Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Vat.lat.3864

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q98578

Manifeste IIIF

Aspects codicologiques

  • Parch., IXe s., I + 133 ff. (f. I, 108v° blancs), 220 x 180 mm. Corrections marginales faites par au moins quatre mains, dont celle de Jean Jouffroy (cf. A. Manfredi, op. cit. infra, p. 168-173) tant contemporaines que postérieures (Pomponio Leto?), indiquant parfois les lacunes.

    Recueil de trois parties: 1) f. 1-75; 2) f. 76-108; 3) f. 109-133.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Présentation du contenu

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • f. 2: //mensium molita

    f. 77: //quod nec

    f. 110: //OMNES HOMINES

    f. Iv° (add. XIIe s.): ‹Index›: «codex in quo historia Gai Cesaris belli Gallici libri VIII / et in eodem cronica eiusdem / et in eodem epistolarum C. Plinii Cecilii Secundi libri IIII / et in eodem orationes et epistole ex libris historiarum Salustii ».

    1 - f. 1-74: Caesar, De bello Gallico (classe α - ms. M de l’éd. W. Hering).

    titre: «INCIPIVNT LIBRI GAI CAESARIS GALICI IVLIANI DE NARRATIONE TEMPORVM ».

    au f. 18-18v°, souscription: «FLAVIVS LICERIVS FIRMINVS LVPICINVS LEGI ».

    expl.: «... quam belli gerendi contendit. IVLIVS CELSVS CONSTANTINVS V. C. LEGI TANTVM. FELICITER G. CAESARIS PONT. MAX. EPHIMERIS RERVM GESTARVM BELLI GALLICI LIBER VIII EXPLICIT FELICITER ».

    f. 74v°-75: Honorivs (Ivlivs), Cosmographia.

    titre: «INCIPIT... » (le reste est effacé).

    inc.: «Iulio Caesare et Marco Antonino consulibus... ».

    lacune: «...arabicumque//... » (éd. A. Riese, op. cit. infra, p. 24, l. 5).

    le texte reprend à: «// id est Africae...» (ed. cit., p. 51, l. 10).

    expl.: «...massilio benses » (ed. cit., p. 54, l. 7).

    2 - f. 75-108: Plinivs minor, Epistulae (I-IV).

    titre: «C. PLINIVS SEPTICIO SVO SALVTEM »

    à la fin: «G. PLINII CAECILII SECVNDI EPISTVLARVM FINIT LIBER IIII ».

    3 - f. 109-113v°: Sallvstivs, Orationes ex libro de coniuratione Catilinae.

    1) f. 109, titre: «ORATIO CATILINAE APVD CONIVRATOS »

    inc.: «NI VIRTVS FIDESQVE... ».

    expl.: «... PARATI EST» (De coniur. Catil, 20, 2-17).

    2) f. 109v°, titre: «C. MANLI MANDATA »

    inc.: «DEOS HOMINESQVE... ».

    expl.: «... nostrum pereamus » (De coniur. Catil., 33, 1-5).

    3) f. 109v°, titre: «ORATIO C. CAESARIS IN SENATV ».

    inc. f. 110: «OMNIS HOMINES... ».

    expl. f. 111v°: «... omnium facturum» (De coniur. Catil., 51, 1-43).

    4) f. 111v°, titre: «ORATIO C. CATONIS IN SENATV »

    inc.: «LONGE ALIA MIHI... ».

    expl. f. 113: «... supplicium sumendum » (De coniur. Catil., 52, 2-36).

    f. 113v°-118v°: Sallvstivs, Orationes ex bello Iugurthino.

    1) f. 113v°, titre: «ORATIO MICIPSAE AD IVGVRTHAM »

    inc.: «PARVVM EGO TE... ».

    expl.: «... quam genuisse » (Bellum Iug., 10, 1-8).

    2) f. 114, titre: «ORATIO ADERBALIS IN SENATV »

    inc.: «P. C. Micipsa... ».

    expl.: «... tabescere» (Bellum Iug., 14, 1-25).

    3) f. 115v°, titre: «ORATIO C. MEMMI TR. PL. AD POPVLVM R. »

    inc.: «Multa me dehortantur... ».

    expl.: «... auxilii egeas » (Bellum Iug., 31, 1-29).

    4) f. 116v°, titre: «ORATIO C. MARI CONS. AD P. R. »

    inc.: «Scio ego... ».

    expl.: «... dictum puto» (Bellum Iug., 85, 1-50).

