Douai. Bibliothèque municipale, Ms. 882

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q239953

  • Autre forme de la cote :
    • Douai, Bibliothèque municipale, 0882
    • Bibliothèque municipale, 0882
    • Bibliothèque municipale, Ms. 882
    • Douai. Bibliothèque municipale, Ms. 882
    • DOUAI, Bibl. mun. 882 - I-III
    • Douai, BM, 0882
  • Conservé à : Douai. Bibliothèque municipale
  • Date de fabrication :
  • Lieu de fabrication :
  • Support : parchemin
  • Composition :
    • 201 ff. (49, 140 et 146 bis)
  • Dimensions :
    • 280 x 210

Aspects codicologiques

  • Parch., XIIe s. (ex.), I + 198 ff. (+ f. 140 bis et 146 bis, f. I, 136 v° et 142 v° blancs, le f. 1-1 v° est un feuillet de garde avec essais de plume et notes postérieures). Recueil de trois parties contemporaines, chacune ayant son propre système de signatures :

    1 — f. 2-136 : 135 ff., 275 X 195 mm., just. variable : 210/220 X 140/148 mm., 2 col., 35/41 lignes, réglure à la mine de plomb. Cahiers : 1-108, 116, 12-178, signés en chiffres romains à la fin de chaque cahier, sans réclames. Initiales rouges ou vertes, légèrement ornées parfois de couleur opposée jusqu’au f. 70, puis rubriquées, titres rubriqués, notes contemporaines à l’encre plus claire aux f. 36-37 v°, 39 v°, 40, etc. Au f. 136, tableau de neumes de la fin du XIIe s. (cf. E. de Coussemaker, op. cit. infra, pl. XXXVIII, n° 3).

    2 — f. 137-141 et 140 bis : 6 ff., 275 X 192 mm., just. : 234 X 155 mm., 2 col., 50/52 lignes, réglure à la mine de plomb. Cahiers : 14, 22, le 1er signé .I. au f. 140 v°, sans réclames. Initiales rubriquées, la 2e du f. 137 ornée de vert, titres rubriqués.

    3 — f. 142-198 : 58 ff., 276 x 193 mm., just. : 230 X 145 mm., 2 col., 38 lignes, réglure à la mine de plomb. Cahiers : 1-58, 610, 78, signés en chiffres romains à la fin des cinq premiers cahiers, sans réclames. Au f. 143, initiale rouge et noire, aux f. 160 v° et 165, initiales bleues ornées de rouge et de vert, autres initiales rouges ou vertes, rubriquées seulement à partir du f. 181, titres rubriqués. Au f. 198 v°, notation neumatique à points liés du début du XIIIe s. et du nord-est de la France. Table incomplète du contenu au f. 2, col. 2. Note sur le manuscrit de Dom Charles Godin bibliothécaire de l’abbaye de Marchiennes au f. 1 v° (XVIIIe s.).

    inc. : « O quicumque uelis... » (f. 3).

    expl. : «... plebs ea tangit » (f. 197 v°).

    : « Dando piacula consulit... » (f. 198).

    (Source : Persée - DER-IRHT, XLI)

Présentation du contenu

Source des données : Persée - DER-IRHT, XLI

  • 1 — ~ f. 2 col. 1 : ‹MARBODVS REDONENSIS›, Carmina uaria (II) XLII, Versus Sibyllae de die iudicii.

    titre : « Versus Sibylle de die iudicii ».

    inc. : « Iudiciique die tellus sudore madescet...» (27 v. — P. L., 171, col. 1731 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 9907).

    — ‹HILDEBERTVS CENOMANNENSIS›, Floridus aspectus CXXXVIII De breui substantia hominis.

    titre : « De breui subsistentia hominis ».

    inc. : « Dic homo responde quid homo sit cui sit et unde... » (12 v. — P. L., 171, col. 1442 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 4364).

    — col. 2 : Carmen, inc. : « Tu prope qui transis... ».

    titre : « Epythaphium cuiusdam ».

    inc. : « TU prope qui transis nec dicis Aueto resiste...» (16 v. — cf. H. Walther, Initia carminum, n° 19501).

