Point d'entrée sur le patrimoine écrit du Moyen Âge et de la Renaissance en Occident du VIIIe au XVIIIe siècle
Moteur de recherche de manuscrits et livres anciens numérisés et intéropérables
Plateforme collaborative de gestion de publication des données d'autorité Biblissima
Aide à la lecture et apprentissage des langues anciennes, outils et environnements de travail en XML
Service d’expertise autour des standards IIIF
Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q61724
Manifeste IIIF
Numérisation :
Source des données : BnF Archives et manuscrits
Ce manuscrit a été copié sur l’exemplaire de Cîteaux (ms. Dijon, Bibl. mun. 124), mais en procédant à une réorganisation du texte, qui sépare les traités et essaie de classer chronologiquement les lettres. Cette nouvelle organisation sera substantiellement reprise à Clairvaux (ms. Troyes, Bibl. mun. 37), mais le texte est tellement revu sur d’autres manuscrits qu’on ne peut réellement dire le manuscrit claravallien « fils » de celui de Fontenay. Le manuscrit de Pontigny participe d’une autre tradition, sans être exempt de contaminations.
F. 1a-86a : Cyprianus Carthaginensis : Tractatus I, IV, VI, V, VII, VIII, XI, XII, XIII, X, II, III, IX ; cf. M. Bévenot, The tradition of manuscripts : a study in the transmission of St. Cyprian’s treatises, Oxford : Clarendon press, 1961, x-164 p. (ms. 219, sigle g). F. 1a-5b : Ad Donatum (§1 l.16 – fin) (CPL 38 ; P.L. 4, 196-223 ; CCSL 3A (M. Simonetti, 1976) p. 3-13 ; CSEL 3.1, p. 4-16 ; SC 291 (J. Molager, 1982), p. 74-117) : « [f.1a] Inci// [f.1vb] ginensis / to // [f.2a] [ob]tutus quanquam tibi sola nunc gratia, sola cura …-… magis, karissimos pascis si sit nobis spiritualis auditio, prolectet aures religiosa mulcedo. Explicit de gratia ».
F. 5b-8vb : De habitu virginum (lac.) (CPL 40 ; P.L. 4, 440-464 ; CSEL 3.1, p. 187-205) : « II. Incipit de disciplina et habitu virginum. Disciplina custos spei, retinaculum fidei, dux itineris salutaris …-… [f.5vb (P.L. 4, 443b)] que dominica et vitalia precepta custodit // [f.6a (P.L. 4, 447b)] per bonam conversationem. Item Petrus …-… Durate fortiter, spiritualiter pergite, pervenite feliciter, tantum mementote tunc nostri, cum incipiet in vobis virginitas honorari ». F. 8vb-15b : De lapsisDe lapsis (CPL 42 ; CCSL 3 (M. Bévenot, 1972), p. 221-242 ; P.L. 4, 463-494 ; CSEL 3.1, p. 237-264) : « III. Tractatus sancti Cipriani de lapsis. Pax ecce, dilectissimi fratres, ecclesie reddita est, et quod difficile …-… nec jam solam Dei veniam merebitur sed coronam. Explicit de lapsis ». F. 15b-21a : De ecclesiae catholicae unitate (CPL 41 ; CCSL 3 (M. Bévenot, 1972), p. 249-268 ; P.L. 4, 493-520 ; CSEL 3.1, p. 209-233) ; M. Bévenot, The tradition of manuscripts…, op. cit., p 96-123) : « IIII. Incipit tractatus ejusdem de unitate catholice ecclesie. Cum moneat dominus et dicat ‘Vos estis sal terre’ …-… non possumus, servi vigiles Christo dominante, regnabimus. Explicit de unitate ecclesie » ; cf. M. Bévenot, « St. Cyprian’s De unitate chap. 4… », art. cit. ; cf. M. Bévenot, « An "old latin" quotation (II Tim. 3.2) and its adventures int the mss. of st. Cyprian’s De unitate ecclesiae, chap. 16 », dans K. Aland, F. L. Cross, Studia patristica, t. I, Berlin : Akademie Verlag, 1957, p. 249-252 (Texte zur Geschichte der altchristilichen Literatur ; 63) [ms. cité à la p. 252, avec ms. Dijon, Bibl. mun. 124] ; F. 21a-27va : De dominica oratione (CPL 43 ; Bloomfield 8302 [recense ce ms.] ; CCSL 3A (C. Moreschini, 1976), p. 90-113 ; P.L. 4, 519-544 ; CSEL 3.1, p. 267-294) : « V. Incipit de oratione dominica. Evangelica precepta, fratres dilectissimi, nichil sunt aliud quam ministeria divina …-… acturi gratias domino hunc quoque orare et gratias agere non desinamus. Explicit de oratione dominica ». F. 27va-32a : De mortalitate (CPL 44 ; CCSL 3A (M. Simonetti, 1976), p. 17-32 ; P.L. 4, 581-602 ; CSEL 3.1, p. 297-314) : « VI. Incipit tractatus ejusdem de mortalitate. Etsi apud plurimos vestrum, fratres dilectissimi, mens solida est …-… sue premia, quorum circa se fuerint desideria majora. Explicit de mortalitate ». F. 32a-37va : De opere et eleemosynis (CPL 47 ; CCSL 3A (M. Simonetti, 1976), p. 55-72 ; P.L. 4, 601-622 ; CSEL 3.1, p. 373-394) : « VII. Sermo ejusdem de opere et elemosinis. Multa et magna sunt beneficia, fratres karissimi (sic) …-… in persequutione purpuream pro passione geminabit. Explicit de opere et elemosinis ». F. 37va-42a : De bono patientiae (CPL 48 ; CCSL 3A (C. Moreschini, 1976), p. 118-133 ; P.L. 4, 621-638 ; CSEL 3.1, 397-415 ; SC 291 (J. Molager, 1982, p. 180-247) : « VIII. Incipit de bono patientie ad Jubaianum. De patientia loquuturi, fratres dilectissimi, et utilitatem ejus ac commoda predicaturus …-… sed cum justis et deum timentibus honoremur. Explicit de bono pacientie » ; F. 42a-45b : De zelo et livore (CPL 49 ; CCSL 3A (M. Simonetti, 1976), p. 75-86 ; P.L. 4, 637-652 ; CSEL 3.1, p. 419-432) : « VIIII. Incipit tractatus ejusdem doctoris et martiris de zelo et livore. Zelare quod bonum videas et invidere …-… si placituri semper in regno, in hoc mundo ante placeamus. Explicit de zelo et livore ». F. 45b-50b : Ad Demetrianum (CPL 46 ; CCSL 3A (M. Simonetti, 1976), p. 35-51 ; P.L. 4, 543-564 ; CSEL 3.1, p. 351-370) : « X. Incipit epistola ejusdem ad Demetrianum [‘ad’ corr. per expunct. in ‘contra’]. Oblatrantem te et adversus dominum qui unus verus …-… obnoxius, factus est immortalitate securus. Explicit epistola ad Demetrianum [‘ad’ corr. per expunct. in ‘contra’] ». F. 50b-52b : De idolorum vanitate (CPL 57 ; CPPM II, 550 ; P.L. 4, 563-582 ; CSEL 3.1, p. 19-31) : « XI. Incipit tractatus ejusdem de uno vero deo et de idolis gentium. Deos non esse quos colit vulgus, hinc notum est …-… quod est Christus. Erimus [52b] Christiani si Christum fuerimus sequuti. » ; attr. douteuse. F. 52b-79b : Ad Quirinum : testimonia adversus Judæos (CPL 39 ; CCSL 3 (R. Weber, 1972), p. 3-179 ; P.L. 4, 675-780 ; CSEL 3.1, p. 35-184) : « XII. Incipit ejusdem martiris epistola ad Quirinum. [3 l. bl.] Cyprianus Quirino filio salutem. Optemperandum fuit, fili karissime, desiderio tuo spirituali …-… [prol. ; f.52va : cap. lib. 1i ; f.52vb : lib. 1us ; f.56va : cap. lib. 2i ; f.56vb : lib. 2 ; f.64va : præf. libri 3i ; f.64vb : CXIX cap. lib. 3i ; f.65vb : lib. 3 (CXX cap.)] …-… sed in lege domini voluntas ejus, et in lege ejus meditabitur die ac nocte. Explicit ad Quirinum liber III ». F. 79b-86a : Ad Fortunatum : de exhortatione martyrii (CPL 45 ; CCSL 3 (R. Weber, 1972), p. 183-216 ; P.L. 4, 651-676 ; CSEL 3.1, p. 317-147) :« XV. Incipit ad Fortunatum tractatus Cipriani martiris de exhortatione martirii. Desiderasti, Fortunate karissime, ut quoniam pressurarum et persequutionum pondus incumbit [prol. ; f. 80a : capitula (inc. primo in loco) ; f. 80b : lib. 1] …-… merces, judice Deo, redditur : in persequutione, militia, in pace conscientia coronatur. [86a] Explicit de exhortatione martrii (sic) ».
