Vatican. Biblioteca apostolica vaticana, Vat.lat.3893

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q255229

Manifeste IIIF

Aspects codicologiques

  • Papier (filigranes f. 1-52: var. Briquet 480, Rome-Vicence, 1513-1515; f. 52 et suivants: var. Briquet 58, Rome, 1531-1535 et arbalète dans un double cercle surmontée d’une étoile, non identifiée), XVIe s., I + 76 ff. + 4 ff. blancs (f. 2v°, 58v°-60 et 76v° blancs; ancienne foliotation de 1 à 24 raturée aux f. 53-76), 327 x 232 mm. Au f. I notes du XVIIe-XVIIIe s. sur quelques textes copiés dans le manuscrit avec renvois aux pages.

    Recueil de deux parties: 1) f. 1-52v°. Nombreux mots soulignés et notes marginales éparses (mots typiques) probablement de la main d'Angelo Colocci; 2) f. 53-76. Figures géométriques illustrant le texte aux f. 55-58, 60v°, 62-63v°, 64v°, 68-73, 74-75v°.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Présentation du contenu

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • f. 2: //Grȩci plectrum

    f. 54: //sunt duodecim

    f. 1-76: Agrimensores (extraits).

    f. 1-4: Frontinvs, De limitibus et De arte mensoria

    titre: «Hyginus [sic] de Limitibus ».

    inc.: «Limitum prima origo (sicut Varro descripsit) ad disciplinam rusticam ab Etruscis delata eo quod illorum Aruspices... ».

    f. 2, dern. ligne: «... limitum constitutio ubi perosma [sic]» (De limitibus, éd. C. Thulin, op. cit. infra, p. 11-14, l. 21) «Principium artis//f. 2v°//mensoriae in agendis... ».

    expl. incomplet: «... et pensis caelum rigorem quo usque exegerit producere finis » (De arte mensoria, éd. C. Thulin, op. cit. infra, p. 15, l. 6-18, l. 11; éd. K. Lachmann, Gromatici ueteres, dans F. Blume, K. Lachmann et A. Rudorff, Die Schriften der römischen Feldmesser, 1, Berlin, 1848, p. 27, l. 13-34, l. 13 sous le titre De limitibus; éd. C. Thulin, Corpus agrimensorum Romanorum, 1, fasc. 1, Leipzig, Teubner, 1913, p. 11-14 et 15.

    f. 4-5v°: Hyginvs gromaticus, De limitibus

    titre: «Incipit liber Hygini de limitibus ».

    inc.: «Limites lege lata patere debent secundum constitutionem...».

    expl. f. 5v°, l. 8-9: «... cum omnes in equo sint» (éd. Lachmann, p. 111, l. 9-113, l. 18; Thulin, p. 71-73).

    f. 5v°-6v°: Sicvlvs Flaccvs agrimensor, De condicionibus agrorum (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent.

    inc. l. 9: «occupaturi autem dicuntur agri quos quidam... ».

    expl. f. 6v°, l. 9-10: «... ut suos quisque rigores tuerentur [sic] (éd. Lachmann, p. 138, l. 3-139, l. 19; Thulin, p. 102, l. 1-103, l. 19).

    f. 6v°-11: Hyginvs gromaticus, De condicionibus agrorum (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent.

    inc. l. 10: «Questorii autem dicuntur agri quos populus... ».

    expl., l. 17-18: «... condictiones agrorum quas cognoscere potui» (fin du texte selon Thulin- éd. Lachmann, p. 115, l. 15-123, l. 16-17; Thulin, p. 78, l. 18-86).

    f. 11-13: Hyginvs gromaticus, De generibus controuersiarum (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent.

    titre (add. de l’annotateur) en marge: «Controuersiarum Genera».

    inc.: «Nunc de generibus controuersiarum prescribam [sic]... » (début du texte).

    expl. l. 17-18: «... in uno agro esse omnia perquirenda» (éd. Lachmann, p. 123, l. 17- 128, l. 4; Thulin, p. 86-91, l. 4).

    f. 13-15: Sicvlvs Flaccvs agrimensor, De condicionibus agrorum (extraits).

    suivent sans séparation le texte précédent.