    5) f. 118v°, titre: «ORATIO L. SYLLAE AD REGEM BOCHVM »

    inc.: «Rex bocche... ».

    expl.: «... tute scis » (Bellum Iug., 102, 5-11).

    6) f. 118v°, titre: «ORATIO REGIS BOCCHI AD L. SYLLAM ».

    inc. f. 119: «Numquam ego... ».

    expl.: «... obibis» (Bellum Iug., 110, 1-8).

    à la fin: «C. CRISPI SALLVSTI ORATIONES EXCERPTE DE BELLIS EXPLICIT FELICITER ».

    f. 119-123: Sallvstivs, Orationes et epistulae excerptae de Historiis.

    Titre: «C. CRISPI SALLVSTI ORATIONES EXCERPTE DE HISTORIIS INCIPIT FELICITER ».

    (Orat. 1) titre: «ORATIO LEPID. CONSVLIS AD P.R. ».

    inc: «Clementia et probitas... ».

    f. 124v°: Sallvstivs, Epistulae ex libro de coniuratione Catilinae.

    1) titre f. 124v°: «EPISTVLAE ».

    inc.: «L. Catilina salutem dicit... ».

    expl.: «...rogatus habeto » (De coniur. Catil., 35, 1-6).

    2) titre f. 124v°: «EPISTULA LENTULI AD CATILINAM »

    inc.: «Qui sim ex eo... ».

    expl.: «...ob infimis » (De coniur. Catil., 44, 5).

    f. 125-126: Sallvstivs, Epistulae ex bello Iugurthino.

    1) titre f. 125: «EPISTVLA SCIPIONIS AD MICIPSAM »

    inc.: «Iugurthae tui... ».

    expl.: «...Masinissa» (Bellum Iug., 9,2).

    2) titre f. 125: «EPISTVLA CN. POMPEI AD SENATVM »

    inc.: «Si aduersus uos... ».

    expl.: «...transgredientur» (= Orationes et epistulae excerptae de historiis, éd. A. Kurfess, Teubner 1957, p. 156-158).

    3) titre f. 125v°: «EPISTVLA ADHERBALIS AD SENATUM »

    inc.: «Non mea culpa... ».

    expl.: «...Masinissae » (Bellum Iug., 24, 2-10).

    4) titre, f. 126: «EPISTVLA MITHRIDATIS»

    inc.: «Rex mithridates regi... ».

    expl. «...uictor fieri» (= Orationes et epistulae excerptae de historiis - éd. A. Kurfess, Teubner 1957, p. 162-164).

    f. 127-133v°: Ps. Sallvstivs, Epistula ad Caesarem senem de republica (ms. V de Kurfess)

    titre: «AD CAESAREM SENEM DE RE PVBLICA INCIPIT FELICITER»

    inc.: «Pro uero antea... ».

    expl.: «... eueniat. EXPLICIT».

Ancien possesseur

Anciennement dans

Origine

  • Origine: française, écriture caroline. Le recueil a été copié à Corbie (cf. B. Bischoff, Hadoard und die Klassikerhandschriften aus Corbie (Mittélalterliche Studien, I, 1966, p. 55, 56 et 60) et Ch. De Merindol, La production de livres peints à l’abbaye de Corbie au XIIe s. Étude historique et archéologique, Lille, 1976, t. II, p. 1110-1111); il est relevé au moins en partie dans l'inventaire II où il porte les n° 163/165 de Delisle et 165 de Winter; dans l'inv. III (Gottlieb, n° 284, cf. B. Munk Olsen, op. cit. infra, III, 1, p. 86) sous les n°s 191-192/188 de Delisle et 188 de Winter. La table du contenu au f. Iv° est vraisemblablement de la main du bibliothécaire de Corbie.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Historique de la conservation

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • Possesseurs: le cardinal Jean Jouffroy, évêque d’Arras puis d’Albi († en 1473), d’après les annotations marginales; le manuscrit devait se trouver à Rome dès 1450, où il fut consulté par Pier Candido Decembrio (cf. A. Manfredi, op. cit. infra, p. 180-182); il est attesté dans les inventaires de 1475, de 1481 (f. 34, l. 16-18), de 1518 (f. 21, l. 10-11), 1533 et de 1550 (où il portait le n° 654).

