Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 3711

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q63494

  • Titre attesté :
    • Miscellanea.
  • Autre forme de la cote :
    • Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 3711
    • Paris. BnF, Latin 3711
  • Conservé à : Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits
  • Langues : latin
  • Auteur : Anselme (saint, 1033-1109) | Augustin (saint, 0354-0430) | Cyprien (saint, 02..-0258) | Denys l'Aréopagite (auteur prétendu) | Jérôme (saint, 0345?-0420)
  • Date de fabrication :
  • Support : Parchemin. Réglure à l'encre.
  • Composition :
    • 244 ff. à 2 colonnes, précédés de 3 ff. et suivis de 2 ff. de garde papier.
  • Format :
    • 155 × 115 mm. (justification 100/90 × 80 mm.).
  • Aspects codicologiques :
    • Plusieurs mains. — Initiales et pieds-de-mouche rouges. Titres rubriqués. — 23 cahiers, les 1er, 20e et 23e de 8 ff. (1-8, 209-216, 237-244), les 2e, 12e, 14e à 19e, 21e et 22e de 10 ff. (9-18 ; 127-136 ; 149-208 ; 217-236) ; les 3e à 11e et 13e de 12 ff. (19-126 ; 137-148). Réclames. Il manque 2 ff. au début du 1er cahier, et 1 ou plusieurs cahiers entre les ff. 114 et 115. Le f. 216v est blanc. — Additions et corrections marginales de plusieurs mains du XIVe s. — Au f. 1, ancienne cote de la bibliothèque de Charles de Montchal, archevêque de Toulouse « cod. LXIX », mais le manuscrit correspond, en réalité, au n° CCIV du catalogue de cette bibliothèque publié par B. de Montfaucon, Bibl. bibl. mss., II, 906. 244 ff. à 2 colonnes, précédés de 3 ff. et suivis de 2 ff. de garde papier. 155 × 115 mm. (justification 100/90 × 80 mm.).
  • Reliure :
    • Demi-reliure chagrin rouge au chiffre de Louis-Philippe. Filets et titre dorés au dos : « TRACTATUS DE VIRTUTIBUS ET VITIIS ».

Présentation du contenu

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • F. 1-114v Florilège sur les vices et les vertus divisé, en son état actuel, en soixante-dix-huit chapitres répartis en trois parties, incomplet du début et de la fin : « ... sciunt unde excecant non... » (1) ; [c. 2] « ... De invidia, 2um. Invidia vult privatum bonum sine socio possidere et ita integraliter, unde sic diffinitur ab Augustino : Invidia est dolor... » (5v) ; [c. 78] « De laude superne civitatis. 38. [sic] Omnis humana eloquentia in laude superne civitatis... — ... vita sine morte... » (114v).

    F. 115-154 Courts traités sur les vertus théologales et cardinales, les dons du Saint Esprit, les sept vices capitaux, Dieu, les articles de la foi. « Incipit tractatus de fide... Circa fidem nota quod cum homo sit ab aliquo et sub aliquo... — ... continuus fluxus creaturarum » (115-125v) ; — « ... Tractatus de spe. Spes autem certa expectatio future beatitudinis... — ... in hoc ego sperabo » (125v-134v) ; — « ... Tractatus de caritate... Notandum ergo est quod caritas est finis precepti de corde puro... — ... est Dei amore » (134v-140) ; — « Incipit tractatus de virtutibus. Notandum quod quatuor sunt virtutes cardinales, videlicet prudentia, justitia, fortitudo et temperantia... — ... pudicitia in animo » (140-145) ; — « Tractatus de donis. Septem sunt dona Spiritus sancti septem vitiis predictis opposita... — ... hee autem quatuor dicuntur cardinales » (145-145v) ; — « De VII vitiis principalibus. Septem enim dicuntur vitia capitalia ut ait Gregorius seu principalia... — ... graviter est radicatum. Explicit tractatus de VII scilicet vitiis generalibus » ; cf. M. W. Bloomfield, dans Traditio, XI (1955), 359, n° 903 (145v-149) ; — « Adactatio [sic]. Supradicta igitur septem vitia septem simulacris desingnantur [sic] que olim colebant gentes ad honorem septem planetarum... — ... sed accidiosi otium etc. » (149-150) ; — « Quid sit Deus secundum oppinionem philosophorum. Aristoteles libro Philosophie prime : Deus, inquid, est unus eternus... — ... diffinentis [sic] super mundum » (150-152v) ; — « Nota de articulis fidei. Credo in Deum patrem omnipotentem. Hoc sinbolum contra diversas hereses condiderunt Apostoli... — ... induet in corruptionem. Amen » (152v-154).