    1) inc., l. 18: «ergo ut supra dixi consuetudines... ».

    expl. f. 14, l. 17-18: «... conuenientia possessorum confirmabantur» (éd. Lachmann, p. 139, l. 20-141, l. 22; Thulin, p. 103, l. 19-105, l. 24).

    2) l. 18: «... una re uidebuntur si notate sint... ».

    expl. f. 15, l. 16-17: «... ut diximus uiȩ necessarie sȩpe » (éd. Lachmann, p. 145, l. 2- 146, l. 21; Thulin, p. 109, l. 1-110, l. 22).

    f. 15-17v°: Hyginvs gromaticus, De generibus controuersiarum (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent.

    inc. l. 17: «erunt nam si fossa erit finalis... ».

    expl. l. 19: «... cum sit ager centuriatus aliqui» (éd. Lachmann, p. 128, l. 4-5- 133, l. 1; Thulin, p. 91, l. 4-5- 96, l. 13).

    f. 17v°-18v°: Sicvlvs Flaccvs agrimensor, De condicionibus agrorum (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent.

    inc. l. 20: «per alienos agros transeunt quȩ... ».

    expl. l. 20: «... propter quod in aliis generibus finitio» (éd. Lachmann, p. 146, l. 21- 148, l. 19; Thulin, p. 110, l. 21- 122, l. 22).

    f. 18v°-19v°: Hyginvs gromaticus, De generibus controuersiarum (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent.

    inc. l. 20-21: «inculta loca quȩ in centurias... ».

    expl.: «... aliquid notatum inuenitur repetendum est. De limitibus Hygini Explicit feliciter» (fin du texte - éd. Lachmann, p. 133, l. 1-2- 134; Thulin, p. 96, l. 14-98).

    f. 20-38v°: Hyginvs gromaticus, Constitutio limitum

    titre: «Incipit Hygini Constitutio limitum »

    inc.: «Inter omnes mensurarum ritus sine actus... ».

    f. 25, l. 13-14: «... exercuit ut non uictorias numeraret » (éd. Thulin, p. 141, l. 13).

    un ou deux feuillets sont coupés dans le modèle.

    l. 14: «Itaque si loci natura permittit... » (ed. cit, p. 145, l. 10).

    f. 33v°, l. 16-17: «... concessos sicut in ȩre permaneant» (ed. cit., p. 160, l. 21)

    suivi de cette remarque de la même main: «Hic lesit figura et eorum est hic sequntur uerborum quia erant mutilata in codice figurato et alter codex figuras non habebat et uerba male coherentia usque ad eum locum: si mons asper fuerit » (cf. supra, Vat. lat. 3132, f. 52v°).

    suite du texte: «Aequi territorio si quid //f. 34// adsignatum... ».

    expl.: «... secundum rei quod presentis formam describamus» (cf. supra, Vat. lat. 3132, f. 35-59- éd. Lachmann, p. 166-208; Thulin, p. 131-171).

    f. 39-40: Lex Mamilia Roscia Peducea Alliena Fabia.

    titre: «Lex Manilia [sic] Roscia Peducea Ahana [sic] Fabia ».

    inc.: «K. Z. III / Quȩ colonia hac lege deducta quo iure municipium... ».

    expl.: «... ob eam rem hac lege damnas esto. / Explicit Explicit Higini gromaci [sic] constitutio Foeliciter » (éd. Lachmann, p. 263-266).

    f. 40v°-42v°: Geometria (extrait).

    titre: «Hygini Gromaci [sic] Liber de Munitionibus Castrorum ».

    inc. «Multiplicati in omnem legum summam ductam... ».

    expl. l. 7-8: «... et curuaturam in unum adiicio partem XXVI» (éd. N. Bubnov, Gerberti... opera mathematica, Berlin, 1899, p. 503-508).