Notes

Source des données : Biblissima

  • E. Pellegrin, Les manuscrits classiques latins de la Bibliothèque Vaticane. Tome III, 2ème partie. Fonds Vatican latin, 2901-14740, éds A.-V. Gilles-Raynal, F. Dolbeau, J. Fohlen, Y.-F. Riou, J.-Y. Tilliette, avec la coll. de M. Buonocore, P. Scarcia Piacentini et P.-J. Riamond, Paris, 2010, p. 329 (https://www.persee.fr/doc/dirht_0073-8212_2010_cat_21_32)

Bibliographie

    • H. Jordan, Die Ueberlieferung der Reden und Briefe aus Sallusts Historien (Rhein. Mus., 18, 1864, p. 585)
    • A. Riese, Geographi latini minores, Heilbronn, 1878, réimp. Hildesheim, 1964, p. XXXVIII
    • G. Wachter, De Sallustii libro Vat. 3864 recensendo, Tübingen, 1881
    • É. Châtelain, Paléographie des classiques latins, 1, Paris, 1894, p. 15 et pl. LIV/2 [= f. 119]et II, Paris, 1900, p. 14 et pl. CXLIV/1 [= f. 91v]°
    • E. Hauler, Zur Sallustkritik, I (Wiener Stud., 17, 1895, p. 124-127)
    • A. W. Ahlberg, Prolegomena in Sallustium, Göteborg, 1911, p. 104
    • D. Johnson, The manuscripts of Pliny’s Letters (Class. philol., 7, 1912, p. 70)
    • B. L. Ullmann, The Vatican manuscript of Caesar, Pliny, Sallust and the Library of Corbie (Philol. quart., 1, 1922, p. 17-32)
    • R. Sabbadini, (Boll. filol. class., 28, 1922, p. 172)
    • E. M. Sanford, The use of classical latin authors in the Libri manuales (Trans. proceed. Amer. philol. assoc., 55, 1924, p. 210 n° 63)
    • E. K. Rand, A survey of the manuscripts of Tours, 1, 1929, p. 205, ms. non retenu
    • A. Kurfess, C. Sallusti Crispi epistulae ad Caesarem senem de re publica, Leizig, Teubner, 1930, p. III-IV
    • M. Bertolà, I due primi registri di prestito..., 1942, p. 3
    • M. Chouet, Les lettres de Salluste à César, Paris, Les Belles Lettres, 1950 (Collection d’études latines, série scientifique, 26), p. 1
    • M. Rambaud, Bellum Gallicum liber quartus, Paris, 1967 (Coll. Erasme), 152 p.
    • V. Brown, Latin manuscripts of Caesar's Gallic War (Paleographica, Diplomatica et Archivistica, Studi in onore di G. Batelli, Rome, 1979, p. 123-124)
    • B. Munk Olsen, L'étude des auteurs classiques..., 1, Paris, 1982, p. 48-49
    • J. Fohlen, Les manuscrits classiques..., 1985, p. 14, 22, 26, 28, 29, 30 et 50
    • L. Canfora, Per una storia del canone degli storici: Il caso del «Corpus » Sallustiano (Società romana e impero tardoantico, IV, Tradizione dei classici, trasformazioni della cultura, Rome-Bari, 1986, p. 6, 7, 9-11, 12-14, pl. 1-2 [= f. 119 et 133v°])
    • C. Nicolet et P. Gautier Dalché, Les «quatre sages » de Jules César et la «mesure du monde » selon Julius Honorius: Réalité antique et tradition médiévale (Journal des savants, 1986, p. 161, 186, 187-209)
    • M. Mostert, The library of Fleury, a provisional list of manuscripts, Hilversum, 1989, p. 252-253
    • Handschriftenarchiv B. Bischoff, Munich, 1997, p. 200, fiche 73, 1. 54
    • B. Munk Olsen, Le sort des «mutili » des oeuvres classiques latines (La tradition vive..., Paris-Turnhout, 2003, p. 30, 32)
    • A. Manfredi, Le Jeune, Jouffroy e la ricerche dei codici in Francia alla metà del secolo XV. III. Il Vat. lat. 3864 da Corbie alla Bibliotheca Vaticana (Miscellanea Bibliothecae Apostolicae Vaticanae XI, Vatican, 2004 (Studi e testi, 423), p. 154-184, 186, 190, 193, 196 et 200, pl. XII-XVI [= f. 1, 119, Iv°, 41 et 70])
    • Réf.: BMBV (1986) 23932-23939, (1991) 12941-12948, (1994) 11489-11493, (1998) p. 502 (4), (2005) p. 656 (8).

Vie du livre

Source des données