F. 86a-91a : [Pseudo-Cyprianus], De laude martyrii (CPL 58 ; CPPM I, 4559 ; CSEL 3.3, p. 26-52 ; P.L. 4, 788-804) : « XVI. Incipit de laude martirii. Etsi incongruens est, fratres karissimi, in hoc favore dicendi aliquid …-… contingat. Sed hoc dominus poterit efficere quod vobis petentibus creditur non negare, qui vivit et regnat cum deo patre in unitate spiritus sancti deus per omnia secula seculorum, amen. Explicit de laude martirii tractatus ».
F. 91a-136b : Cyprianus Carthaginensis, Epistulae 4, 63, 64, 66, 2, 3, 1, 67 (lac. 65, 6, 13, 58, 10, 15, 17, 18, 19 inc.), 19, 26, 25, 56, 9, 29, 7, 40, 38, 39, 28, 37, 31, 20, 30, 32, 43, 44, 45, 47, 46, 52, 51, 54, 55, 57, 60, 55, 11, 12, 76, 77, 78, 79, 61, 73 (CPL 50 ; P.L. 3 et P.L. 4, 191-438 ; CCSL 3 B-D (G.F. Dierks, 1994-1999) avec ce ms. numéroté 219, avec le sigle g ; CSEL 3.2 ; éd. L. Bayard (chanoine), Saint Cyprien : correspondance, Paris : les Belles-lettres, 1925 [2e éd., 1961] (Collection des universités de France).Cf. H. von Soden, Die cyprianische Briefsammlung : Geschichte ihrer Entstehung und Überlieferung, Leipzig : J. C. Hinrichs, 1904, VIII-268 p. (Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur ; 25.3).
La numérotation des lettres est celle utilisée par Hartel (CSEL), Bayard (Coll. Univ. France) et Diercks (CCSL) ; entre parenthèses est indiqué le numéro des éditions de Rigault et de Baluze repris par Migne (les col. du t. 3 de la P.L. ont été indiquées quand les lettres ne sont pas éditées dans la correspondance de saint Cyprien – au t. 4 -, mais dans les pièces des conciles) ;
F. 136b-140b : Cyprianus Carthaginensis, [Tractatus XIV] Sententiae episcoporum concilii Carthaginensis de hereticis baptizandis (CPL 56 ; P.L. 3, 1052-1078 ; CSEL 3.1, p. 435-461 ; H. von Soden, « Sententiae LXXXVII episcoporum : das Protokoll der Synode von Karthago am 1. September 256 : texkritisch hergestellt und überlieferungsgeschichtlich untersucht », dans Nachrichten von der Königlichen Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen, t. 3, 1909, p. 247-307) : « LXVIII. Sententie Cypriani et aliorum episcoporum de hereticis baptizandis. Cum in unum Carthagine convenissent kalendis septembribus (sic) episcopi plurimi …-… baptizandos esse ut possint de adversariis amici et de antichristis fieri christiani ».
