Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 3723

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q396301

  • Titres attestés :
    • De modo confitendi.
    • Exempla.
    • Flores de vitiis et virtutibus.
    • Guillelmus Redonensis
  • Autre forme de la cote :
    • Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 3723
    • Paris. BnF, Latin 3723
  • Conservé à : Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits
  • Langues : latin
  • Auteur : Guillaume de Rennes (12..-12..) | Anselme (saint, 1033-1109) | Gratien (11..?-1160?) | Hugues de Saint-Victor (1096?-1141) | Prosper d'Aquitaine (saint, 0390?-0455?)
  • Date de fabrication :
  • Support : Parchemin. Réglure à l'encre.
  • Composition :
    • 233 ff., précédés et suivis de 3 ff. de garde papier.
  • Format :
    • 115 × 85 mm. (justification 85/75 × 50 mm.).
  • Aspects codicologiques :
    • Initiales rouges ou bleues à filigranes ou antennes. Capitales rehaussées de rouge. Rubriques. Pieds-de-mouche rouges ou bleus. Manchettes rubriquées. — Manuscrit en deux parties : 1° : 2 cahiers de 7 et 2 ff. (1-9), précédant 16 cahiers (10-183) signés de Ius à XVus, le dernier non signé, les 8 premiers de 12 ff. (10-105), les 9e, 11e, 13e, 14e et 16e de 8 ff. (106-113, 128-135, 146-153, 154-161, 176-183), les 10e et 15e de 14 ff. (114-127, 162-175), le 12e de 10 ff. (136-145) ; 2° : 1 bifolium (184-185) précédant 4 cahiers (186-231), signés de Ius à IIIus, le dernier non signé, comportant 8 ff. (186-193), 22 ff. (194-215), 12 ff. (216-227) et 4 ff. (228-231). Un fragment d'acte du XVe s. formant 2 ff. (232-233) a été ajouté en fin. Quelques réclames, le plus souvent rognées. Les ff. 5v-6, 233v sont blancs. — Mentions marginales destinées au rubricateur. — Additions du XVe s. aux ff. 1-7v, 183v, 185v, 228v-231v ; de la même main, au f. 185v, ex-libris : « Ista summa de casibus abreviata de Bertholina extracta pertinet michi [...], teste signo meo manuali hic apposito, die secunda mensis januarii, anno Domini millesimo quadringentesimo septuagesimo septimo... », le nom du possesseur, gratté, a été remplacé par : « Johannes Poudeblanc presbiter ». Le seing manuel a été gratté. Notes du XVIe s. au f. 9v : « Summa extracta de Bertholina bona et utilis valde de qua dedi... », la suite a été grattée ; et au f. 10, titre : « Guillelmus de Thorigniaco ». Mention de possesseur d'une main du XVIe s. au f. 232 : « Allatum in religionem et conventum Celestinorum per me J.E. (?) Bouvot e seculo et habueram a magistro meo domino Mileto Gibier Senonensi canonico ». Le manuscrit a été acquis par la bibliothèque du roi au XVIIe s. ; cf. Omont, Anciens inventaires, III, 415.233 ff., précédés et suivis de 3 ff. de garde papier.115 × 85 mm. (justification 85/75 × 50 mm.).
  • Reliure :
    • Reliure ancienne parchemin souple. Traces de lanières.

Présentation du contenu

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • F. 8-183v GUILLELMUS [REDONENSIS], Questiones de casibus. « Incipiunt capitula in Summa extracta de casibus. De temporibus et qualitate ordinandorum. I... — ... De forma absolutionis. LVI. Expliciunt... Incipit Summa extracta de casibus » (8-9) ; — « De temporibus et qualitate ordinandorum. I. Queritur de hiis qui scienter peccaverunt peccatis enormibus ... — ... et missam celebrare, sicut innuitur Extra. de Sen[tentia] excom[municationis] A nobis. Hic liber est scriptus, qui scripsit sit benedictus. Explicit summa extracta de casibus quam perfecit Guillelmus IIus de Thorigniaco » (10-183v) ; les questions sont plus développées, mais moins nombreuses que dans la version des mss. de Tours, Bibl. mun., 447, f. 252 et sq. (sous le nom de « G. de Renes ») et Paris, Bibl. nat., lat. 3720, f. 283-407v (les questions correspondant aux ff. 407v-418v de ce ms. manquent ici) ; cf. supra bibliographie du ms. Latin 3720, ff. cit.