    ~ f. 2 v° col. 1 et 2 : ‹WIPO, Prouerbia›.

    inc. : « Incipit inuentum quod fert prouerbia centum...» (P. L., 142, col. 1259-1261 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 9187).

    ~ f. 3 col. 1 : ‹Carmen›.

    inc. : « ‹O› quicumque uelis mentem coniungere celis... » (20 v. — cf. H. Walther, Initia carminum, n° 12928 a).

    ~ f. 3 v° col. 1-35 col. 1 : Gesta Francorum expugnantium Hierusalem.

    titre : « Incipiunt gesta Francorum Iherusalem expugnantium ».

    inc. : « Anno Dominice Incarnacionis millesimo nonagesimo sexto regnante in Alemannia Henrico imperatore... » (éd. Recueil des historiens des Croisades. Historiens occidentaux, 3, Paris, 1866, p. 491-543).

    ~ f. 35 col. 2 : FVLCHERIVS CARNOTENSIS, Historia Hierosolymitana. Poemata (I).

    inc. : « Venerandus Podiensis Aymarus episcopus sumpsit curam...» (cf. H. Walther, Initia carminum, n° 20071).

    ~ f. 35 v° col. 1-48 col. 2 : ‹FRETELLVS RORGO›, Liber locorum sanctorum terrae Ierusalem (ms. D de Boeren).

    titre après la préface : « Incipit descriptio de situ locorum ».

    inc. : « Quoniam corrigendi causa immo examinandi... » (P. L., 155, col. 1039-1054; éd. P. C. Boeren, op. cit. infra, p. 1-44).

    ~ f. 48 col. 2 : BEDA, Expositio in Marci Euangelium (extrait — Clavis n° 1355).

    titre : « Beda in expositione super Euangelium Luce [sic] ».

    inc. : « De monumento Domini ferunt qui nostra etate de Iherosolimis Britanniam uenerunt... ».

    expl. : «... rubicundo et albo dicitur esse permixtus » (P. L., 92, col. 294 A-B ; éd. D. Hurst, Bedae Venerabilis opera. Pars II. Opera exegetica, vol. 3. In Marci Euangelium expositio (Corpus Christianorum, Series Latina, 120), Turnhout, 1960, p. 638, lignes 1680-1692).

    ~ f. 48 v° col. 1-49 col. 2 : Lamentum lacrymabile super his qui in expeditione Ierosolymitana diuersis mortibus... interierunt.

    titre : « Lamentatio de secunda uia Ierosolimitana ».

    inc. : « Hierusalem luge medio dolor orbis in orbe...» (146 v. - P. L., 155, col. 1095-1098; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 9814).

    ~ f. 49 v° col. 1 et 2 : Nomina episcoporum Ierosolimitanorum.

    — col. 24 : Nomina patriarcharum graecorum et latinorum.

    ~ f. 49 bis col. 1 : Nomina regum Iudeae.

    — Nomina Francorum regum Iherusalem regnantium.

    — col. 2 : Comites Edessani.

    — Principes Antiocheni.

    — Comites Edessani.

    — Principes Galilee.

    — col. 3 : Comites Tripolitani.

    ~ f. 49 bis v° col. 1 et 2 : Descriptio parrochiae Ierusalem.

    inc. : « Descriptio parrochiae sancte Dei ciuitatis Ierosolime reperte in sanctis canonibus... » (éd. E. Tobler et A. Molinier, Itinera Hierosolymitana, 1, Paris, 1879, p. 323-327).

    ~ f. 50 col. 1-50 v° col. 2 : Genealogia regum Francorum.

    titre : « Genealogia Francorum regum ».

    inc. : « Hec est genealogia regis Karoli qui uocatus est magnus, de cuius prosapia ortus est rex Godefridus... ».

    expl. : «... iste est de progenie Karoli magni ».

    suivi d’une addition de trois lignes : « Qui genuit Ludouicum successorem sibi, Ludouicus genuit Philipum, Philipus genuit Philipum ».