F. 140b-153b : Cyprianus Carthaginensis, Epistulae 70, 71, 69, 72, 74, 75, 80 : f. 140b-141a : Epist. 70 (P.L. n° 70) : « LXVIIII. Ad episcopos Numidie eorumdem de eodem. Cyprianus, Liberalis, Caldonius, Junius, Primus, Cecilius, Policarpus, Nichomedes, Felix, Marrucius, Successus, Lucianus, Honoratus, Fortunatus, Victor, Donatus, Lucius, Herculaneus, Pompo,ius, Demetrius, Quintus, Saturnius, Januarius, Marcus, alius Saturninus, alius Donatus, Rogatianus, Sedastus, Terticllus, Hortensanus, item alius Saturninus, Artius Januario, Saturnino, Maximo, Victori, item alio Victori, Cassio, Proculo, Modiano, Tutino, Gargillio, Euchitiano, alio Gargillio, alio Saturnino, Nemesiano, Nampulo, Antoniano, Rogatiano, Honorato fratribus salutem. Cum simul in concilio essemus, fratres karissimi, legimus litteras vestras quas fecistis de his qui …-… fidei veritatem. Optamus vos, fratres karissimi, semper bene valere » ; f. 141a-vb : Epist. 71 (P.L. n° 71) : « LXX. Ad Quintum de eodem. Cyprianus Quinto fratri salutem. Retulit ad me, frater karissime, Lucianus compresbiter noster te desiderare …-… pro communi dilectione transmisimus. Opto te, frater karissime, semper bene valere » ; f. 141vb-145b : Epist. 69 (P.L. n° 76, t. 3, 1183-1200) : « LXXI. Ad Magnum de baptismo Novatianorum et de his qui in lecto regenerationis gratiam consequuntur . [f.142a] Cyprianus Magno filio salutem. Pro tua religiosa diligentia consuluisti mediocritatem nostram …-… Non ergo nos invicem judicemus. Opto te, fili karissime, semper bene valere » ; f. 145b-146a : Epist. 72 (P.L. n° 72, t. 3, 1083-1090) : « LXXII. Ad Stephanum papam de gestis concilii. Cyprianus et ceteri Stephano fratri salutem. Ad quedam disponenda et consilii communis examinatione limanda necesse habuimus …-… rationem actus sui domino redditurus. Optamus te, frater karissime, semper bene valere » ; f. 146a-148b : Epist. 74 (P.L. n° 74, t. 3, 1173-1184) : « LXXIII. Ad Pompeium contra responsa Stephani. Cyprianus Pompeio fratri salutem. Quamquam plene ea que de hereticis baptizandis dicenda sunt …-… impositionem solam recipi et in ovile unde erraverant a pastore retitui » ; f. 148b-152vb : Epist. 75 (P.L. n° 75, t. 3, 1201-1236) : « LXXIIII. Ad Cyprianum Firmilianus de eodem. Firmilianus Cypriano fratri salutem. Accepimus per Rogatianum karissimum nostrum diaconum a vobis …-… et unum sentientes habeamus nobiscum etiam de longinquo adunatos » ; f. 152vb-153b : Epist. 80 (P.L. n° 82) : « LXXV. Ad Successum Cypriani de decretis. [153a] Cyprianus Successo fratri salutem. Ut non vobis incontinenti scriberem …-… Christi milites non perimi sed coronari. Amen. ».
F. 153b-155a : [Cyprianus Gallus], Cena Cypriani (CPL 1430 ; CPPM II, 2148, 2159 ; P.L. 4, 925-932 ; MGH Poet. lat. 4.2 (K. Strecker, 1923), p.872-900 : sigle P4 [non collationné]) : « Incipit Cena que dicitur Cypriani. Quidam rex nomine Johel nuptias faciebat in regione orientis, in Chana Galilee. Ad has invitati sunt plures. Igitur …-… Stupet Maria, ridebat de facto Sara. Tunc expletis omnibus domos suas repecierunt ».