    F. 184-217v [Flores de vitiis et virtutibus.] « Incipiunt capitula in quibusdam auctoritatibus quas compilavit magister Hugo de Sancto Victore. Augustinus de superbia. I... — ... Bernardus. De ypocritis. XLIIII. Expliciunt... Incipiunt auctoritates » (184-185) ; — « Augustinus de superbia. I. O homo quid intumescis ! O caro fetida quid inflaris... — ... Bernardus de ypocritis. XLIIII. Ypocrite volunt esse humiles... omni veritate carentes. Explicit expliceat. Ludere scriptor eat » (186-217v). Florilège de sentences extraites des Pères ; sont cités s. Augustin, s. Grégoire : « in Moralibus » (187)..., Sénèque, s. Ambroise, s. Bernard, s. Jérôme, s. Anselme, Bède, la « Glosa super Parabolas » (193v), « super Matth. » (195) etc., « Philosofus » (195v), s. Jean Damascène, s. Isidore, le « De die judicii » (199), Cassiodore, s. Léon pape, [Ps.] Prosper d'Aquitaine « in libro... de contemplativa vita » [Julianus Pomerius] (208v), Cicéron. Parmi les vers cités, f. 198v : deux vers attr. à Alexandre Neckam (Walther, Proverbia, n° 4360) ; f. 201v : proverbe (ibid., n° 2306) ; « Paupertas si leta venit ditissima res est » ; cf. avec var. ibid., n° 20974 ; 2 vers (ibid., n° 12993) ; au f. 210 : 2 vers : « Fortis in adversis humilis per prospera pacis||... — ... frangi ». Cf. sous le nom de Concordantie sanctorum et avec le même incipit un florilège plus court signalé par M. R. James, Catalogue of the mss. of Gonville and Caius college, Cambridge, 1907, I, 55-56, n° 6113 (semble s'arrêter à la fin du c. XLII). L'attribution à Hugues de Saint-Victor est controuvée ; cf. Hauréau, Les Oeuvres de Hugues de Saint-Victor, Paris, 1886, 146.

    F. 217v Vers : « Polluit ebrietas meditatio demon et humor||... — ... culpa », 2 vers ; cf. Walther, Proverbia, n° 21870 b ; — « Forma favor populi fervor juvenilis opesque||... — ... homo », 2 vers (ibid., n° 9745) ; — « Post hominem vermis, post vermem fetor et horror||... — ... homo », 2 vers (ibid., n° 22006) ; — « Qui mel in ore gerit et me retro pungere querit||... — ... sociam », 2 vers (ibid., n° 24239).

    F. 218-224v De modo confitendi. « Qualiter se debeat habere sacerdos in confessionibus audiendis. Notandum est quod sacerdos debet humiliter et devote audire totum... — ... vel si non habet istorum copiam debet dolere » (218-223) ; — « Qualiter debeat peccator confessionem de peccatis suis ordinare et dicere suo sacerdoti. Je reichis a Dieu et a ma Dame seinte Marie, et a touz seinz... — ... qu'il eit merci de moi. Amen. Explicit confessio brevis et utilis », en français (223-224v).