    f. 42v°-52v°: Ps. Hyginvs gromaticus, De munitionibus castrorum, seu De metatione castrorum (ms. V.1 de Grillone).

    suit sans séparation le texte précédent.

    inc. l. 8: «Nunc papilionem ostensionem [sic] cohortiumque suprascriptarum... ».

    expl.: «... quo noberce [sic] si uitari non potuerunt. Hygini de Munitionibus castrorum finis » (éd. G. Gemoll, Teubner, 1879; A. Grillone, op. cit. infra, 1977; M. Lenoir, op. cit. infra, 1979).

    f. 53-53v°: Balbvs, Expositio et ratio omnium formarum (extrait)

    titre: «INCIPIT MARCI IVNII NYPSI LIBER PRIMOVS [sic] DE LIMITIBUS »

    inc.: «NOTVM EST OMNIBVS Celse paenes te studiorum... ».

    expl. l. 9: «... ne quid nos praeterisse uideamur» (éd. Lachmann, p. 91-94, l. 3).

    f. 53v°: Sicvlvs Flaccvs agrimensor, De condicionibus agrorum (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent.

    inc. l. 9: «Coloniȩ omnes maritimae... ».

    expl. l. 23: «... quinquagena iugera incluserunt» (éd. Lachmann, p. 135, l. 23-136, l. 18; Thulin, p. 99, l. 12-100, l. 12).

    f. 53v°-54: Balbvs, Expositio et ratio omnium formarum (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent.

    inc. l. 23: «Omnium enim mensurarum appellationes... ».

    expl.: «... mensuratur ut ueritas declaretur. EXPLICIT PRAEFATIO » (éd. Lachmann, p. 94-95, l. 4 et en note l'add. du ms. Erfurt, Wiss. Bibl. der Stadt, Amplon. 4° 362).

    f. 54-55: Codex Theodosianus (extrait).

    titre: «EX CORPORE THEODOSIANI LIBRO SECVNDO TITVLO DE FINIVM REGVNDORVM ».

    inc.: «Imp‹erator› Constantinus A. Ad Tertullianum... ».

    expl.: «... tertia portione bonorum religantur» (ed. cit., p. 267-270).

    f. 55-58, 60v°-61v°: Liber coloniarum I (extraits).

    1) titre: «NOMINA LAPIDVM FINALIVM ».

    inc.: «Ortogoneus rectus rectum angulum mittit... ».

    expl. f. 60v°: «... TRIIDEVS. AVGVSTEVS. / EXPLICIVNT NOMINA LAPIDVM FINALIVM » (texte accompagné de figures géométriques - ed. cit., p. 249-250).

    2) titre f. 61: «INCIPIVNT NOMINA LIMITVM »

    inc.: «Limites Orientis dicuntur Decimani... ».

    expl.: «... Limites qui per antica postica diuiduntur. / Fiunt omnes numero XXXIII» (ed. cit., p. 247-249).

    3) titre f. 61v°: «INCIPIVNT NOMINA AGRORVM »

    inc.: «Ager Centuriatus... ».

    expl.: «... Ager Solitrius siluanus. / Fiunt omnes numero xvm» (ed. cit., p. 246-247).

    f. 62: Agennivs Vrbicvs, De controuersiis agrorum (extrait).

    le texte est précédé d'une figure de quatre cercles concentriques avec, au-dessus, légende: «POLVM COLLECTVM ».

    inc.: «Aduocatio praestandum est quamquam diuersa sit... ».

    expl.: «... etiam metiri artifices coguntur» (éd. Lachmann, p. 90, l. 3-21; Thulin, p. 50, l. 5- 51, l. 3).

    f. 62-68: Liber coloniarum I (extraits)

    titre: «INCIPIVNT LIBRI AGRIMENSVRAE » .

    inc.: «Aueius ciuitas priusquam oppugnaretur... » (éd. Lachmann, p. 220, l. 8)

    suivi d’extraits sans ordre conformes à ceux des mss Erfurt, Wiss. Bibl. der Stadt, Amplon. 4° 362 (cf. ed. cit., p. IX) et Firenze, Bibl. Laur., plut. 29, 32).

