Point d'entrée sur le patrimoine écrit du Moyen Âge et de la Renaissance en Occident du VIIIe au XVIIIe siècle
Moteur de recherche de manuscrits et livres anciens numérisés et intéropérables
Plateforme collaborative de gestion de publication des données d'autorité Biblissima
Aide à la lecture et apprentissage des langues anciennes, outils et environnements de travail en XML
Service d’expertise autour des standards IIIF
Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q255229
Manifeste IIIF
Numérisation intégrale
Papier (filigranes f. 1-52: var. Briquet 480, Rome-Vicence, 1513-1515; f. 52 et suivants: var. Briquet 58, Rome, 1531-1535 et arbalète dans un double cercle surmontée d’une étoile, non identifiée), XVIe s., I + 76 ff. + 4 ff. blancs (f. 2v°, 58v°-60 et 76v° blancs; ancienne foliotation de 1 à 24 raturée aux f. 53-76), 327 x 232 mm. Au f. I notes du XVIIe-XVIIIe s. sur quelques textes copiés dans le manuscrit avec renvois aux pages.
Recueil de deux parties: 1) f. 1-52v°. Nombreux mots soulignés et notes marginales éparses (mots typiques) probablement de la main d'Angelo Colocci; 2) f. 53-76. Figures géométriques illustrant le texte aux f. 55-58, 60v°, 62-63v°, 64v°, 68-73, 74-75v°.
Source des données : Persée - DER-IRHT, XXI
f. 2: //Grȩci plectrum
f. 54: //sunt duodecim
f. 1-76: Agrimensores (extraits).
f. 1-4: Frontinvs, De limitibus et De arte mensoria
titre: «Hyginus [sic] de Limitibus ».
inc.: «Limitum prima origo (sicut Varro descripsit) ad disciplinam rusticam ab Etruscis delata eo quod illorum Aruspices... ».
f. 2, dern. ligne: «... limitum constitutio ubi perosma [sic]» (De limitibus, éd. C. Thulin, op. cit. infra, p. 11-14, l. 21) «Principium artis//f. 2v°//mensoriae in agendis... ».
expl. incomplet: «... et pensis caelum rigorem quo usque exegerit producere finis » (De arte mensoria, éd. C. Thulin, op. cit. infra, p. 15, l. 6-18, l. 11; éd. K. Lachmann, Gromatici ueteres, dans F. Blume, K. Lachmann et A. Rudorff, Die Schriften der römischen Feldmesser, 1, Berlin, 1848, p. 27, l. 13-34, l. 13 sous le titre De limitibus; éd. C. Thulin, Corpus agrimensorum Romanorum, 1, fasc. 1, Leipzig, Teubner, 1913, p. 11-14 et 15.
f. 4-5v°: Hyginvs gromaticus, De limitibus
titre: «Incipit liber Hygini de limitibus ».
inc.: «Limites lege lata patere debent secundum constitutionem...».
expl. f. 5v°, l. 8-9: «... cum omnes in equo sint» (éd. Lachmann, p. 111, l. 9-113, l. 18; Thulin, p. 71-73).
f. 5v°-6v°: Sicvlvs Flaccvs agrimensor, De condicionibus agrorum (extrait).
suit sans séparation le texte précédent.
inc. l. 9: «occupaturi autem dicuntur agri quos quidam... ».
expl. f. 6v°, l. 9-10: «... ut suos quisque rigores tuerentur [sic] (éd. Lachmann, p. 138, l. 3-139, l. 19; Thulin, p. 102, l. 1-103, l. 19).
f. 6v°-11: Hyginvs gromaticus, De condicionibus agrorum (extrait).
inc. l. 10: «Questorii autem dicuntur agri quos populus... ».
expl., l. 17-18: «... condictiones agrorum quas cognoscere potui» (fin du texte selon Thulin- éd. Lachmann, p. 115, l. 15-123, l. 16-17; Thulin, p. 78, l. 18-86).
f. 11-13: Hyginvs gromaticus, De generibus controuersiarum (extrait).
titre (add. de l’annotateur) en marge: «Controuersiarum Genera».
inc.: «Nunc de generibus controuersiarum prescribam [sic]... » (début du texte).
expl. l. 17-18: «... in uno agro esse omnia perquirenda» (éd. Lachmann, p. 123, l. 17- 128, l. 4; Thulin, p. 86-91, l. 4).
f. 13-15: Sicvlvs Flaccvs agrimensor, De condicionibus agrorum (extraits).
suivent sans séparation le texte précédent.