    F. 154-157v PSEUDO-DIONYSIUS AREOPAGITA. « Incipit epistola Dionisii Eriopagite ad Tymotheum de morte Petri et Pauli », apocryphe. « Saluto te discipulum divinum... — ... quem decet laus et cultus cum Patre ...Explicit epistola de morte apostolorum Petri et Pauli. Amen » (J.-B. Pitra, Analecta sacra spicilegio Solesmensi parata, IV, Paris, 1883, 261-271 ; Cat. cod. hag. Bruxell., I, 309-313) ; cf. Bibl. hag. lat., n° 6671 ; Cod. hag., I, 237 ; P. Lehmann, dans Rev. bénéd., XXXV (1923), 81-97.

    F. 157v-158v « Orationes b. Jeronimi », apocryphe. « Oratio ad Patrem. Domine Deus, pater omnipotens, qui consubstantialem et coeternum tibi... » (P.L., CI, 1399) ; cf. A. Wilmart, dans Rev. bénéd., XLVIII (1936), 276 (157v-158) ; — « Oratio ad Filium. Domine Jhesu Christe, filii [sic] Dei vivi, qui es verus et omnipotens... » (P.L., CI, 1399) ; cf. Wilmart, loc. cit. — « Oratio ad Spiritum sanctum. Domine sancte Spiritus qui equalis et coeternus et consubstantialis Patri... » (P.L., CI, 1399) ; cf. Wilmart, loc. cit. — « Oratio ad Sanctam Trinitatem. Domine Deus omnipotens eterne et ineffabilis, sine fine atque initio... » (P.L., CI, 1399) ; cf. Wilmart, art. cit., 270 et 276 (158) ; — « Oratiot ad dominum Jhesum Christum pro virginitate servanda e continentia. Domine Jhesu Christe, rex virginum, integritatis... » (P.L., CI, 1400) ; cf. Wilmart, art. cit., 278-279 (158-158v) ; — « Oratio ad postulandum spatium penitendi. Domine Jhesu Christe, qui celum et terram fecisti... » ; cf. Wilmart, art. cit., 279 (158v).

    F. 159-203 « [I]ncipit liber b. Augustini de soliloquio a se ad Deum. Cognoscam te, Domine, cognitor meus, cognoscam te, virtus anime mee... — ... omnis clementia sit Deo patri... Amen », apocryphe (P.L., XL, 863-898, avec variantes).

    F. 203-216 « Incipit liber de meditationibus s. Augustini. Quoniam in medio laqueorum positi sumus... — ... ut amem te, te Deum meum » [Manuale, c. I-XXIV], apocryphe (P.L., XL, 951-962). Compilation composée en grande partie d'extraits de Jean de Fécamp ; cf. A. Wilmart, Auteurs spirituels, 195-196 et passim.

    F. 217-244v « Ista sunt originalia quedam acta pluribus materiis ». Florilège formé de quatre-vingt-dix-huit extraits empruntés principalement aux auteurs suivants : s. Augustin, s. Grégoire le Grand, s. Jérôme, s. Ambroise, s. Léon le Grand, s. Jean Chrysostome, s. Basile, s. Cyprien, Valérien de Cimiez, Isidore de Séville, Pierre de Ravenne, s. Bernard, Hugues de Saint-Victor, s. Anselme, Innocent III. Plusieurs de ces extraits se retrouvent dans le Manipulus florum de Thomas d'Irlande et dans l'Alphabetum auctoritatum d'Arnaud de Liège. « Beatus Augustinus in libro LXX omilia premonet et qualiter debemus nos habere in hac vita si cupimus promereri gloriam et vadere gehennam. Ut ad illud ineffabile gaudium... — ... paratus est dyabolo et angelis ejus » (217)... ; [dernier extrait : S. GREGORIUS MAGNUS, Homiliae in evangelia, l. I, hom. 12, § 1-6] « Ecce enim Redemptoris voce... — ... nunquam possumus previdere » (P.L., LXXVI, 1118-1122) (241v-244v).

Intervenants

Historique de la conservation

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • Provient de Charles-Maurice Le Tellier, archevêque de Reims ; cf. Omont, Anciens inventaires, IV, 384.

    Est passé dans la bibliothèque de Fouquet entre Montchal et Le Tellier ; cf. Delisle, Cab. des mss., I, 271-272 et 302-306.

Sujets et thèmes

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • Aristoteles libro Philosophiae primae : Deus, inquit, est unus, aeternus, nobilis...

    f. 150

    Circa fidem nota quod cum homo sit ab aliquo et sub aliquo...

    f. 115

    Cognoscam te, Domine, cognitor meus, cognoscam te virtus animae meae...

    f. 159

    Incipit du lemme biblique

    Credo in Deum Patrem...