    ~ f. 51 col. 1 et 2 : Descriptio sanctuarii quod in palatio imperatoris Constantinopoli habetur.

    titre : « Descriptio sanctuarii quod in palatio imperatoris Constantinopoli habetur ».

    inc. : « Hoc est sanctuarium quod in capella imperiali Constantinopoli... ».

    expl. : «... quorum duorum in eadem urbe quiescunt corpora » (éd. P. Riant, Exuuiae sacrae Constantinopolitanae, 2, Genève, 1878, p. 216).

    ~ f. 51 v° col. 1 et 2 : Collectio canonum Hispanae ecclesiae. Liber canonum. Concilia XI. Concilium Chalcedonense. Epistola formata Attici episcopi Constantinopolitani.

    titre : « Quomodo formata epistola fiat ».

    inc. : « GRECA elementa litterarum numeros etiam... ».

    expl. : «... qui secundum greca elementa significat. AMEN » (P. L., 84, col. 179).

    ~ f. 52 col. 1-53 v° col. 1 : Nomina pontificum.

    titre : « Epistula beati Iheronimi presbiteri ad Damasum episcopum urbis Rome ».

    la liste qui s’arrêtait à Urbain III (1185-1187) a été poursuivie jusqu’à Alexandre IV (1254-1261).

    ~ f. 53 v° col. 2-70 col. 2 : HIERONYMVS presbyter, De uiris illustribus (Clavis n° 616).

    titre : « Incipit prefatio beati Iheronimi presbiteri in libro de uiris illustribus ».

    ~ f. 70 v° col. 1-109 col. 1 : FVLCHERIVS CARNOTENSIS, Historia Hierosolymitana.

    titre : « Incipit prologus domni Fulcherii in sequenti opere ».

    (prol.) inc. : « Placet equidem uiuis... » (P. L., 155, col. 825-940 ; éd. F. Peters, The First Crusade : The Chronicle of Fulcher of Chartres and other Sources Materials (Sources of Medieval History, 1) Philadelphie, 1971 ; S. De Sandoli, Itinera Hierosolymitana Crucesignatorum (saec. xii-xiii) (Pubblicazioni dello Studium Biblicum Franciscanum, 24), Jerusalem, 1978-1980).

    ~ f. 109 col. 2-110 col. 1 : AIMERICVS MALAFAIDA, Epistula I ad Ludouicum regem Francorum (a. 1164).

    titre : « Anno ab incarnatione Domini M°C LXIIII° missa est hęc epistula a patriarcha Anthiochiȩ regi Francorum Ludouico ita se habens ».

    inc. : « Aymericus Dei gratia sanctȩ apostolicȩ sedis Anthiochiȩ patriarcha Ludouico regi Francorum illustri salutem et patriarchialem benedictionem. Regiae maiestati decebat nos semper leta scribere... ».

    expl. : «... ut accendat illud in cuius manu corda sunt regum. Amen » (P. L., 201, col. 1403-1405).

    f. 110 col. 1-112 v° col. 2 : CVRTIVS RVFVS, Historia Alexandri Magni (extraits).

    titre : « Quomodo Tyrus ab Alexandro rege capta sit excerptum ex decem libris historie eiusdem ».

    inc. : « TYRVS et magnitudine et claritate ante omnes urbes...» (IV, 2, 2).

    expl. : «... periculo Alexandri regis » (IV, 6, 30).

    ~ f. 113 col. 1-125 v° col. 1 : GILO CLVNIACENSIS, Historia gestarum uiae nostri temporis Hierosolymitanae.

    titre : « Historia Gilonis cardinalis episcopi de uia Iherosolimitana ».

    (prol.) inc. : « Hactenus intentus leuibus puerilia dixi...» (éd. Recueil des historiens des Croisades. Historiens occidentaux, 5, Paris, 1895, p. 727-800).