1) inc., l. 18: «ergo ut supra dixi consuetudines... ».
expl. f. 14, l. 17-18: «... conuenientia possessorum confirmabantur» (éd. Lachmann, p. 139, l. 20-141, l. 22; Thulin, p. 103, l. 19-105, l. 24).
2) l. 18: «... una re uidebuntur si notate sint... ».
expl. f. 15, l. 16-17: «... ut diximus uiȩ necessarie sȩpe » (éd. Lachmann, p. 145, l. 2- 146, l. 21; Thulin, p. 109, l. 1-110, l. 22).
f. 15-17v°: Hyginvs gromaticus, De generibus controuersiarum (extrait).
inc. l. 17: «erunt nam si fossa erit finalis... ».
expl. l. 19: «... cum sit ager centuriatus aliqui» (éd. Lachmann, p. 128, l. 4-5- 133, l. 1; Thulin, p. 91, l. 4-5- 96, l. 13).
f. 17v°-18v°: Sicvlvs Flaccvs agrimensor, De condicionibus agrorum (extrait).
inc. l. 20: «per alienos agros transeunt quȩ... ».
expl. l. 20: «... propter quod in aliis generibus finitio» (éd. Lachmann, p. 146, l. 21- 148, l. 19; Thulin, p. 110, l. 21- 122, l. 22).
f. 18v°-19v°: Hyginvs gromaticus, De generibus controuersiarum (extrait).
inc. l. 20-21: «inculta loca quȩ in centurias... ».
expl.: «... aliquid notatum inuenitur repetendum est. De limitibus Hygini Explicit feliciter» (fin du texte - éd. Lachmann, p. 133, l. 1-2- 134; Thulin, p. 96, l. 14-98).
f. 20-38v°: Hyginvs gromaticus, Constitutio limitum
titre: «Incipit Hygini Constitutio limitum »
inc.: «Inter omnes mensurarum ritus sine actus... ».
f. 25, l. 13-14: «... exercuit ut non uictorias numeraret » (éd. Thulin, p. 141, l. 13).
un ou deux feuillets sont coupés dans le modèle.
l. 14: «Itaque si loci natura permittit... » (ed. cit, p. 145, l. 10).
f. 33v°, l. 16-17: «... concessos sicut in ȩre permaneant» (ed. cit., p. 160, l. 21)
suivi de cette remarque de la même main: «Hic lesit figura et eorum est hic sequntur uerborum quia erant mutilata in codice figurato et alter codex figuras non habebat et uerba male coherentia usque ad eum locum: si mons asper fuerit » (cf. supra, Vat. lat. 3132, f. 52v°).
suite du texte: «Aequi territorio si quid //f. 34// adsignatum... ».
expl.: «... secundum rei quod presentis formam describamus» (cf. supra, Vat. lat. 3132, f. 35-59- éd. Lachmann, p. 166-208; Thulin, p. 131-171).
f. 39-40: Lex Mamilia Roscia Peducea Alliena Fabia.
titre: «Lex Manilia [sic] Roscia Peducea Ahana [sic] Fabia ».
inc.: «K. Z. III / Quȩ colonia hac lege deducta quo iure municipium... ».
expl.: «... ob eam rem hac lege damnas esto. / Explicit Explicit Higini gromaci [sic] constitutio Foeliciter » (éd. Lachmann, p. 263-266).
f. 40v°-42v°: Geometria (extrait).
titre: «Hygini Gromaci [sic] Liber de Munitionibus Castrorum ».
inc. «Multiplicati in omnem legum summam ductam... ».
expl. l. 7-8: «... et curuaturam in unum adiicio partem XXVI» (éd. N. Bubnov, Gerberti... opera mathematica, Berlin, 1899, p. 503-508).
f. 42v°-52v°: Ps. Hyginvs gromaticus, De munitionibus castrorum, seu De metatione castrorum (ms. V.1 de Grillone).
inc. l. 8: «Nunc papilionem ostensionem [sic] cohortiumque suprascriptarum... ».
expl.: «... quo noberce [sic] si uitari non potuerunt. Hygini de Munitionibus castrorum finis » (éd. G. Gemoll, Teubner, 1879; A. Grillone, op. cit. infra, 1977; M. Lenoir, op. cit. infra, 1979).
f. 53-53v°: Balbvs, Expositio et ratio omnium formarum (extrait)
titre: «INCIPIT MARCI IVNII NYPSI LIBER PRIMOVS [sic] DE LIMITIBUS »
inc.: «NOTVM EST OMNIBVS Celse paenes te studiorum... ».