F. 155a-157b (l. 13) : [Rufinus Aquileiensis], Expositio symboli (§ 1-6 ; lac. finis) (CPL 196 ; CPPM II, 143, 555, 840 ; Stegmüller, Rep.bibl. n° 7541 ; P.L. 21, 335-345b ; CCSL 20 (M. Simonetti, 1961), p. 133-141 [ms. sigle I]) : « Expositio simboli. Michi quidem fidelissime papa Laurenti ad scribendum animus tam non est …-… Nam et pontifices unguento crismatis consecrabantur, et reges ; sed illi velut mortales et corruptibiles unguento materie corruptibilis ungebantur. Hic vero spiritu sancto » ; cf. Simonetti, « Sulla tradizione manoscritta delle opere originali di Rufino », dans Sacris erudiri, t. 10, 1958, p. 5-42 [ms. cité à la p.15, sigle « I », lié au ms. Troyes, Bibl. mun. 541].
F. 158a-160va : [Pseudo-Cyprianus], De montibus Sina et Sion (CPL 61 ; CPPM II, 551 ; CSEL 3.3, p.104-119 ; P.L. 4, 909-918) : « Incipit tractatus qui dicitur [‘dicatur’ corr. per ras.] Cypriani de duobus montibus. Probatio capitulorum que in scripturis deificis continentur, que in veteri trestamento figuraliter scripta sunt …-… quoadusque expellat contentione judicium et in nomine ejus gentes credent, amen ».
F. 160va-163a : [Aristo Pellaeus (?) (attr. : Celsus, Cyprianus)], De judaica incredulitate, ad Vigilium episcopum [= Disputatio Iasonis et Papisci (praefatio)] (CPG 1101 ; P.L. 6, 49-58 ; CSEL 3.3, p. 119-132) ; cf. D.H.G.E., t. IV, 1930, col. 201-202 ; cf. G. Otranto, « La disputa tra Giasone e Papisco sul Criso falsamente attribuita ad Aristone di Pella », dans Vetera Christianorum, t. 33, 1996, p. 337-351. « Ad Vigilium episcopum. Etsi plurimos gentilium scio, Vigili sanctissime, ab ordine atque ratione veritatis aversos quominus dominum noscant cecitate mentis errare …-… Cum ergo in die liberationis tue, karissime, representare te Christi vultibus ceperis, cum in eternitatem perpetuitatemque vivendi regnare cum Christo felici forte successeris, in domini misericordia in mente habe puerum tuum Celsum, sanctissime ».
F. 163a-165b (l. 12) : [Pseudo-Cyprianus], Adversus Judaeos (CPL 75 ; CPPM I, 4558 ; CCSL 4 (F.G. Diercks, 1972), p. 265-268 ; P.L. 4, 919-926 ; CSEL 3.3, p.133-144 ; éd. D. Van Damme, Pseudo-Cyprian Adversus Judaeos : gegen die Judenchristen, die älteste lateinische Predigt, Fribourg (Suisse) : Universitätsverlag, 1969°(Paradosis : Beiträge zur altchristlichen Literatur und Theologie ; 22) : « Attendite sensum vestrum et intelligentiam vestram spiritu sancto, ut non tantum aurbius audiatis …-… et jubentur qui precipiebant, et tinguntur qui baptizabant, et circumciduntur qui curcumcidebant. Sic dominus florere voluit gentes ; videte quemadmodum Christus vos dilexit ».
Ce manuscrit a fait partie des collections de la bibliothèque de l'abbaye de Fontenay. Au f. 165, un ex-libris XIIe s. : « liber sancte marie de fôteneto ». Sur ce même feuillet, cote XVe siècle «B. 36». Ce manuscrit a appartenu à Antoine Faure, puis Philippe Dubois avant d'être acquis par Baluze (à la vente Dubois en 1703)
cf. Pierre Petitmengin, « Un monument controversé, le "Saint-Cyprien" de Baluze et dom Maran (1726) », dans Revue d’Histoire des Textes, t. 5, 1955, p. 106, 112-113 et 133 (notice 32)
Exports RDF à venir…
Vous pouvez visualiser et manipuler ce document directement sur ce site, le comparer à d'autres grâce au visualiseur Mirador, ou glisser-déposer cette icône dans le visualiseur IIIF de votre choix. En savoir plus sur IIIF