    Incipit

    Hoc symbolum contra diversas haereses condiderunt apostoli...

    f. 152v

    Domine Deus omnipotens, aeterne et ineffabilis, sine fine atque initio...

    f. 158

    Domine Deus, Pater omnipotens, qui consubstantialem et coaeternum tibi...

    f. 157v

    Domine Jesu Christe, fili Dei vivi, qui es verus et omnipotens splendor...

    f. 158

    Domine Jesu Christe, qui caelum et terram fecisti, universum mundum...

    f. 158v

    Domine Jesu Christe, rex virginum integritatis...

    f. 158

    Domine sancte Spiritus qui aequalis et coaeternus et consubstantialis Patri...

    f. 158

    Ecce enim Redemptoris voce decem virgines et omnes dicuntur virgines...

    f. 241v

    Invidia vult privatum bonum sine socio possidere et ita integraliter...

    f. 5v

    Notandum ergo est quod caritas est finis praecepti de corde puro...

    f. 134v

    Notandum quod quattuor sunt virtutes cardinales, videlicet prudentia, justitia, fortitudo...

    f. 140

    Nunc adesto mihi, Deus meus, quem quaero, quem diligo, quem corde et ore...

    f. 203

    Omnis humana eloquentia in laude supernae civitatis...

    f. 114v

    Quoniam in medio laqueorum positi sumus...

    f. 203

    Saluto te discipulum divinum et filium spiritualem...

    f. 154

    Septem enim dicuntur vitia capitalia, ut ait Gregorius, seu principalia...

    f. 145v

    Septem sunt dona Spiritus sancti septem vitiis praedictis opposita...

    f. 145

    Spes autem certa exspectatio futurae beatitudinis veniens ex Dei gratia...

    f. 125v

    Supradicta igitur septem vitia septem simulacris designantur quae olim colebant gentes...

    f. 149

    Ut ad illud ineffabile gaudium pervenire possimus, bonis operibus studeamus...

    f. 217

    ANSELMUS CANTUARIENSIS archiep. (s.) -- De Veritate. Extraits à lui attribués par les mss.
    ARNOLDUS LEODICENSIS, O.P. -- Alphabetum auctoritatum (excerpta)
    AUGUSTINUS HIPPONENSIS ep. (s.) -- Manuale
    AUGUSTINUS HIPPONENSIS ep. (s.) -- Soliloquia animae ad Deum
    DE CARITATE TRACTATUS
    Charité -- Traité sur la charité
    CYPRIANUS CARTHAGINENSIS ep. (s.) -- De Zelo et livore. Extraits
    DÉCORATION -- Initiales de couleur (XIVe s.)
    DIONYSIUS AREOPAGITA (Pseudo-) -- Epistola ad Timotheum de passione apostolorum Petri et Pauli
    Dons du Saint-Esprit -- De Donis tractatus
    Espérance -- Traité
    FLORILEGES PATRISTIQUES
    FLORILEGES PATRISTIQUES -- De Virtutibus et vitiis (tractatus diversi)
    Foi -- Tractatus de fide (varii)
    FOUQUET (Nicolas) -- Possesseur
    HIERONYMUS (s.) -- Orationes
    HUGO DE SANCTO VICTORE -- Extraits à lui attribués par les mss.
    INNOCENTIUS III, papa (Lotharius Signiensis) -- Extraits à lui attribués par le ms.
    JOHANNES FISCANNENSIS abbas -- Compilatio : Manuale Pseudo-Augustini
    LE TELLIER (Charles-Maurice), archev. de Reims -- Possesseur
    LIBELLUS PRECUM (excerpta)
    MANUALE PSEUDO-AUGUSTINI
    MONTCHAL (Charles de), archev. de Toulouse -- Possesseur
    PETRUS CHRYSOLOGUS, Ravennatensis ep. (s.) -- Extraits à lui attribués par les mss. :
    Réclames prouvant la perte d'un ou de plusieurs cahiers -- « morte »
    RELIURE -- Reliures au chiffre de Louis-Philippe
    SOLILOQUIA ANIMAE AD DEUM
    DE SPE TRACTATUS
    SYMBOLUM APOSTOLORUM -- Notes
    THOMAS HIBERNICUS -- Manipulus florum. Excerpta
    Vertus -- Sur les vices et les vertus
    Vertus -- Vertus cardinales Traité
    Vertus -- Vertus théologales Traités
    Vices -- Florilèges sur les vices et les vertus
    Vices capitaux -- Traités

Source des données