expl. l. 9: «... ne quid nos praeterisse uideamur» (éd. Lachmann, p. 91-94, l. 3).
f. 53v°: Sicvlvs Flaccvs agrimensor, De condicionibus agrorum (extrait).
inc. l. 9: «Coloniȩ omnes maritimae... ».
expl. l. 23: «... quinquagena iugera incluserunt» (éd. Lachmann, p. 135, l. 23-136, l. 18; Thulin, p. 99, l. 12-100, l. 12).
f. 53v°-54: Balbvs, Expositio et ratio omnium formarum (extrait).
inc. l. 23: «Omnium enim mensurarum appellationes... ».
expl.: «... mensuratur ut ueritas declaretur. EXPLICIT PRAEFATIO » (éd. Lachmann, p. 94-95, l. 4 et en note l'add. du ms. Erfurt, Wiss. Bibl. der Stadt, Amplon. 4° 362).
f. 54-55: Codex Theodosianus (extrait).
titre: «EX CORPORE THEODOSIANI LIBRO SECVNDO TITVLO DE FINIVM REGVNDORVM ».
inc.: «Imp‹erator› Constantinus A. Ad Tertullianum... ».
expl.: «... tertia portione bonorum religantur» (ed. cit., p. 267-270).
f. 55-58, 60v°-61v°: Liber coloniarum I (extraits).
1) titre: «NOMINA LAPIDVM FINALIVM ».
inc.: «Ortogoneus rectus rectum angulum mittit... ».
expl. f. 60v°: «... TRIIDEVS. AVGVSTEVS. / EXPLICIVNT NOMINA LAPIDVM FINALIVM » (texte accompagné de figures géométriques - ed. cit., p. 249-250).
2) titre f. 61: «INCIPIVNT NOMINA LIMITVM »
inc.: «Limites Orientis dicuntur Decimani... ».
expl.: «... Limites qui per antica postica diuiduntur. / Fiunt omnes numero XXXIII» (ed. cit., p. 247-249).
3) titre f. 61v°: «INCIPIVNT NOMINA AGRORVM »
inc.: «Ager Centuriatus... ».
expl.: «... Ager Solitrius siluanus. / Fiunt omnes numero xvm» (ed. cit., p. 246-247).
f. 62: Agennivs Vrbicvs, De controuersiis agrorum (extrait).
le texte est précédé d'une figure de quatre cercles concentriques avec, au-dessus, légende: «POLVM COLLECTVM ».
inc.: «Aduocatio praestandum est quamquam diuersa sit... ».
expl.: «... etiam metiri artifices coguntur» (éd. Lachmann, p. 90, l. 3-21; Thulin, p. 50, l. 5- 51, l. 3).
f. 62-68: Liber coloniarum I (extraits)
titre: «INCIPIVNT LIBRI AGRIMENSVRAE » .
inc.: «Aueius ciuitas priusquam oppugnaretur... » (éd. Lachmann, p. 220, l. 8)
suivi d’extraits sans ordre conformes à ceux des mss Erfurt, Wiss. Bibl. der Stadt, Amplon. 4° 362 (cf. ed. cit., p. IX) et Firenze, Bibl. Laur., plut. 29, 32).
expl.: «... et monumenta uel in alia testimonia » (ed. cit., p. 240, l. 6).
f. 68: Frontinvs agrimensor, De agrorum qualitate (extrait)
titre: «INCIPIT MENSVRA RATIONABILIVM AGRORVM »
inc.: «Ager est arcifinius qui nulla mensura... ».
expl.: «... In his agris nullum subsiciuorum interuenit » (éd. Lachmann, p. 5, l. 6-6, l. 4; Thulin, p. 2, l. 8-15) .
f. 68-69v°: Frontinvs agrimensor, De controuersiis (extrait)
inc.: «De subsiciuis controuersia est... ».
expl. l. 1-2: «... secundum cautionem modus est restituendis» (éd. Lachmann p. 20, l. 3-23, l. 4; Thulin, p. 8, l. 7-9, l. 18).
f. 69v°-70v°: Ivnivs Nipsvs, Limitis repositio (extraits).
1) f. 69v°, l. 2-70, l. 7: «Quattuor signa ea quae posuisti... -... sic faciemus semper diui » (éd. Lachmann, p. 288, l. 4-289, l. 10).