    ~ f. 125 v° col. 2-127 v° col. 1 : THEOBALDVS CASINENSIS, Physiologus.

    titre : « Incipit phisiologus ».

    inc. : « TRes leo naturas et tres habet inde figuras...» (P. L., 171, col. 1217 ; éd. P. T. Eden, op. cit. infra).

    ~ f. 127 v° col. 1 et 2 : ‹HILDEBERTVS CENOMANNENSIS›, Floridus aspectus. LI. De partu beatae Virginis (cum commentario).

    (comm.) titre : « Quomodo ignis habeatur de sole ».

    inc. : « Cum de sole ignem uolumus habere... ».

    expl. : «... facere non potuit collecta superauit ».

    (texte) titre : « De equipollentia uirginitatis Sancte Marie ».

    inc. : « Sol cristallus, aqua dant qualemcumque figuram...» (P. L., 171, col. 1406 ; éd. A. Brian Scott, Hildeberti Cenomannensis episcopi Carmina minora, Teubner, 1969, p. 54 [= Suppl. 1] ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 18369).

    ~ f. 128 col. 1-134 v° col. 2 : ‹EMBRICHO MOGVNTINVS›, Vita Mahumeti (ms. D de Cambier).

    titre : « Hystoria Hildeberti episcopi Cinomanensis de Mahumet ».

    inc. : « ‹H›eu quot sunt stulti miseranda fraude sepulti...» (1138 v. — P. L., 171, col. 1343-1366; éd. G. Cambier, op. cit. infra, p. 48-92; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 7807).

    ~ f. 135 col. 1-135 v° col. 1 : ‹Carmen de morte Caroli comitis Flandriae›.

    inc. : « Proh dolor ducem Flandriae

    Defensorem ecclesiae...» (P. L., 166, col. 1045-1046; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 14804).

    ~ f. 136 col. 2 : ‹Carmen› : « Hic liber... ».

    inc. : « Hic liber ostendit quia munera digna rependit... » (8 v.).

    2 — f. 137 col. 1-140 bis col. 1 : DARES PHRYGIVS, Historia de excidio Troiae (ms. A de la classe β de Courtney).

    (prol.) titre : « Prefacio hystorie Troianȩ ».

    inc. : « Cornelius Nepos Salustio Crispo salutem. Cum multa... ».

    (texte) titre : « Incipit Hystoria Daretis Frigii ».

    expl. : «... Andromacham et Helenum mille ducenti. Hucusque historia Daretis perscripta fuit ».

    f. 140 bis col. 1 et 2 : ‹DICTYS CRETENSIS, Ephemeris belli Troiani› (extrait).

    inc. : « Igitur Eneas cum adhuc apud Troiam... ».

    expl. : «... neque tamen inualidus uirium » (5 § 17-6 § 15 — sur cet extrait que l’on trouve à la suite de Darès Phrygius dans plusieurs manuscrits, cf. F. Meister, Daretis Phrygii de excidio Troiae historia, Leipzig, Teubner, 1873, p. vii et supra, mss. Charleville-Mézières, Bibl. mun. 275 (XIIIe-XIVe s.), f. 9 col. 1-9 v° col. 2 et Douai, Bibl. mun. 880 (XIIe s., 2e moitié), f. 13-13 v°. le texte est suivi d’une courte glose : « Forsitan lector diuersa requirit uocabula... Troia uero a Troio rege dicta est » (même glose à la suite du même extrait dans plusieurs manuscrits, cf. Vatican, Reg. lat. 657 (XIIIe-XIVe s.), f. 85-85 v° et supra, mss. Charleville-Mézières, Bibl. mun. 275, f. 9 v° col. 1 et Douai, Bibl. mun. 880, f. 13 v° — éd. M.-Th. Vernet, Notes de Dom Wilmart... (Bulletin d’information de l’Institut de Recherche et d’ Histoire des Textes, 6, 1957, p. 28) ; Les manuscrits classiques latins de la Bibliothèque Vaticane..., 2, 1re partie, p. 93-94, d’après le ms. Vatican, Reg. lat. 657, f. 85-85 v°).