    F. 224v-228v 16 exempla. « Notandum quod dyabolus novem habet filias... » ; cf. même thème dans Th. Fr. Crane, The Exempla of Jacques de Vitry, London, 1890, n° CCXLIV (224v-225) ; — « Legitur quod quidam sanctus diabolum vidit... » ; cf. ibid., n° CCXLIII ; — « Quidam rex erat in Egypto... » ; cf. ibid., n° XLII (225-225v) ; — « Rex quidam fecit convivium... » ; cf. ibid., n° CXLIX (226) ; — « Rex quidam garciferum sublimavit... » ; cf. ibid., n° CXX (226-226v) ; — « Quidam habebat caseum... » ; cf. ibid., n° XI ; — « Quando asinus tulit saccum... » ; — « De sacerdote qui voluit sepulturam vidue vendere... » ; cf. Crane, op. cit., n° CXCVII (226v-227) ; — « Heremita quidam transibat per quamdam civitatem... » ; — « Regio quedam erat in terra longeposita... » ; cf. Crane, op. cit., n° IX (227-227v) ; — « Fratri cuidam converso miranti quomodo hoc posset esse quod in paradyso... » ; — « Monachus quidam temptatus fuit sepe libidine... » ; — « Quidam frater renunciavit seculo... » (227v-228) ; — « Quidam frater in cenobio frequenter ad iram motus... » ; — « Quidam rusticus simplex... » (228-228v) ; — « Quatuor modis intrant homines curiam regis... — ... in humeris gessit » (228v).

    F. 1-7v, 185v, 228v-231v Additions fin XVe s. : Sentences (1) ; — vers mnémoniques et notes concernant le mariage : « Conditio, sexus, etas, discretio, fama||... — ... requires », 2 vers (Walther, Proverbia, n° 3053a) ; « Et clerus laicum a se fugat et vice versa||... — ... turba », 2 vers ; « Sequitur in quibus testes debent esse concordes. Versus. Res, persona, gradus, locus, Hec sunt persona tempus|| » etc. (1v) ; « Solo consensu contrahitur matrimonium... — ... intervenit » ; « Hec dirimunt matrimonium contrahendum. Error, condicio, votum, cognacio, crimen||... — ... cohire nequis », 3 vers (Hauréau, Notices, IV, 192) ; cf. Walther, Proverbia, n° 7175 (2) ; « Queritur que sint excellentie matrimonii... » (2v-3) ; « Si queratur que sunt cause matrimonii... — ... cause » (3) ; — notes : « Nota tria tempora... — ... Istis juribus homines reguntur » (3v) ; — courtes sentences (3v-4) ; — « Reverende pater, quia sicut dicit Augustinus... — ... ut I, q. 1, c. Cum Paulus » ; cf. Decretum Gratiani, c. 7, C. XXVI, q. 2 et c. 26, C. I, q. 1 (4v) ; — « Verba Augustini si quis ad senectutem vel senium processit vel progreditur, statim cor ejus... — ... sub lima sine deffectu » (6v) ; — Extr. Decreti Gratiani, cf. c. 2, C. XXII, q. 2 (7) ; — notes sur les livres de droit canonique : « Sunt quamplurimi libri juris canonum... Sequuntur qui fecerunt casus... ignorabitur etc. » (7-7v) ; — sentences attr. à s. Augustin (185v). — Vers : « O inveterate dierum malorum||... — ... compotum redditurus » (228v) ; — notes juridiques en français et latin : « Suppose que l'en vueille dire que vim vi repellere licet... » ; etc. (229) ; — « Sit timor in dapibus locus benedictio tempus||... — ... gratia Christo », 4 vers (Hauréau, Notices, III, 306), cf. Walther, Proverbia, nos 29881 et 164 (229v, répété 231v) ; — « Causa benedicendarum epularum. Totus mundus in maligno est positus... — ... debent benedici » (229v, répété 231v) ; — « Qui faciendo moram prandendi preterit horam||... — ... carebit », 2 vers (Walther, Proverbia, n° 24067) (229v) ; — notes diverses : « Est differentia inter eternum, perpetuum... », « In contractibus bone fidei solus testis... » (230)... ; « Sepcies in die cadit justus, scilicet cogitacione... » (230v) ; — courtes sentences parmi lesquelles : « Non facile capit intellectus quod aborret affectus|| »... ; « Non est deterior hostis quam fictus amicus||... — ... simulatus amor », 2 vers (Walther, Proverbia, n° 17621), etc. (230v-231) ; — extraits du f. 229v répétés, suivis de « Quia novis morbis nova convenit antidota... — ... collacionis » (231v).