    expl.: «... et monumenta uel in alia testimonia » (ed. cit., p. 240, l. 6).

    f. 68: Frontinvs agrimensor, De agrorum qualitate (extrait)

    titre: «INCIPIT MENSVRA RATIONABILIVM AGRORVM »

    inc.: «Ager est arcifinius qui nulla mensura... ».

    expl.: «... In his agris nullum subsiciuorum interuenit » (éd. Lachmann, p. 5, l. 6-6, l. 4; Thulin, p. 2, l. 8-15) .

    f. 68-69v°: Frontinvs agrimensor, De controuersiis (extrait)

    inc.: «De subsiciuis controuersia est... ».

    expl. l. 1-2: «... secundum cautionem modus est restituendis» (éd. Lachmann p. 20, l. 3-23, l. 4; Thulin, p. 8, l. 7-9, l. 18).

    f. 69v°-70v°: Ivnivs Nipsvs, Limitis repositio (extraits).

    1) f. 69v°, l. 2-70, l. 7: «Quattuor signa ea quae posuisti... -... sic faciemus semper diui » (éd. Lachmann, p. 288, l. 4-289, l. 10).

    2) f. 70, l. 7- 70v°, l. 10: «peruenire ad centuriam... -... lapidis cadat conpr» (ed. cit., p. 286, l. 15-288, l. 4).

    f. 70v°-71v°: Frontinvs agrimensor, De limitibus (extrait).

    inc. l. 10-11: «numerum occupat quam nisi... ».

    expl. l. 12: «... uerbo quod dicunt poetae» (éd. Lachmann, p. 27, l. 8-29, l. 14; Thulin, p. 19, l. 4-8: fin du De arte mensoria, et p. 10, l. 20-13, l. 4: début du De limitibus).

    f. 71v°-73: Ivnivs Nipsvs, Limitis repositio (extraits).

    1) f. 71v°, l. 12-72 dern. ligne: «Actus tamen in base sunt... -... et in citrato esse... » (éd. Lachmann, p. 290, l. 6-291, l. 15).

    2) f. 72v°, l. 1-73, l. 3: «edimus semper partem solidam... -... et nomen scriptum est» (ed. cit., p. 289, l. 10-290, l. 6).

    f. 73-73v°: Frontinvs agrimensor, De limitibus et De arte mensoria (?) (extrait).

    inc. l. 4: «rectorum angulorum ratione constringi... ».

    expl.: «... quatenus res exigerit perducere debemus. IVLI FRONTINI SICVLI EXPLICIT LIBER PRIMVS » (éd. Lachmann, p. 32, l. 13-34, l. 13; Thulin, p. 16, l. 12-18, l. 11: De arte mensoria).

    f. 73v°-74: Ivnivs Nipsvs, Fluminis uaratio

    titre: «INCIPIT MARCI IVNII NYPSI LIBER SECVNDVS FELICITER / DE FLVMINIS VARATIONE »

    inc.: «Si in agri quadratura tibi... ».

    expl.: «... quod superfuerit latitudo fluminis » (éd. Lachmann, p. 285-286).

    f. 74: Ivnivs Nipsvs, Limitis repositio (extrait)

    titre: «LIMITIS REPOSITIONEM »

    inc.: «Cum in agro adsignato... ».

    expl.: «... centuriale unde possis » (3 lignes, début du texte - ed. cit., p. 286, l. 12-15).

    f. 74-75: Frontinvs agrimensor, De controuersiis (extrait).

    suit sans séparation le texte précédent

    inc.: «dus habeat enim et... ».

    expl. l. 7: «... inter adfines molient disputationem » (fin du texte - éd. Lachmann, p. 23, l. 4-26, l. 2; Thulin, p. 9, l. 18-10, l. 18).

    f. 75-76: Frontinvs agrimensor, De limitibus et De arte mensoria.

    inc.: «Sunt et aliae limitum condiciones... -... fuerit praefectura appellatur» (5 lignes - De limitibus).

    f. 75v°: «Cultellandi ratio quae sit... -... adterit nec maiorem (8 lignes - De arte mensoria).

    suivi sans séparation de: «limis oculis. Item limum... -... Alii qui a monte montanos » (7 lignes - De limitibus - éd. Lachmann, p. 26-27, l. 8 et 29, l. 14-30 l. 4; Thulin, p. 14, l. 22 -15, l. 4, 18, l. 12-19, l. 4 et 13, l. 4-12).