    ~ f. 140 bis v° col. 1 : ‹HEIRICVS AVTISSIODORENSIS, Excerpta (Collectanea)› (extrait).

    titre : « De septem miraculis mundi ».

    inc. : « Primum miraculum est Rome saluatio... ».

    expl. : «... columne finem faciunt » (éd. R. Quadri, I « Collectanea » di Eirico di Auxerre (Spicilegium Friburgense, 11), Fribourg, 1966, p. 160-161).

    ~ f. 140 bis v° col. 2-141 v° col. 2 : GVIBERTVS NOVIGENTENSIS, Gesta Francorum (extraits).

    titre : « Quedam de gestis Francorum Ierusalem expugnantium anno 1112 ».

    inc. : « Anno dominice incarnacionis millesimo C°.XII°. rex Balduinus sepenumero hostibus lacessitus... ».

    expl. : «... pagi Suessonici nobiliter oriundus » (éd. Dom Queinsert, Historiens des Croisades. Lois, 2, p. 181).

    3 — f. 142 col. 1 : ‹Ps. OVIDIVS, De excidio Troiae› (extrait).

    inc. : « ‹P›ergama flere uolo fato Danays data solo... ».

    expl. incomplet : «... Occisos rides occubuisse uides » (48 v. — P. L., 142, col. 1205-1208; éd. J. Hammer, op. cit. infra, p. 121-122 ; A. Hilka et O. Schumann, Carmina Burana, 1, 2, Heidelberg, 1971, p. 139-140 n° 101 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 13985 et supra, ms. Douai, Bibl. mun. 880, f. 13 v°-14).

    ~ f. 143 col. 1-197 v° col. 1 : GAVFRIDVS MONVMETENSIS, Historia regum Britanniae.

    titre : « HISTORIA BRITONVM ».

    (préf.) inc. : « Cum mecum multa et de multis...» (avec dédicace à Robert de Gloucester seul).

    (texte) inc. f. 143 col. 2 : « Britannia insularum optima... ».

    ordre des livres : I f. 143 col. 2-147 v° col. 2, II f. 147 v° col. 2-151 v° col. 1, III f. 151 v° col. 1-154 v° col. 2, IV f. 154 v° col. 2-160 v° col. 1, V f. 160 v° col. 1-165 col. 1, VI f. 165 col. 1-170 v° col. 2, [VII] f. 171 col. 1-174 col. 2, [VIII] f. 174 col. 2-181 col. 1, [IX] f. 181 col. 1-186 v° col. 1, [X] f. 186 v° col. 2-191 v° col. 1 ; [XI] f. 191 v° col. 1-197 v° col. 1 (éd. J. Hammer, Geoffrey of Monmouth Historia regum Britanniae. A variant version edited from Manuscripts (The Mediaeval Academy of America, 57), Cambridge (Mass.), 1951, p. 22-264).

    ~ f. 181, 186 v° et 191 v°: ‹BERNARDVS copista, Argumenta m Gaufridi Monumetensis Historiam regum Britanniae (extraits).

    (liv. VII) f. 181 (à la fin du liv. VIII) : « Editus impura Merlinus de genitura... » (6 v.).

    (liv. VIII) f. 186 v° (à la fin du liv. IX) : « Cladibus emensis Arturi fulminat ensis... » (6 v.).

    (liv. IX) f. 191 v° (à la fin du liv. X) : « Regis perstantis fugit ictu uicta gigantis...» (6 v. — éd. des arguments, J. Hammer, op. cit. infra, p. 119 et cf. supra, ms. Douai, Bibl. mun. 880, f. 66 v°, 73 v° et 80).

    ~ f. 197 v° col. 1-198 col. 1 : BERNARDVS copista, Epilogus in Gaufridi Monumetensis Historiam regum Britanniae.

    inc. : « Hec Bernardus ego

    Qui sub Domini cruce dego...» (70 v. — éd. J. Hammer, op. cit. infra, p. 119-120; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 7477 et supra, ms. Douai, Bibl. mun. 880, f. 88 v°).