    F. 232v-233 Fragment d'acte du XVe s. en français.

Intervenants

Sujets et thèmes

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • Condicio, sexus, aetas, discretio, fama // Et fortuna, fides...

    f. 44

    De sacerdote qui voluit sepulturam viduae vendere et qualiter eum Jaquetus filius ejus viduae...

    f. 226v

    Eremita quidam transibat per quamdam civitatem. Vidit puellam joculatricem...

    f. 227

    Error, condicio, votum, cognatio, crimen//...

    f. 2

    Est differentia inter aeternum, perpetuum, sempiternum, temporale...

    f. 230

    Et clerus laicum a se fugat et vice versa //...

    f. 1v

    Forma, favor populi, fervor juvenilis opesque //...

    f. 30v

    Fortis in adversis humilis per prospera pacis //...

    f. 210

    Fratri cuidam converso miranti quomodo hoc posset esse quod in paradiso esset gaudium...

    f. 227v

    Hypocritae volunt esse humiles sine despectu...

    f. 217v

    In contractibus bonae fidei solus testis facit simplicem probationem...

    f. 230

    JE REICHIS A DIEU ET A MA DAME SEINTE MARIE ET A TOUS SEINZ...

    f. 223

    Legitur quod quidam sanctus diabolum vidit ridentem ; admirans unde riserit...

    f. 225

    Monachus quidam temptatus fuit saepe libidine, quam totis viribus a se cupiens expellere...

    f. 227v

    Non est deterior hostis quam fictus amicus//...

    f. 230v

    Non facile capit intellectus quod abhorret adfectus//...

    f. 230v

    Nota tria tempora : tempus ante legem...

    f. 3v

    Notandum est quod sacerdos debet humiliter et devote audire totum...

    f. 218

    Notandum quod diabolus novem habet filias et quamlibet diverso viro nubit...

    f. 224v

    O homo quid intumescis ? O caro foetida quid inflaris ?...

    f. 184

    O inveterate dierum malorum // Dimitte Cameram Compotorum //...

    f. 228v

    Paupertas si laeta venit ditissima res est...

    f. 201v

    Polluit ebrietas, meditatio, daemon et humor // Humor...

    f. 217v

    Post hominem vermis, post vermem foetor et horror //...

    f. 217v

    Quaeritur de his qui scienter peccaverunt peccatis enormibus ut incestu...

    f. 10

    Quaeritur quae sint excellentiae matrimonii ; Henricus in principio quarti libri...

    f. 2v

    Quando asinus tulit saccum plenum ad molendinum et exoneratur...

    f. 226v

    Quattuor modis intrant homines curiam regis, vel quia sunt familiares aliquibus de curia...

    f. 228v

    Qui faciendo moram prandendi praeterit horam //...

    f. 229v

    Qui mel in ore gerit et me retro pungere quaerit // ...

    f. 217v

    Quia novis morbis nova convenit antidota praeparari...

    f. 231v

    Quidam frater in coenobio frequenter ad iram motus ait sibi : Vadam in solitudinem...

    f. 228

    Quidam frater renuntiavit saeculo, et cum dispersisset res suas pauperibus...

    f. 227v

    Quidam habebat caseum in cista ; intravit mus subtus et comedit de caseo...

    f. 226v

    Quidam rex erat in Aegypto qui in diebus festivis convocabat omnes potentes...