2) f. 70, l. 7- 70v°, l. 10: «peruenire ad centuriam... -... lapidis cadat conpr» (ed. cit., p. 286, l. 15-288, l. 4).
f. 70v°-71v°: Frontinvs agrimensor, De limitibus (extrait).
inc. l. 10-11: «numerum occupat quam nisi... ».
expl. l. 12: «... uerbo quod dicunt poetae» (éd. Lachmann, p. 27, l. 8-29, l. 14; Thulin, p. 19, l. 4-8: fin du De arte mensoria, et p. 10, l. 20-13, l. 4: début du De limitibus).
f. 71v°-73: Ivnivs Nipsvs, Limitis repositio (extraits).
1) f. 71v°, l. 12-72 dern. ligne: «Actus tamen in base sunt... -... et in citrato esse... » (éd. Lachmann, p. 290, l. 6-291, l. 15).
2) f. 72v°, l. 1-73, l. 3: «edimus semper partem solidam... -... et nomen scriptum est» (ed. cit., p. 289, l. 10-290, l. 6).
f. 73-73v°: Frontinvs agrimensor, De limitibus et De arte mensoria (?) (extrait).
inc. l. 4: «rectorum angulorum ratione constringi... ».
expl.: «... quatenus res exigerit perducere debemus. IVLI FRONTINI SICVLI EXPLICIT LIBER PRIMVS » (éd. Lachmann, p. 32, l. 13-34, l. 13; Thulin, p. 16, l. 12-18, l. 11: De arte mensoria).
f. 73v°-74: Ivnivs Nipsvs, Fluminis uaratio
titre: «INCIPIT MARCI IVNII NYPSI LIBER SECVNDVS FELICITER / DE FLVMINIS VARATIONE »
inc.: «Si in agri quadratura tibi... ».
expl.: «... quod superfuerit latitudo fluminis » (éd. Lachmann, p. 285-286).
f. 74: Ivnivs Nipsvs, Limitis repositio (extrait)
titre: «LIMITIS REPOSITIONEM »
inc.: «Cum in agro adsignato... ».
expl.: «... centuriale unde possis » (3 lignes, début du texte - ed. cit., p. 286, l. 12-15).
f. 74-75: Frontinvs agrimensor, De controuersiis (extrait).
suit sans séparation le texte précédent
inc.: «dus habeat enim et... ».
expl. l. 7: «... inter adfines molient disputationem » (fin du texte - éd. Lachmann, p. 23, l. 4-26, l. 2; Thulin, p. 9, l. 18-10, l. 18).
f. 75-76: Frontinvs agrimensor, De limitibus et De arte mensoria.
inc.: «Sunt et aliae limitum condiciones... -... fuerit praefectura appellatur» (5 lignes - De limitibus).
f. 75v°: «Cultellandi ratio quae sit... -... adterit nec maiorem (8 lignes - De arte mensoria).
suivi sans séparation de: «limis oculis. Item limum... -... Alii qui a monte montanos » (7 lignes - De limitibus - éd. Lachmann, p. 26-27, l. 8 et 29, l. 14-30 l. 4; Thulin, p. 14, l. 22 -15, l. 4, 18, l. 12-19, l. 4 et 13, l. 4-12).
Origine: italienne (Rome?), écritures humanistiques cursives allongées et penchées, de deux mains au moins: 1) f. 1-52v°, 2) f. 53-76, plus régulière et plus serrée. Pour L. Toneatto, op. cit infra (1994), la première partie (f. 1-52v°, deux mains distinctes) doit être datée d'entre 1504 et le 1er mai 1549; la deuxième partie (f. 53-76v°), a sans doute été écrite entre 1508-1523/1524, date de la présence à Rome du ms. Firenze, Bibl. Laur., plut. 29, 32 (IXe s.) sur lequel il a été copié. Les f. 1-52v° dépendent en partie du ms. «Arcerianus» (Wolfenbüttel, Herzog August Bibl., Aug. 36, 23 [= 2403]): ils ont peut-être été copiés, dans un ordre différent, sur le ms. Vat. lat. 3132 (cf. supra); ce manuscrit a été utilisé par le correcteur du ms. Barb. lat. 164 (cf. Manuscrits classiques latins..., I, Paris, 1975, p. 193-198).
Possesseurs: Antonius Galaesius Massa (XVIe s.) (cf. C. Thulin, op. cit. infra, p. 425); Angelo Colocci († 1549), év. de Nocera, notes de sa main et en haut à gauche du f. 53 début de son nom: «Colo ».
Source des données : Biblissima
Exports RDF à venir…
Vous pouvez visualiser et manipuler ce document directement sur ce site, le comparer à d'autres grâce au visualiseur Mirador, ou glisser-déposer cette icône dans le visualiseur IIIF de votre choix. En savoir plus sur IIIF