    ~ f. 198 col. 2 : ‹Carmen›.

    texte : « Scripsimus Arturum quem Brito putat rediturum.

    Si redit Arturus homo, fit capra uel caper urus » (éd. d’après ce manuscrit, J. Hammer, op. cit. infra, p. 123 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 17412).

Texte du manuscrit

Source des données : Initiale

Anciens possesseurs

Anciennement dans

Origine

  • Origine : 1-3 — nord de la France. Les textes des parties 2 et 3 figurent aussi dans un manuscrit d’Anchin, de la 2e moitié du XIIe s., cf. supra, ms. Douai, Bibl. mun. 880.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XLI)

Historique de la conservation

Source des données : Persée - DER-IRHT, XLI

  • Possesseur : 1-3 — abbaye de Marchiennes, d’après les ex-libris au f. I v° : « Sancte Rictrudis liber est hic Marchianensis », au f. 3 même ex-libris rubriqué, au f. 198 : « Est liber Marchianensis » et trois fois en essais de plume au f. 198 v° : « Sancte Rictrudis est liber Marchianensis », autre ex-libris de Marchiennes, avec la souscription du moine d’Anchin, Roger de Saint-Amand, au bas du f. 141 v° : « Sancte Rictrudis est liber Marchianus

    Per quem seruatus fuerit maneat benedictus

    Ac per quem raptus, anathema sit et maledictus

    Sum Rogerus ego de Sancto Amando ».

    Cotes anciennes « n. 10 » au f. I v°, « G. 629 » et « D. 838 », d’après le Cat. gén. infra.

Notes

Source des données : Biblissima

Bibliographie

    • Cat. gén., in-4°, 6, Paris, 1878, p. 637-643
    • E. de Coussemaker, Histoire de l' harmonie au moyen âge, Paris, 1852, pl. XXXVIII n° 3
    • S. Dosson, Étude sur Quinte Curce, sa vie et son œuvre, Paris, 1887, p. 325
    • J. Hammer, Some Leonine Summaries of Geoffroy of Monmouth’ s Historia Regum Britanniae and other poems (Speculum, 6, 1931, p. 114-123)
    • K. F. Werner, Andreas von Marchiennes und die Geschichtsschreibung von Anchin und Marchiennes in der zweiten Hälfte des 12. Jahrhunderts (Deutsches Archiv, 9, 1952, p. 448 note 233)
    • G. Cambier, Embricon de Mayence (1010?-1077) est-il l’auteur de la « Vita Mahumeti »? (Latomus, 16, 1957, p. 465)
    • H. J. Courtney, A Study of eighteen Manuscripts of Dares Phrygius (Dissertation Abstracts, 20, 9, 1960, p. 3733)
    • G. Cambier, Embricon de Mayence. La vie de Mahomet (Collection Latomus, 52), Bruxelles, 1962, p. 41-42
    • J. Stohlmann, Anonymi Historia Troyana Daretis Frigii Untersuchungen und kritische Ausgabe (Beihefte zum « Mittellateinischen Jahrbuch », 1), Cologne, 1968, p. 203
    • P. T. Eden, Theobaldus. Physiologus, edited with introduction, critical apparatus, translation and commentary (Mittellateinische Studien und Texte, 6), Leyde et Cologne, 1972, p. 10-11
    • P. C. Boeren, Rorgo Fretellus de Nazareth et sa description de la Terre Sainte. Histoire et édition du texte (Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschapen, Afdeling Letterkunde, Verhandelingen Nieuwe zeeks, Deel 105), Amsterdam, 1980, p. xxv et p. 2-5 et 55
    • B. Munk Olsen, L’étude des auteurs classiques, 1, 1982, p. 357 n° [C. 3], p. 368 n° [C. 10] et p. 380 n° [C. 3].
  • Chrétien DEHAISNES, Douai (CGM in-4° 6), Manuscrits 1-1239, 1878 (Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques des départements. Tome VI (série in-4°))

Vie du livre

Sources des données