. de Nocera († 1549), qui a annoté le manuscrit et ajouté à la fin (f. 111v°-113v°, 116, 118-118v° et 124-124v°) des notes et des tables d’une main très cursive; acquis par la Bibliothèque Vaticane entre 1550 et 1590, le manuscrit portait le n° «16*» dans une liste complémentaire établie par les Ranaldi et aujourd’hui disparue.

Notes

Source des données : Biblissima

  • E. Pellegrin, Les manuscrits classiques latins de la Bibliothèque Vaticane. Tome III, 2ème partie. Fonds Vatican latin, 2901-14740, éds A.-V. Gilles-Raynal, F. Dolbeau, J. Fohlen, Y.-F. Riou, J.-Y. Tilliette, avec la coll. de M. Buonocore, P. Scarcia Piacentini et P.-J. Riamond, Paris, 2010, p. 88 (https://www.persee.fr/doc/dirht_0073-8212_2010_cat_21_32)

Bibliographie

    • F. Blume dans F. Blume, K. Lachmann et A. Rudorff, Die Schriften der römischen Feldmesser, 2, Berlin, 1852, p. 30, 34-36, 473 et 476
    • N. M. Bubnov, Gerberti... opera mathematica, Berlin, 1899, p. 440 et 441
    • C. Thulin, Die Handschriften des Corpus Agrimensorum Romanorum, Berlin, 1911, p. 13, 32 n. 1, 35 et passim
    • Id., Humanistische Handschriften des Corpus Agrimensorum Romanorum (Rhein. Mus., N. F., 66, 1911, p. 419-423, description)
    • Id., Corpus Agrimensorum Romanorum, I, 1, Leipzig, Teubner, 1913, p. III, brève mention sans la cote
    • S. Lattès, Recherches sur la bibliothèque d' Angelo Colocci (Mél. arch. hist. Éc. fr. Rome, 48, 1931, p. 327 et 343)
    • M. Ferrari, Le scoperte a Bobbio nel 1943: vicende di codici e fortuna di testi (Ital. med. e uman., 13, 1970, p. 180, brève mention)
    • A. Grillone, Hygini qui dicitur De metatione castrorum liber, Leipzig, Teubner, 1977, p. VII, brève mention
    • M. Lenoir, Pseudo-Hygin, Des fortifications du camp, Paris, Les Belles Lettres, 1979, p. XVII, brève mention
    • V. Fanelli, Ricerche su Angelo Colocci e sulla Roma cinquecentesca, Vatican, 1979 (Studi e testi, 283), p. 70-71
    • M. D. Reeve, Agrimensores (Texts and transmission..., Oxford, 1983, p. 2)
    • J.-L. Ferrary, Correspondance de Lelio Torelli avec Antonio Agustin et Jean Matal (1542-1553), Côme, 1993, p. 261-270
    • M. Buonocore, Aetas ovidiana..., Sulmone, 1994, p. 204 n° 278
    • L. Toneatto, Codices artis mensoriae..., 2, Spolète, 1994, p. 694-706, notice très détaillée avec bibliographie, voir aussi les très nombreux index
    • Vedere i classici..., Vatican, 1997, p. 524-526, fig. 550-552
    • Réf.: BMBV (1986) 22894-22899, (1991) 12267-12269, (1994) 10825-10826, (2005) p. 640 (6).

Vie du livre

Source des données