Intervenant

Anciens possesseurs

Anciennement dans

Origine

  • Origine: italienne (Rome?), écritures humanistiques cursives allongées et penchées, de deux mains au moins: 1) f. 1-52v°, 2) f. 53-76, plus régulière et plus serrée. Pour L. Toneatto, op. cit infra (1994), la première partie (f. 1-52v°, deux mains distinctes) doit être datée d'entre 1504 et le 1er mai 1549; la deuxième partie (f. 53-76v°), a sans doute été écrite entre 1508-1523/1524, date de la présence à Rome du ms. Firenze, Bibl. Laur., plut. 29, 32 (IXe s.) sur lequel il a été copié. Les f. 1-52v° dépendent en partie du ms. «Arcerianus» (Wolfenbüttel, Herzog August Bibl., Aug. 36, 23 [= 2403]): ils ont peut-être été copiés, dans un ordre différent, sur le ms. Vat. lat. 3132 (cf. supra); ce manuscrit a été utilisé par le correcteur du ms. Barb. lat. 164 (cf. Manuscrits classiques latins..., I, Paris, 1975, p. 193-198).

    (Source : Persée - DER-IRHT, XXI)

Historique de la conservation

Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI

  • Possesseurs: Antonius Galaesius Massa (XVIe s.) (cf. C. Thulin, op. cit. infra, p. 425); Angelo Colocci († 1549), év. de Nocera, notes de sa main et en haut à gauche du f. 53 début de son nom: «Colo ».

Notes

Source des données : Biblissima

  • E. Pellegrin, Les manuscrits classiques latins de la Bibliothèque Vaticane. Tome III, 2ème partie. Fonds Vatican latin, 2901-14740, éds A.-V. Gilles-Raynal, F. Dolbeau, J. Fohlen, Y.-F. Riou, J.-Y. Tilliette, avec la coll. de M. Buonocore, P. Scarcia Piacentini et P.-J. Riamond, Paris, 2010, p. 353 (https://www.persee.fr/doc/dirht_0073-8212_2010_cat_21_32)

Bibliographie

    • C. Thulin, Humanistische Handschriften des Corpus Agrimensorum Romanorum (Rhein. Mus., N. F. 66, 1911, p. 425 et 443-445, description du manuscrit
    • S. Lattès, Recherches sur la bibliothèque d'Angelo Colocci (Mél. arch. hist. Éc. fr. Rome, 48, 1931, p. 327 et 343)
    • V. Fanelli, Le lettere di Mons. Angelo Colocci nel Museo Britannico di Londra (Rinascimento, 10, 1959, p. 124 et 125), réimpr. dans Id., Ricerche su Angelo Colocci e sulla Roma cinquecentesca, Vatican, 1979 (Studi e testi, 283), p. 70 et 71, brèves mentions
    • A. Grillone, Hygini qui dicitur De metatione castrorum liber, Leipzig, Teubner, 1977, p. VII, brève mention
    • M. Lenoir, Pseudo-Hygin, Des fortifications du camp, Paris, Les Belles Lettres, 1979, p. XVII, brève mention
    • L. Toneatto, Tradition manuscrite et éditions modernes du «Corpus agrimensorum Romanorum» (Cadastres et espace rural. Approches et réalités antiques, Paris, 1983, p. 31 et 33 n. 42)
    • Id., Codices artis mensoriae... 2, Spolète, 1994, p. 707-717, notice très détaillée avec bibliographie, voir aussi les nombreux index
    • Réf.: BMBV (1986) 24022, (1994) 11555-11556, (2005) p. 657 (2).

Vie du livre

Source des données