    f. 225

    Quidam rusticus simplex et rectus in operibus suis secundum suam opinionem duxit...

    f. 228

    Regio quaedam erat in terra longeposita cujus consuetudo fuit nullum regem ibi regnare...

    f. 227

    Res, persona, gradus, locus, haec sunt persona tempus //...

    f. 1v

    Reverende pater, quia, sicut dicit Augustinus in libro De Civitate Dei...

    f. 4v

    Rex quidam fecit convivium et vocavit magnates et praecipue quemdam philosophum...

    f. 226

    Rex quidam garciferum sublimavit super universam terram suam...

    f. 226

    Incipit du lemme biblique

    Septies in die cadit justus... (cf. Prov. XXIV, 16).

    Incipit

    Scilicet cogitatione, sermone, ignorantia, oblivione...

    f. 230v

    Si quaeratur quae sunt causae matrimonii, dicatur secundum...

    f. 3

    Sit timor in dapibus, locus, benedictio, tempus // Sermo brevis...

    f. 229v et 231v

    Solo consensu contrahitur matrimonium, verumtamen ad consummationem...

    f. 2

    Sunt quamplurimi libri juris canonum, primo Decretales in quibus continentur...

    f. 7

    SUPPOSE QUE L'EN VUEILLE DIRE QUE vim vi repellere licet, TOUTES VOIES SELON RAISON...

    f. 229

    Totus mundus in maligno est positus, quaelibet creatura sive epulum...

    f. 229v et 231v

    Actes ou fragments d'actes en français -- (XVe s.)
    ALEXANDER NECKAM, O.S.A -- Versus
    ANSELMUS CANTUARIENSIS archiep. (s.) -- De Veritate. Extraits à lui attribués par les mss.
    AUGUSTINUS HIPPONENSIS ep. (s.) -- Extraits à lui attribués par les mss.
    BIBLICA -- Novum Testamentum Evangelium secundum Matthaeum. Glossa (excerpta)
    BOUVOT (J. E.) -- Possesseur
    CASSIODORUS (Magnus Aurelius) -- Extraits à lui attribués par les mss. :
    CICERO (Marcus Tullius Cicero) -- Extraits à lui attribués par les mss.
    Confession -- Manuels ou formules à l'usage du confesseur
    DÉCORATION -- Initiales filigranées (XIIIe et XIVe s.)
    Droit canonique -- Notes et extraits
    « Exempla »
    « Exempla » -- Recueils
    FLORILEGES PATRISTIQUES -- De Virtutibus et vitiis (tractatus diversi)
    Français -- Textes
    Français -- Textes de latin et français mêlés
    GIBIER (Miletus), Senonensis canonicus -- Possesseur
    GRATIANUS -- Decretum (excerpta)
    GUILLELMUS REDONENSIS, O.P. -- Quaestiones de casibus
    HUGO DE SANCTO VICTORE -- Flores de vitiis et virtutibus
    JOHANNES POUDEBLANC, presbyter -- Possesseur
    Jugement dernier -- Fragments divers
    JULIANUS POMERIUS -- De Vita contemplativa. Excerpta
    Mariage -- Notes ou extraits
    Mariage -- Questions
    Mariage -- Vers sur les empêchements du mariage
    PARIS -- Bibliothèque royale. Manuscrits achetés au XVIIe s.
    PROSPER AQUITANUS (s.) -- De Vita contemplativa. Excerpta
    RELIURE -- Reliure Parchemin naturel souple
    SENECA (Lucius Annaeus Seneca) -- Extraits à lui attribués par les mss.
    Sentences bibliques, patristiques ou théologiques
    Témoin -- Vers sur
    Vers anonymes latins -- Recueils
    Vers anonymes latins -- Divers
    Vers anonymes latins -- Colophons
    Vertus -- Sur les vices et les vertus
    Vices -- Florilèges sur les vices et les vertus

Source des données